Төгіліп тұрған поэзия
КІРІСПЕ .........................
І ТАРАУ.
САН ҚИЛЫ ТАРИХИ ОҚИҒАЛАРДЫҢ СӘУЛЕСІН БОЙЫНА СІҢІРГЕН ― ЖЫРАУЛЫҚ
1.1 Толғамды ой – пікірлермен зерттелген жыраулық поэзия ..................
1.2 Жыр және жыршылық
қасиет................... 13.
ІІ ТАРАУ.
ҒАСЫРЛАРДЫ КӨКТЕЙ ӨТКЕН.
2.1 Жыраулар поэзиясындағы әдеби – көркемдік дәстүр....................
2.2 Ғасырлар белестері............. 27.
ҚОРЫТЫНДЫ.................. 32.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР......... 33.
І КІРІСПЕ.
Қазақ әдебиетінің қайсы бір кезеңі болмасын бәрі де белгілі
Заманалар жасаған көркем сөз кестелері, асқақ арман, ұшқыр қиял
Атадан балаға ауысқан, үрім-бұтаққа мұра болып жеткен «шебердің бізі,
өркендеу жолында өмір сүруі үшін тікелей қажет нәрселерді
Қоғамдық құрылыстың дамуымен бірге әлеуметтік қайшылықтар да айқындала береді.
Қара күш біреудің беделін күшейтеді, екінші біреуді төмендетеді. Поэзия
Әр тұста ағаштан түйін түйіп, қышпен тасқа ою ойып,
Жыраулық поэзия – ΧV–ΧVІІІ ғасырдағы қазақтың халық поэзиясы.
Біздің дәуірімізге негізінен ауызша жетті. ΧV ғасырдың орта шеңінен
Жыраулар поэзиясының өзекті тақырыбы – туған елі, оған деген
Жыраулық поэзияның алғашқы өкілдері, кезінде бүкіл Дешті Қыпшаққа
даңқы кеткен Сыпыра жырау, Асан Қайғы, Қазтуған, Бұқар,
Курстық жұмыстың мақсаты:
Курстық жұмыстың міндеті:
Курстық жұмыстың құрылымы: Бұл курстық
І ТАРАУ.
САН ҚИЛЫ ТАРИХИ ОҚИҒАЛАРДЫҢ СӘУЛЕСІН БОЙЫНА СІҢІРГЕН –
1.1 Толғамды ой – пікірлермен зерттелген жыраулық поэзия.
“Жырау” сөзінің мәні, жыраулар өнері туралы
Жыраулар поэзиясының құндылығы неде? “Бұл дәуірдегі әлеумет
Халқымыздың осы зергерлік сөз тұнығына әрі ақын, әрі ғұлама
Тақпақ пен мақал тағы артық,
Суырыпсалма жағы артық,
Айтады олар ойланбай,
Сыпыра жырау, Шортанбай,
Үмбетей мен Марабай
Алды – артына қарамай,
Соққанда жырды суылдап,
Жел жетпейтін құландай.
Шәкәрім ескі ақындар поэзиясында “терең сыр” барын таниды.Олардың жырында
Жыраулар поэзиясын айтулы сөз зергері Мағжан Жұмабаев
Бұқар мен Тәтіқара жырлағанда
Толқынды тұңғиық боп төгілді жыр, -
деп аса қадірлеген.Демек, жыраулар поэзиясы халқымыздың неше ғасырлық өмірін
Профессор Е.Ысмайлов жырау мен ақындар ерекшеліктерін жете
Ә.Дербісәлин қазақ әдебиеті тарихын байыпты зерттеп, толғамды ой-пікірлер айтумен
Жалпы қазақ әдебиетінің тарихы соңғы жылдарға дейін көбінесе XVIII
Осы дәуірде өмір сүрген жыраулар поэзиясының өзара тұстастық, салғастық
Сыпыра жырау жөнінде өмірдің алдын болжау, көріпкелдік-қасиеті болғандығын айта
Ә. Дербісәлин толғау жанрының да туу тарихы мен дамуын,
1.2 Жыр және жыршылық қасиет.
