Етістіктен етістік жасайтын жұрнақтар

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ...........................................................................................................4
І ТАРАУ. ҚАЗАҚ ТІЛІ ЕТІСтіктерінің ЖАЛПЫ СИПАТЫ
1.1 Етістіктің қазақ тілінде зерттелуі...............................................................8
І.2.Етістіктердің тұлғалық сипаты мен мағыналық түрлері.........................13
1.3. Етістіктің лексикалық-грамматикалық қолданысы................................29
ІІ ТАРАУ. ІІ. Орта мектепте етістікті оқытудың
2.1. Етістікті оқытудың әдіс -тәсілдері...........................................................38
2.2. Жаңа педагогикалық технологиялар арқылы көсемшені оқыту...........52
ҚОРЫТЫНДЫ................................................................................................63
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.................................................................65
Кіріспе
Дилом жұмысынын өзектілігі. Етістік - сөз таптарының ішіндегі
Ең көне заманның өзінде тіл білімінде алдымен етістік
Етістік сөз табы ретінде қазақ тіл білімінің негізі
Диплом жұмысының нысанасына қазақ тіліндегі етістік сөз табының
Диплом жұмысының мақсаты – қазақ тіліндегі етістік сөз
Дипломдық жұмысының міндеті аталған тақырыпта диплом жұмысының мазмұнын
етістік сөз табының теориялық зерттелуін қарастыру;
етістіктің негізгі белгілері мен грамматикалық ерекшеліктерін ашу;
сөзжасамдағы орнын көрсету;
грамматикалық қолданылу өрісін таныту;
райлық, шақтық қолданыс негізін ашу болып табылды;
етістікті оқытудың тиімді әдістерін айқындау;
етістікті оқытудағы жаңа технологиялардың маңыздылығын дәлелдеу.
Зерттеу жұмыстың дерек көздері – Қазақ тілі біліміндегі
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу жұмысында шолу, сипаттау, тұжырымдарды
Зертеудің ғылыми тұжырымы. Диплом жұмысының тақырыптық мазмұнын ашуда
Қазақ тілінде етістік сөз табы барлық сөз табының
Етістіктің теориялық танымын алғашқы қарапайым сипаттық және ғылыми
Сөзжасамдық тұрғыдан етістік қазақ тілінінің сөздік құрамын, қорын
Қазақ тілі етістіктері өзінің күрделілігін лексикалық тұрғыдан ғана
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, екі тараудан, қорытынды мен
ҚАЗАҚ ТІЛІ ЕТІСтіктерінің ЖАЛПЫ СИПАТЫ
1.1 Етістіктің қазақ тілінде зерттелуі
Етістік – тіліміздегі сөз таптарының ішіндегі күрделі және
Етістіктің лексикалық-семантикалық сипатының мейлінше өрісті болуының себебі оның
Етістіктің лексика-грамматикалық тұлғаларының бай болуы олардың амал-әрекеттің
Етістіктің осындай әр қилы категорияларының мағыналары, синтаксистік қызметі
Морфологияда сөздердің грамматиқалық құрылысын зерттейтін сөздердің тұлға тұрпаты,
Қазақ кеңестік тіл білімінің негізі отызыншы жылдары қалыптасты.
Қазақ тіліндегі етістік сөздерінің әдеби қалыптағы теориялық негізін,
Ғалымның етістіктерге: «Етістік дегеніміз – заттардың істерін көрсететін
Беделді етіс деп қазіргі өзгелік етісте қолданылатын екінші
Дүркінді етіс деп -қыла/-ғыла, -кіле/-гіле күшейткіш жұрнақтары арқылы
Өсіңкі етіске қимылдың күшейгенін білдіретін етістіктерді көрсетеді: жүріңкіреу,
А. Байтұрсынов етіс түрінен басқа етістіктің қазргі грамматикалық
1)Тұйық рай, 2)билік рай,
3)ашық рай, 4) шартты рай,
5) ереуіл рай, 6) реніш рай,
7) қалау рай, 8) сенімді рай,
9) сенімсіз рай, 10) мұң рай,
11)көніс рай, 12) қайрау рай,
13) азалы рай, 14) теріс рай.
