Қазақстанның көне тарихы
Мазмұны
Кіріспе..................................................................................................................3
І - тарау. ХІХ ғасырдың екінші жартысы
1.1 Сырдария бойындағы қазақтардың әлеуметтік – экономикалық
жағдайы................................................................................................4
1.2 Сырдария қазақтарының Жанқожа Нүрмұхамедов
басқарған көтерілісі ........................................................................10
ІІ тарау. Есет Көтібаровтың хиуалықтарға қарсы күресі
2.1 Көтерілістің сәтсіздікке ұшырауы..................................................21
Қорытынды......................................................................................................29
Пайдаланылған әдебиеттер...........................................................................31
Кіріспе
Хиуа және Қоқан феодалдары Сырдарияның төменгі ағысы бойындағы
Хиуа және Қоқан хандықтарының үстемдігіне қарсы Сырдария қазақтары
Шекті руы басшыларының бірі - Жанқожа жай қарапайым
І. ХІХ ғасырдың екінші жартысы
1.1 Сырдария бойындағы қазақтардың әлеуметтік – экономикалық жағдайы
Осыдан кейін Сырдария қазақтарымен Хиуа билеушілерінің арасындағы күрес
Бұл кезде Сырдария қазақтары солтүстік-батыс жақтан өз мекендеріне
Қазақ жерлерінде казак-орыс қоныстанушылары үлкен артықшылықтарымен пайдаланды, мұның
Патша өкіметінің жергілікті әкімшілігі тек әрбір үйден түтін
Бұл халық арасындағы наразылықты күшейтіп, аяғында келіп ашық
1856 жылы 19-23 желтоқсан аралығында көтерілісшілер тобы патша
Көтерілістің кеңінен таралуы Орынбор генерал-губернаторы әкімшілігін қатты састырды.
Жанқожа бастаған көтерілісшілер Сырдарияның оң жағалауына, ондағы Хиуа
Көтерілістің жеңілуінің басты себебі, оның жете ұйымдаспағаны және
Жазалау барысында қарапайым халық зардап шекті. Көтерілістен кейін
Патша өкіметінің отарлау саясатына қарсы бас көтерулердің бірі
XIX ғасырдың 50-жылдардын басында Есет Көтібарұлы орыстардың отарлауына
1855 жылдың жазында көотерілісті басу үшін Орынбордағы патша
Көтерілістің соңғы кезеңінде, яғни 1857-1858 жылдары Есет Көтібаров
1858 жылы қыркүйекте Бородин басқарған патша әскерлері Есет
1.2 Сырдария қазақтарының Жанқожа Нұрмұхамедов
басқарған көтерілісі
XIX ғ-дың 30—50 жылдары Қазақстан тарихының маңызды шебі
Сырдария жағалауларындағы аймақтарды мекендеген қазақ халқының жағдайы мейлінше
1849 ж. Райым бекінісіне Орынбор казактарының алғашқы 26
Осының бәрі жылдар бойы жинақталып, XIX ғ-дың 50
Хиуа хандығының қазақтар жөніндегі озбырлығы олардың аса ауыр
Бір жағынан хиуалықтардың озбырлығы, екінші жағынан-қазақтардың жерлерін орыстардың
1856 ж. патша әскерлері мен көтерілісшілер арасындағы тікелей
1857 ж. қаңтарында көтерілісшілер мен Фитингофтың отряды
Көтерілісшілердің жеңіліске ұшырауына олардың нашар қарулануы мен мешеу
Жазалаушылық шаралар ауылдарда тонаумен сабақтасты. Мысалы, тек мүйізді
Орыстардың Сырдария сағасына келуіне байланысты осында тұратын қазақтар
Хиуалықтар орыс бекіністеріне жақын жерде көшіп жүрген қазақтарға
Хиуа хандары Сырдария мен Үстірт қазақтарына үздіксіз шабуыл
Сырдарияда орыс бекіністерінің пайда болуына наразы хиуалықтар Райымды
Бұл жөнінде Орталық Азия мен Қазақстанға жаулап алушылық
Жоғарыда келтірілген мысал Түрікменстан мен Үстіртте де өзгере
Қосылып алынған аудандардың қазақтары «патша үкіметіне әр шаңырақтан
Көпшілігі әртүрлі қосымшалар болып табылатын, әлденеше рет жиналатын
Заңсыз салықтардың ауыртпалығы кедейлердің мойнына түсті. «Облысқа тексеру
Сонымен бірге қазақтар әскери бекіністерге жақын жердегі жолдарды
Сырдария шебінің басқарушысы өз есебінде былай деп жазған:
Бұл қайықшылардың міндеттеріне форттан фортқа баратын командаларды тегін
Сырдария шекаралық өкімет ұйымдары қазақтарды Райымның және №1
Перовский портынан Орынборға жүк тасымалдаудың бәрін түгелдей Сырдария
Түйе жалдау үшін 15 сом төлеу керек болды,
Патша әкімшілігі барлық жаулап алынған аумақтардағы сияқты, Сырдарияның
Райым бекінісі таратылганнан кейін қоныс аударушы қазақтар 1855
Көтерілістің негізгі себебі жердің тартып алынуы болды. В.В.Григорьев:
ІІ . Есет Көтібаровтың хиуалықтарға қарсы күресі
2.1 Көтерілістің сәтсіздікке ұшырауы
Арал өңірінің қазақтары Есет Көтібаров пен Жанқожа Нұрмұхамедовтің
Есет Көтібаров (1807-1888) Көтібар батырдың ұрпағы болатын. Оның
Есет Көтібаров хиуалықтарға қарсы күресінде Жанқожа Нұрмұхамедовке талай
Кұрметті, қадірлі және адал Есет батырға!