Ерте-ерте заманда, ешкі кұйрығы келте заманда жер бетін мекендеген
Ақыры, күндердің бір күні сырлы өлең, сұлу өлең, қасиетті,
өлең, әлде жеті қат көктің ең биігінде тұра беруден
Өлең қазақ даласының үстімен жер бауырлап өтіпті дейді, қазақтардың
Жыр — қазақтардың жан серігі. Жай қарапайым адамдардың өзі
Ал, енді осы бай жырды тудырушылар кімдер?
Қазақ сөз өнерінің өкілдері ескіде өздерінің репертуарларына және орындайтын
Жырау - өз жанынан жыр шығарып айтатын және эпикалық
Махмұт Қашқари «жырау» сөзін «йырағу» - олең шығарушы,музыкант
Жыраудың ең сүйікті жанры — толғау. Толғау, осы сөздің
Ой толғауларда жырау — ең алдымен философ. Мұндай толғаулар
Мұндай толғаудың үлгісі ретінде Шалкиіздің “Шағырмақ бұлт жай тастар”,
Ал сыр толғаулардағы негізгі жүкті көтеретін — сезім, эмоция.
Жырау репертуарынан әр түрлі тақырыптағы арнау жырлар да үлкен
Арнау жырларының үлгісі — Шалкиіздің би Темірге наразылық ретінде
Өзі де жорықтарға қатынасып отырған, кейде тіпті батыр, қолбасы
ІІ ТАРАУ.
2.1 Жыраулар поэзиясындағы әдеби – көркемдік дәстүр.
Жырау поэзиясы ішкі мазмұнымен ғана емес, сыртқы формаларымен де
Жыраулар троптардың сан түрін қолданады, алайда, бұлардьщ ішінен ең
Жыраулар психологиялық параллелизмдерді өздерінің көңіл-күйлерін білдіру үшін, немесе өмірде
“Жауынды күні көп жүрме,
Жар жағасы тайғақты!
Жаманға жақыным деп сыр
Күндердің күні болғанда,
Сол жаман өз басыңа айғақты!”
деген жолдарында жетесіз жанға сыр айтудың қажетсіз, тіпті зиянды
“Жағаға жақын қонғанда.
Жайылып сулар алмас па,
Жаманға дос болғанда
Жазымда басың қалмас па,
Жат туғанды өз еткен
Жақсының ғұмыры аз-ақ болмас па!” —
деген жолдары да психологиялық параллелизм негізінде жасалған. Мұндай мысалдарды
Ал синтаксистік параллелизм сирегірек қолданылады.Бұл:
“Жаман туған бар болса,
Жаман жолдас көп болса,
Жазаны содан көрерсің,”-
(Шалкиіз).
деген сияқты жасалуы тым қарапайым бірді-екілі жолдар.
Өлеңнің дыбыстық жағына, яғни аллитерация, ассонансқа және басқы рифма,
“Арқаның кұба жонында
Арыстан ойнар шарқ ұрып,
Атайы ердің тұсында
Тұлпары тұрар тарп ұрып.”
(Шалкиіз).
“Арқаға қарай көшермін,
Алашыма ұран десермін,
Ат құйрығын кесермін,
Алыста дәурен сүрермін!»
(Жиембет).
Ал, аллитерация негізінен қатаң дауыссыздар арқылы жасалады.
“Соқса бір жілік сындырған,
Көк қоянның қос құлағын тұндырған
Көгілдірдің жез қанатын сындырған
Тегеурінді болат темірдің
Тегеуріні өзіңсің”.
(Шалкиіз).
“Тал шарбаққа мал сақтап,
Тас қалаға жан сақтап,
Тасқан екен мына хан”.
(Жиембет).
Кей реттерде аллитерация мен ассонанс қабат қолданылады да өзара
“Еділден шыққан сызашық
Біз көргенде тебінгіге жетер-жетпес су еді,
Телегейдей сайқалтып
Жарқыраған беренді
Теңіз етсе тәңірі етті!
Жағасына қыршын біткен тал еді,
Жапырағын жайқалтып,
Терек етсе тәңірі етті!
Тебінгінің астынан
Ала балта суырысып,
Тепсінісіп келгенде
Тең атаның ұлы едің, —
Дәрежеңді артық етсе тәңірі етті!”
(Шалкиіз).