А. Байтұрсынов тұйық рай деп -мақ/-мек деген есімшенің
Билік рай деп қазір айтылып жүрген бұйрық райлы
Ереуіл рай деп шартты райлы етістіктен кейін да/де
Сондай-ақ ғалым реніш райға да сипат береді: «Реніш
Ғалымның еңбегінде сенімді райға қазіргі қалау райдағы етістіктің
Ғалымның еңбегінен етістіктің көніс райын ерекшелеп өтуге болды.
Қайрау райға барайыншы, баршы, барсыншы, т.б. тұлғасындағы етістіктер
Теріс рай деп «іске айтылатын сөздің теріс түрің
Қайрау мен азалы рай қазіргі бұйрық рай мен
Ғалымның еңбегінде көсемше түрі үш түрлі аталып қаралған:
Қ.Жұбановтың лекциялар жинағында «Ең етістігі туралы қысқаша түсінік
А. Байтұрсынов, Қ. Жұбановтың көрсетіп кеткен ілімімен Кеңес
М.Оразов 1983 жылы «Семантика казахского глаголаң тақырыбында докторлық
А. Ысқақов оқулығында етістіктер лексика-семантикалық, лексика-грамматиклық, сөзжасамдық құрылымы
Ы.Маманов қазақ тіліндегі етістік тұлғаларын лексика-грамматикалық қызметтеріне қарай,
Ы.Маманов және осы ғалымның ізіміен С.Исаев етістік түбірінің
Ы.Маманов негізгі зерттеулерін етістік сөз табына арнай отырып,
Ы.Маманов – қазақ тілінде етістікті лексика-семантикалық топтарға жіктеп
Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, М.Балақаев, А.Ысқақов, Ғ.Мұсабаевтардың авторлығымен жарыққа шыққан
Профессор І.Кеңесбаев орыс сыныптарына арналған оқулығында сабақты, салт
Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, М.Балақаев, А.Ысқақов, Ғ.Мұсабаев авторлығымен жарыққа шыққан
Мәселен, барлық етістік түбірінен бір төбе болып ерекше
Етістік сөз табына қатысты қазақ тіл білімінде толыққанды
Күрделі етістіктерді арнайы қарастырып, оларды басқа күрделі сөздермен
І.2.Етістіктердің тұлғалық сипаты мен мағыналық түрлері
Етістік деп заттардың қимыл-әрекетін білдіретін сөз табы аталады.
Етістіктің жалпы қимыл ұғымын білдіруі сөздерді топтастырудың 1-ұстанымына,
1) Етістік осы жалпы мағынасы арқылы барлық басқа
2) Етістік сөйлемнің ұйытқысы, оның басқа сөздерді шоғырландырып,
3) Тілде етістіктің атқаратын қызметі өте зор. Құрамында
4) Етістік сөздер сөйлемде құрамы жағынан өте күрделі,
5)Етістік құрамында етіс жұрнақтары болғанда, олардың грамматикалық мағыналары
Бұлардан тыс етістіктің басқа да грамматикалық ерекшеліктері бар:
1) етістіктің сөйлемге түскенге дейінгі түбір тұлғасы оның
2) етістіктің сөйлем құрамына (сөз тіркесіне) түскендегі тұлғасы
Етістіктің қимыл атауы, есімше, көсемше түрлері, салт, сабақты
Етістік басқа сөз таптарынан мағынасы жағынан ғана емес,
Әр грамматикалық категориялардың өз мағынасы, өз көрсеткіштері тілде
Грамматикалық жағынан да етістік мағыналары алуан түрлі. Мәселен,
Етістіктің есімше түрі – заттың қимыл белгісі (оқыған
Көсемше де мағынасы жағынан етістіктің басқа түрлерінен ерекшеленеді.
Көсемшенің қимылды сипаттау мағынасы оны үстеуге жақындатады, сондықтан
Сонымен етістік – мағынасы жағынан ерекшелігі мол сөз
Түбір сөз немесе түбір тұлға де аталатын термин
Грамматикалық тұлғалануға түспеген, былайша айтқанда, сөздерді байланыстыратын
Буын санының бірдейлігіне, сондай-ақ, кел, кет, өт, же,
Етістіктердің ішінде сирек болса да түбір тұлғасынан гөрі
Осындай жеке-дара қасиеттерін ескере отырып, сабақты және салт
Етістіктің түбірі деген ұғымға дара етістік, дербес
Осындағы келтірілген мысалдарға қарағанда, етістіктердің ішінде жеке-дара тұрып-ақ
1. Обьектімен тікелей байланысты іс-әрекетті білдіретін етістіктер. Бұл
а) же, іш, пісір, қаз, құрт, піш, уат,
ә) майла, боя, сүтте, (сүттеп шай ішу), асфальтта,
б) ұр, соқ, жық, көтер, апар, әкел, ал,
в) жүр (шахмат, дойбы, картаны жүр дегенде), бас
г) көр, есіт, оқы (кітапты) ұқ, ұйымдастыру, түсін,
2.Субьекті қалып, сапалық өзгеру үдерісімен байланысты айтылатын етістіктер.