Хан мейірбандығымен және сыйластығымен сендіріп және үміттендіре отырып,
Қасиетті Рамазан айының 10-жұлдызы күні 1260 жылғы дүйсенбіде
Әлбетте, халық батыры Жанқожанын туысы Есет Көтібаров Хиуа
XIX ғасырдың елуінші жылдарында Есет Көтібаров орыстардың отарлауына
1847 жылғы 18 шілдеде Жем ауданында Е.Көтібаров өз
С. Асфендияров Есет Көтібаровтың әскери шеберлігі туралы былай
Орынбор өкімет орындары өзіне Есетті қайткенде де ұстауды
Орынбор генерал-губернаторы көтерілісшілерді басу үшін жазалау отрядтарының бірінен
Бұл жылдарда Үлкен шекті, табын руларының көп бөлігі
Алайда Әзберген ауылдарының орналасқан жері хиуа ханының ойынан
Есет Көтібаров көтерілістің соңғы жылдарында, яғни 1857-58 жылдарда
1858 жылы қазақтың ішінде Есет Көтібаров та бар
Есет Хиуаға Ресейге қарсы күресті жалғастыру үшін ханнан
Орыс әкімшілігі көтеріліске шыққан қазақтар арасына қазақтың рулық
80 жылдан астам өмір сүріп, Есет Көтібаров қайтыс
Тағы бір тарихи тұлға - Жанқожа Нұрмұхамедов (1780—1860)
Жанқожа Нұрмұхамедов өзінің бүкіл өмірін Арал өңірі қазақтарының
1846 жылы хиуалықтардың Жанқожа тойтарыс бере алмаған шабуылдарының
Ресейдің Арал өңірін жаулап алуы халық бұқарасының жағдайын
Бой көрсетуге патша шенеуніктерінің Сырдария қазақтарының Жанқожа Нұрмұхамедов.
1856 жылдың желтоқсанында Сырдария қазақтарының қарулы күресі басталды.
Көтерілісшілерді бұдан бұрын аталған Кішкене шекті руының ірі
Көтерілісшілерлің едәуір бөлігі жаяу адамдар болатын. Көтерілісшілер қатарында
1856 жылғы желтоқсанның орта шенінде Жанқожаның қосынында 1500
28 желтоқсанда форт бастығы Перовскийге былай деп жеткізді:
Кенеттен бұрқ еткен көтеріліс мазасыздандырған Орынбор генерал-губернаторы Перовский
Жанқожа жетекшілік еткен көтерілісшілер Қазалы фортына шабуыл жасауға
Перовскийдің нұсқауын орындай отырып, Фитингофтың отряды 9 қаңтарда
Күндізгі сағат 2-де Фитингофтың отряды шабуылға шығып, қоян-қолтық
Қорытынды
Көтерілісшілердің жеңіліс табуына нашар қаруланғандығы және ескірген әскери
Көтерілісті басуға кейбір қазақ феодалдары: билер, сұлтандарда қатысты.
Жоғарыда аталған қазақ старшындарының қандай жағымсыз рөл атқарғанын
Көтеріліс талқандалғаннан кейін Сырдариядағы екі жақты отаршылдық езгі
Кейбір жергілікті рулық үстем топқа сүйене отырып, шекаралық
Арал өңірі қазақтарының көтерілісі шағын халықтық бой көрсету
Көтерілістің басында күресте сынақтан өткен жетекші, жат жерлік
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қазақстан тарихы. 3 том. Алматы, 2001 ж.
2. Байпақов К.М. Ежелгі Қазақстан тарихы. Алматы, 1994
3. Бекмаханова Н. Қазақ ССР тарихы. Алматы, 1991
4. Мәлімбаев С, «Патшалық Ресейдің отарлық саясаты»
Алматы, 1994 ж.
5. Мадашев X «Қазақ халқының арғы бергі тарихы»
6. Қазақстанның көне тарихы. Алматы, 1993 ж.
7. Қозыбаев М. Қазақстан тарихы очерктері. Алматы, 1994
8. «Қазақ совет энциклопедиясы», ІІІ-том.
9.Қозыбаев М., «Жауды шаптым ту байлап» Алматы, 1994ж.
11. Тлепов Ж. «Елім деп еңіреген ерлер жыры»
Бекмаханов Е.Б. Көрсетілген еңбегі, 121-164 б.
Қазақстан тарихы. 3 том. Алматы, 2001 ж.
Шоинбаев Т.Ж. Добровольное вхождение казахских земель в состав
Бекмаханова Н. Қазақ ССР тарихы. Алматы, 1991 ж.
Записки о бухарском ханстве, 17-83 стр.
Макшеева А.И. Путешествия по киргизским степям и туркестанскому
1
Қазақстанның жаңа тарихы кезеңінен XVIII-XIXғғ Қазақстанның ішкі және сырқы саясаты
Қазақстан тарихы жөніндегі мәліметтер
Қазақстанның археологиялық зерттеу тарихы
Дүниетану пәнінің жұмыс бағдарламасы
Қарлұқ мемлекетінің мәдениеті
Қазақстан жеріндегі тас ғасыры
Тас бейнелерінің көпшілігі көне суреттер
Қасым хан, Хақназар хан
Диссертациялық кеңестің ғалым хатшысы, тарих ғылымдарының докторы
Қазақстандағы ежелгі қола және тас дәуірі