Бұл үзіндіде дауыстылар мен дауыссыздардың әлденешеуі іріктеліп алынған. Әйткенмен
“жарқыраған — жағасына — жапырағын: телегейдей — теңіз етсе
Жырау поэзиясында басқы рифманың қолданылуы — әдепкі құбылыс.
“Темір еді биіміз,
Теңіз еді-ау халқымыз
Тебірлерге қалғанда
Теңселер сойды ауыр ноғай жұртыңыз.”
Шалкиізден алынған бұл мысалдағы өзара ұйқасуға тиісті: биіміз —
“Тоғай, тоғай, тоғай, су,
Тоғай қондым, өкінбен.
Толғамалы ала балта қолға алып,
Топ бастадым, өкінбен.
Тобыршығы биік жай салып,
Дұспан аттым, өкінбен,
Тоғынды сарты нар жегіп,
Көш түзедім, өкінбен,
Ту құйрығы бір тұтам
Тұлпар міндім, өкінбен,
Туған айдай ңұрланып,
Дулыға кидім, өкінбен!”
(Доспамбет).
Төгіліп тұрған поэзия. Ал шындығында, бұл жолдарда қазіргі түсінігіміздегі
Көне заман жыраулары басқы рифмаға ерекше мән берген, тіпті
“Салп-салпыншақ анау үш өзен
Салуалы менің ордам қонған жер.
Жабағылы жас тайлақ
Жардай атаң болған жер,
Жатып қалған бір тоқты,
Жайылып мың қой болған жер.
Жарлысы мен байы тең
Жабысы мен тайы тең,
Жарыменен сайы тең”
(Қазтуған).
Кейде басқы, аяққы рифмалармен бірге ішкі ұйқас
“Қара бас күспен шалдырып,
Көк теңіздің үстінде
Көтеріп желкен аштырып,
Жүк тиедің кемеге,
Ниет еттің тәңірінің үйі кебеге!
Жүк тиесең — кетерсің,
Ниет етсең — жетерсің,
Жетсең — тауап етерсің!”
(Шалкиіз).
Біз жоғарыда басқы рифмаға ерекше мән берілуі, кейде тіпті
Бұл ағымның XVII ғзсырда-ақ өз шешімін тапқандығы көрінеді: Жиембет,
“Құлаты тауға қол салып,
Садақтың оғын мол салып,
Бетпақтың ен бір шөлінен
Төтелеп жүріп жол салып,
Қолды бір бастар ма екеміз!
Майданда дабыл қақтырып,
Ерлердің жолын аштырып.
Атасы басқа қалмақты
Жұртынан шауып бостырып,
Түйедегі наршасын,
Әлпештеген ханшасын
Ат артына мінгізіп
Тегін бір олжа кылар ма екеміз!”
(Ақтамберді).
Бұл жолдар да жыраулық пюэзия дәстүрінде жазылған. Алайда мұнда
Көне жыраулық поэзияның өзіндік ерекшеліктерінің бірі — өлең жолдарында
“Алаң да алаң, алаң жұрт,
Ағала ордам қонған жұрт”
“Салп-салпыншақ анау үш өзен
Салуалы менім ордам қонған
(Қазтуған).
“Тоғай, тоғай, тоғай су,
Тоғай қондым, өкінбен”
“Сере, сере, сере қар..»
(Доспамбет).
“Алп, алп басқан, алп басқан
Арабы торым өзіңсің”
“Ор, ор қоян, ор қоян,
Ор қоян атлы бір қоян”
(Шалкиіз).
Жырау поэзиясының бұл нақысы ескі эпоста кеңінен қолданылады
Жалпы, қазақ поэзиясында тармақтарындағы буын саны үнемі 11-ден артық
4
Қара қыпшақ // Қобыландыда // нең бар еді, //
4
Сексен асып // тақалғанда // тоқсанға,
4
Тұрмастай боп // үзілді ме // жұлыным!