а) ұйықта, оян, қуан, қайғыр, ренжі, уан ;
ә) азай, көбей, ортай, молық, толық, кемі ,
б) ұзар, қысқар, өс, ағар, көгер, сарғай, әдемілен
в) өл, ауыр, жазыл, сем, тіріл, қат, (қатып
3.Субьекті қозғалысын, беталыс, бағытын білдіретін етістіктер.
Бұлар, негізінен, салт етістіктер тобын құрайды. Оларды да
а) кел, кет, бар, қайт, жүр, (кейін жүрме,
ә) түс, шық, көтеріл, көлбе, көлкі, ақ, жау,
б) ұш, самға, сырғана, жылжы, шап, жорт, жорғала,
в) жинал, тара (хабар тарады), тарқа, ыдыра ;
4) Бейнелеу етістіктері. Бұлар да салт етістік және
а) бет-бейне, дене құбылуымен байланысты айтылатындар ; адырай,
ә) дыбыстаумен байланысты динамикалық үдерісті білдіретіндер : маңыра,
б) түр-түс т.б. құбылмалы үдерістерді білдіретіндер : жалтылда,үлпілде,
5) Ішкі обьектілі салт етістіктер.Бұған :
а) қозда (қой қоздады), бұзаула, күшікте (түлкі, қасқыр,
ә) гүлде (алма гүлдеді), жапырақта (ағаш жапырақтады), жапалақта
Қазақ тілі етістіктерінің қай тұлғасында болсын (негізгі, туынды,
Күрделі етістік біртұтас лексикалық мағына береді. Мысалы: Осы
Күрделі етістік жалпы күрделі сөздер сияқты мағыналы етістіктерден
Күрделі етістік дербес сөз болғандықтан, ол барлық дербес
Оңалмай жүргенімді ісім көптен,
Шағымда сағым сынып, күшім кеткен.
Ағаның қарлығашы інісіне,
Ақ қанат періште боп ұшып жеткен (М.Мақатаев).
Бұл мысалдардан күрделі етістіктің сөйлемнің барлық мүшесі болатындығын
Күрделі етістіктер сөйлемде дара сөздер сияқты түрленеді. Сөз
Күрделі етістіктің сыңарларының арасында басқа сөздер тұра алмайды.
Күрделі етістіктің құрамы тұрақты, әр уақытта бір құрамда
Күрделі етістікке бір ғана екпін түседі, ол түсінікті.
Сөйтіп, етістік күрделі сөзжасам жүйесі бар сөз табы
Етістіктер тек қазақ тілінде ғана емес, түркітануда да
Етістік сөз табының сөзжасамдық сипаты. Етістік түбірлері
Кел, жу, ой, көр, біл т.б. бір буындылар
Қазіргі қазақ тілінде қолданылып жүрген етістік түбірлерінің басым
Етістік өзінің жасалуымен де өте күрделі сөз табы
Біріктіру арқылы сөз жасау – ертеден қолданылып келе
Жұрнақ қосылу арқылы жасалғандардың бәрі, былайша айтқанда, туынды
Белгілі ғалым Н. Оралбай сөзжасам саласында терең зерттеулер
Синтетикалық тәсіл етістік сөзжасамында белсенді қызмет атқарады. Синтетикалық
Туынды түбір етістіктер үшін екі морфема міндетті түрде
Кейбір туынды түбір етістіктердің негіз сөздері тарихиланып, көнеленіп
Тарихи тұрғыдағы қазір туынды түбір етістік деп дәлелденіп
Етістік сөзжасамында барлық сөз табы негіз болып, сөзжасамдық
Етістік сөзжасамдық жұрнақтарға бай болғандықтан, оларды жалпы
Есім сөз таптарының сөздерінен синтетикалық тәсіл арқылы сөзжасамдық
Етістіктен етістік жасалуы да етістік сөзжасамынан кең орын
Етістіктің жұрнақтары құрамы жағынан жалаң және құранды болып
Құранды жұрнақтар ең кемі екі морфемадан құралады: -лан
Сонымен бірге етістіктің жекелеген туынды түбір етістік жасаған
Етістіктің сөзжасамдық жұрнақтары лексикалық мағынаға әсеріне қарай сөз
Сөз өзгертуші жұрнақтарға негізінен есім сөздерден етістік тудыратын
Лексикалық мағынаны өзгертетін жұрнақтар деп негіз сөздің лексикалық
Есімдерден етістік жасайтын жұрнақтар. Есім сөздерден етістік жасайтын
Негіз сөздегі сындық белгіні қимылға айналдыратын жұрнақтар.
Белгілі түске көшу қимылын жасайтын жұрнақтар. Түс мәнді
Негіз сөздегі сындық белгіге көшу қимылын жасайтын жұрнақтар.
-лан, -лен: қулан, зұлымдан, болжампаздан, жалқаулан, елгезектен;-тас, -тес:
1. Заттық ұғымнан қимыл мәнін тудырушы жұрнақтар:
1.Дене мүшелерінің қимылға түсуін, яғни дене мүшелері арқылы
2.Туу, көбею қимылын жасайтын жұрнақ: -ла, -ле: балала,
3. Құрал арқылы жасалатын қимылды білдіретін жұрнақ: -ла,
4.Обьектіге заттық ұғымның қимыл -әрекетке көшуін,білдіретін жұрнақтар: -ла,
5. Мөлшер, шама мәнді етістік жасайтын жұрнақ:-ла,
6. Негіз сөздің мағынасынан дыбысқа қатысты
7. Мекендік мәнді етістік жасайтын жұрнақтар: -ла, -ле:
8. Заттық ұғымнан жетімсіз қимылды, зәрушілікті білдіретін қимылды
9. Сын – бейне мәнді жасайтын жұрнақтар: -ти,
10. Субьектінің әдеттенген қимылын, өзіне тікелей қатысты қимылды
2. Етістіктен етістік жасайтын жұрнақтар.
1) етістіктегі лексикалық мағынаны түрлендіру;
2)етістіктегі лексикалық мағынаға обьектілік, субьектілік мағыналар қосып түрлендіретін
Етістіктегі лексикалық мағынаны түрлендіретін жұрнақтар.
-ғы, -гі: сырғы, ызғы, кергі, түрткі. Мысалы: Ызғып
-ла,-ле:үрле,бүкте,тістеле,сүйреле:Саған қарайлап қалдым (С.Мұқанов). -қыла, -кіле: шапқыла, кескіле,
Бір туынды түбір сөз ғана жасайтын жұрнақтар:
-ей: кішірей: Құнанбайдың алдында кішірейіп болдық (М. Әуезов).
-бі : ілбі. Мысалы, Ілбіп жүрістері өнбеді (С.
-ді : өнді. Мысалы, Жаяудың жүрісінен жер өндімейді
-іл : иіл. Мысалы, Жауға иілген басым қор
-іс : көніс. Мысалы, Көніспеге шара жоқ (С.
-гес: мінгес: Асқармен атқа мінгесіп отыруға тура келді
-сет : көрсет. Мысалы , Көрсет ерлігіңді (С.
Субьектілік, обьектілік мәнді жұрнақтарды етіс жұрнақтары деп атайды.
-ын, -ін, -н жұрнағы (жуын, киін, жасан, сұран
Осы жұрнақтардың екінші мағынасы бар. Онда бұл жұрнақ
-ыл, -іл, -л жұрнағы түбір етістіктерге жалғанып, оған
Бұл жұрнақтың басқа мағынасы да бар. Мысалы, Ол
-дыр, -дір жұрнағы түбір етістікке жалғанып, қимылдың тыңдаушы
Осы мағынаны -қыз,-кіз,-т жұрнақтары да білдіреді. Мысалы, өлең
Бұл жұрнақтардың бәрі белсенді қолданылатын өнімді жұрнақтар.