4
Адасқанын // жолға салдық // бұл ноғайлы // ұлының
4
Аққан бұлақ, // жанған шырақ // жалғыз күнде //
4
Қара қыпшақ // Қобыландыда // нең бар еді, //
Әдетте 15—16 буынды жырларда тармақтың тым ұзақтығынан өлеңдегі ұйқастың
Жоғарыдағы мысалда екінші, үшінші тармақтар ІІ буыннан, бірінші төртінші,
Шумақтың буын саны әр түрлі жолдардан құрылуы— соңғы дәуір
Ал, жыраулар поэзиясында тармақтардың ұзынды-қысқалы болып келуінде мұндай жүйе
5
Ағарып атқан // таңды ай деп,
5
Шолпанды шыққан // күндей деп,
4
Май қаңбақта // ағалардың ///
4
Ақ шаңдақты // құрып қойған // шатыр деп,
3
Жазыда // көп-ақ жортқан // екеміз
4
Арғымақтың // талдай мойнын // талдырып,
4
Үйде қалған // аурудың
4
Ал иіндігін // аудырып/
(Доспамбет)
“Бала, бала, бала деп,
Түнде шошып оянған,
Түн ұйкысын төрт бөліп,
Түнде бесік таяған”
Қазір мектеп оқулықтарынан түспейтін, әркімге-ақ жасынан таныс осы халық
Тортмалы бесік таянған,
Таңмағында оянған,
Түн ұйқысын төрт бөлген,
Түнде тұрып ас берген
Әрине, сөзбе-сөз келмейді, қанша дегенмен уақыт өз таңбасын салған.
Жыраулар шығармаларының өзінің алғашқы қалпын сақгауының тағы бір сыры
Қазір тілімізде қолданылып жүрген: “Адам аласы ішінде, жылқы аласы
Осылайша жыраулар қолданған көркемдік тәсілдер оның поэзиясының ішкі мазмұнымен
Ғасырлар белестері.
Туған әдебиетіміздің түп негізі көне дәуірге —түрік тайпалары әлі
Әлбетте, қазақ әдебиетінің ортақ арнадан оңаша жол тартқан алғашқы
Кейінгі ұрпақ әулие танып,аңыз кейіпкеріне айналдырған, ал Шоқан Уәлиханов
Сақара эпосын тудырушылардың бірі — ірі эпик, ерлік жырларын
Орта ғасырлардағы қазақ поэзиясында жыраулар жетекші рөл атқарды. Жырау
Жорық жыршысы болған Доспамбет жырау шығармаларынан ортағасырлық жауынгер көшпендінің
ΧVІІІ ғасырда әдеби өмір жандана түседі.ғасырдың алғашқы ширегінде топандай
Осы кезеңде өмір сүрген талантты жырау Үмбетей (1700–―1778) мұрасындағы
Үмбетейдің замандасы, жорық жыршысы болған, Тәтіқара ақын өзінің 1756
XVIII ғасырдағы казақ әдебиетінің ең соқталы өкілі — Бұқар
ΧVІІІғасырдағы жыраулық поэзиясының ең көрнекті өкілдері – Көтеш
ҚОРЫТЫНДЫ.
“Жыраудың сөзі мақсатсыз айтылмайды. Не айтса да, көптің мұңы,көптің
Қашанда ел өміріндегі күрделі оқиғаларға үн қосып,өз заманының
Жыраулар поэзиясында нақылдың сөз оралымдары мол , Философиялық
терең ойға толы, ол біздің жастар үшін
Жыраулар поэзиясы халықтың басынан өткерген тарихи оқиғаларды,
оның арман – мұратын, кешірген ауыртпалықтарын жырлаумен
Көптеген жылдар бойы сан қилы тарихи оқиғалардың сәулесін
сіңіріп, өзіндік үн, өзгеше бояу, нақышы айқын ұлттық
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
Бес ғасыр жырлайды. Алматы 1989,1-том.
Қазақ тілі мен әдебиеті, 2005, № 6.
Жұлдыз - 2001, №3.
Ұлттық энциклопедия .- Алматы, 4том.
Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы.-Алматы,2001.
Қазақ әдебиеті энциклопедия Алматы 1999 ж.
3
Діни ағартушылық бағыттың қалыптасуы
Қалқаман Сариннің қазіргі поэзиядағы орны
Жұмекен Нәжімеденовпен интервью
Ақын және домбыра. Поэзиядағы домбыра бейнесі
АБАЙҒА БАРАР ЖОЛДА
Мәриям Хакімжанова
Қадыр Мырза Әлі өмірі
Өлең сөздің патшасы
Жүсіп Қыдыров лирикасының көркемдігі
Мақатаев социализм дәуірінің төл перзенті