-ыс, -іс, -с жұрнағы түбір етістікке жалғанып, оған
Аналитикалық тәсілмен жасалатын етістік сипаты. Сөз
Сөзжасамның аналитикалық тәсілі жайында тың пікір білдірген -
Етістік сөзжасамының аналитикалық тәсілі дегеніміз сөздердің бір-бірімен тіркесіп,
Күрделі етістік пен аналитикалық формасы тілдің жалпы саласына
Күрделі етістіктің пайда болуы
Сөз таптарының ішінде етістіктің алатын орны ерекше.Оның қолдану
Күрделі етістіктің сөзжасамдық құбылыс болуы оның тілдегі күрделі
Күрделі етістіктердің сыңарлары лексикалық
Күрделі етістіктер сөйлемде дара сөздер сияқты түрленеді, сөз
Күрделі етістік
Оған қосылатын қосымша
Ауыспалы
Сыңар
Байланыс-тырушы
элемент
Тірек сыңар
жұрнақ
жалғау
Ал
-ып
Күрделі етістіктердің сыңарларының арасында басқа сөздер
Күрделі етістіктің құрамы тұрақты, әр уақытта бір құрамда
Тіліміздегі күрделі сөздер бір ғана екпінге ие болады.
бойы күрделі етістік деп саналып келді, олардың бұл
Етістіктің аналитикалық тәсіл арқылы жасалуы тіліміздегі сөзжасам жүйесінің
Аналитизм – күрделі туынды аталым жасалудың ұстанымы емес,
Етістік аналитикалық тәсілдің үш жолымен жасалатындығы етістікті зерттеуші
Етістік аналитикалық тәсілдің үш жолымен жасалады: тіркесу, бірігу,
Етістік синтетикалық тәсілмен жасалуда басқа сөз таптарынан өзінің
Етістіктің аналитикалық тәсілдің тіркесу жолымен жасалуы деп екі
Тіркесті күрделі етістіктердің сыңары қызметіне байланысты тірек сыңар
Тірек сыңар болатын етістіктер: бару, беру, әперу, білу,
Тіркесті күрделі етістіктер етістіктің сөзжасамдық қоры болып табыла
Етістіктің бірінші сыңары есім сөзден, екінші сыңары көмекші
Тіркесті күрделі етістіктерге тұрақты етістіктер де жатады: төбе
Етістіктің аналитикалық тәсілдің бірігу жолымен жасалуы. Біріктіру арқылы
1.3. Етістіктің лексикалық-грамматикалық қолданысы
Етістіктің, оның тұлғаларының жүйесін айқындау үшін сол жүйеге
Грамматикалық тұлғаларының көптігі мен мазмұнының байлығы жағынан және
Етістік негізі, қашанда болсын, өзіне лайықты, үйреншікті болып,
Осы тұрғыдан қарағанда, етістік тұлғаларының жүйесі төмендегі грамматикалық
1.Етістік негізі
2.Қимыл атауы категориясы
3.Салттық және сабақтылық категориясы
4.Етіс категориясы
5.Болымдылық және болымсыздық категориясы
6.Амалдың өту сипаты
7.Есімшелер категориясы
8.Көсемшелер категориясы
9.Рай категориясы
10.Шақ категориясы
Етістік негізі етістікке тән грамматикалық (парадигмалық, категориялық) тұлғаларға
Күрделі негіздер
1.Жәрдем ет – құранды негіз (лексикаланған)
жәрдем ет-пе – жәрдем ет-е жүр
жәрдем ет-ті– жәрдем ет-іп(көр)
жәрдем ет-се– жәрдем ет-келі(отыр)
жәрдем ет-ші – жәрдем ет-пейінше
жәрдем ет-кен(болар)
жәрдем ет-ер(ме екен?)
жәрдем ет-етін(шығар)
жәрдем ет-пек(көрінеді)
жәрдем ет-кіз-дір-т (е көр)
жәрдем ет-іс
жәрдем ет-іл
жәрдем ет-іңкіре
жәрдем ет-у-ші едік
жәрдем ет-кі-сі келген болар
жәрдем ет-се игі еді
жәрдем ет-кей еді
«Алып келу» құрама негізі
Алып кел -ме– алып кел -е (ме екен?)
алып кел-д– алып кел-іп-ті
алып кел-се – алып кел-гелі(отыр еді)
алып кел-ші– алып кел-мейінше
Алып кел-ген – алып кел-у-ші- болма
алып кел-ер– алып кел-гі-сі келді ме екен
алып кел-етін– алып кел-се
алып кел-мен– алып кел-гей
«Көз жіберу» идиомаланған негізі
Көз жібер-ме– көз жібер-е тұр
көз жібер-ді– көз жібер-іп(қара)
көз жібер-се– көз жібер-гелі
көз жібер-ш– көз жібер-мейінше
көз жібер-ген– көз жібер-т-кіз
көз жібер-ер– көз жібер-іс
көз жібер-етін– көз жібер-іл
көз жібер-мен– көз жібер-іңкіре
көз жібер-у-ші едім
көз жібер-гі-сі келсе керек
көз жібер-се жарар
көз жібер-ген еді
Сонымен, етістік негізі деп жалаң я күрделі тұлға
Өзге туынды тұлғалардың бәріне де осы негіз -
Салт және сабақты етістік және етіс қызметі Етістіктердің
Аш, айт, бақ, ек, ем, жаз, жай, қи,
Етістіктің ішінде кімді? нені? деген сұрауларға жауап күтпейтін,
Етістіктердің бәрі бірдей я салт, я сабақты бола
Салттық , сабақтылық қасиет тек түбір етістіктерге ғана
Екінші сөзбен айтқанда, құрамы мен құрылымына өзгеріс енуіне
Сонымен салт/сабақтылық катерориясы – қазақ тілі етістіктерінің грамматикалық
Етістіктен етістік тудыратын өздерінше морфологиялық және синтаксистік сипаттары
Етістің төрт түрлі тұлға өзгертуші жұрнақтары бір ғана
Осы түбірлес етістіктердің қай-қайсысына болсын болымсыздық категориясының (-ма,
Сөйтіп,етіс тұлғаларының бұл ерекшелігінен, біріншіден, сөзжасамдық жұрнақтар сияқты,
Екіншіден, етіс категорияның тұлғаларында субьекті мен обьектінің амалға
Ал сұрал тұлғасының семантикасы сұра, сұрас, сұрат
Бұл тұлғаларда сөз тудыру қабілеті де, сөйлемдегі сөздердің
Өздік етіс:-ын (-ін,-н) жұрнағы етістік негізіне жалғану арқылы
-ла + н қосымшаларынан біріккен құранды -лан (
Сондай-ақ, есімдерден -ырқан (-іркен), -сын /-сін) құранды жұрнақтары
Өзгелік етіс:- т,-тыр, (-тір, -дыр, -дір),-қыз(-кіз,-ғіз,-гіз)жұрнақтары арқылы және
Ырықсыз етіс: -ыл (-іл,-л ) жұрнағы арқылы
Өнімсіз болса да, жалаң жұрнақтардан құралған күрделі
Қазіргі қазақ тілінде, жоғарыда әр етіс тұсында берілген
-ыр (-ір) қосымшасы өзгелік етіс жұрнағы делініп есептеліп
Ортақ етіс: -с (-ыс,-іс) жұрнағы арқылы негізгі етіс
Етістік түбірі етістің барлық түбіріне негіз болады. Оған
Етістіктің болымдылық/болымсыздық сипаттағы қолданысы. Амал - әрекеттің болу
Іс-әрекеттің жүзеге асуын білдіретін тұлға етістіктің болымды түрі
Әдетте, етістіктің болымды түрі кәдімгі түбір, туынды
Мысалы: бар, кел, айтқыз, сөйлеттір, ойлан, ақылдаспа, хабарлама,
Айтылмақшы ойдың стильдік талабы мен талғамына
Етістіктің есімше, көсемше, рай, шақ және басқа тұлғаларына
Тіл тарихында рай категориясы көне дәуірден бері қолданылып,
Етістік рай – мазмұны мен формасы жағынан аса
...Темпоралдылық – функционалды-семантикалық категория. Ол белгілі бір категориялық
Рай категориясы мен модальділік категориясының қатыстылығы, жоғарыда айтылғандай,
Тілде «рай» деген түсінік тек етістікке ғана қатысты
Тілдің райлықты білдіруі тек етістік көрсеткіштерімен ғана емес,
Етістіктің райлық қолданысын білдіретін көрсеткіштер етістік жүйесіне ғана
Сонымен етістіктің райлық қолданысы қимылды орындаушының іс-әрекетке қатыстылық
Қимылдың жүзеге асуы түрліше, себебі оны жеткізетін шындық
Райлық қолданысты білдіретін етістік тұлғаларының көрсеткіштері
ІІ. Орта мектепте етістікті оқытдың әдіс-тәсілдері
2.1. Етістікті оқытудың әдіс -тәсілдері
Мектептегі оқу ісіне қойылатын бүгінгі заман талабы-өзіндік ой-тұжырымы
Міне осы түйіндеулер қазақ тілін оқытудың тұғырнамалық негізі
6-сыныпта сөздің түрлері мен сөз құрамы жайында мағлұмат
Сонымен 6- 7-сыныпта морфология тарауы бойынша білім берудің
Осы мақсаттан туындайтын міндеттер:
етістіктің және оның категорияларының өзара байланысы мен ерекшеліктерін
оқушыларға етістіктің жалпы тіл жүйесіндегі орнын таныта отырып,
етістікті оқыту барысында оқушылардың логикалық ойлау қабілеттерін шыңдау;
етістіктен алған білімдерін күнделікті қарым-қатынас жасауда қолдана білуге
етістіктен алған білімдерін ауызша, жазбаша сөйлеу тілдерінде орынды
оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту;
оқушылардың әдеби тіл нормасына сай сөйлеу дағдыларын жетілдіру
Мектепте қазақ тілі грамматикасынан оқушылардың игеретін білімдері екі
Міндетті деңгей:
етістікті өзге сөз таптарынан ажырата білу;
етістіктің және оның категорияларының сөйлеудегі атқаратын ролін тану;
етістікті сөйлеу тілінде орынды жұмсай білу;
етістіктің жіктік формаларын айыру, қызметін білу, оларды қатыстырып
2. Мүмкіндік деңгей:
етістік және оның категориялары мен үстеудің, етістік және
етістік және оның категорияларының сөйлемдегі қызметін зат есімдермен,
Осы мақсаттар мен міндеттерді айқындау арқылы етістікті мектепте
Осы курстық жұмысты жазудағы мақсатым – мектепте етістіткті
Сабақтың дұрыс өтуіне, нәтижелі болуына әсер ететін бірнеше
Оқушылардың қазақ тілі сабағына ынта қоюын қалыптастырудың, яғни
Сабақтың қызықты болуы;
Тілдік білім – машықтардың қажеттіліктеріне көз жеткізу;
Тілдік білімге, машықтарға деген ішкі қажеттілікті дамыту [22,
Бұл үшеуін өзара үнемі байланыстыра отырып берілсе білім
Оқушылардың қазақ тіліне қызығушылығын тудырудың, саналы түрде түсінуін
Оқушылар игерген білімнің қажеттілігіне көз жеткізудің бір жолы
Бұрынғы кездері әдістемеші – ғалымдардың еңбектерінде оқытудың әдіс-тәсілдерін
Баланың оқу мотивтерін, оның ішінде қызығушылығын қалыптастырудың бір
Грамматикалық ережелер мен анықтамаларды, оның заңдарын бала өзіндік
грамматикалық материалдарды оқушыға түсіндіру жолын ықшамдап, өнімді әрі
меңгерілуге тиіс материалдардың түйінді мәселелерін оқушының өздері ашатындай
Бұл жағдайда «мұғалімнің міндеті оқушының әрекетін ұйымдастыру, оның
Бала ұғымына ауырлық келтірмейтіндей деңгейдегі мәселелерді проблемалық жағдай
Проблемалық сұрақтар оқушылардың белсенді әрекеттерін туғызуға түрткі болып
Ойлау тәсілдеріне: алгоритмдік, жартылай алгоритмдік /дұрыс шешім –
Таным теориясы даралық таным процесінің негізгі заңдылығын проблемалық
етістікті шығармашылықпен меңгеру дағдыларына тәрбиелеу;
етістікті шығармашылықпен қолдануға дағдыландыру және көсемшені оқу проблемаларын
шығармашылық әрекеттерін қалыптастыру;
етістікті оқытудың ғылыми дәрежесін арттыру;
етістіктің ғылыми дүниетанымды қалыптастырудың тиімділігін арттыру т.б.
Мұғалімнің түсіндіруі жаңа сапаға ие болады, яғни ол
Оқушыға етістікті меңгертуді формалдылықтан аулақтататын бұл жолдардың
Етістік тақырыбынан кейін кесте, сызба жасату үстіндегі
Қарапайым қорытындылар жасаудан бастап, үлкен тарауларды өткеннен /мысалы
Оқушының өздік жұмыстарында әрқашан сабақтастық ұстанымын басшылыққа
Етістікке оқушының қызығушылығын оятып, оның қажеттілігіне көз жеткізетін
Екіншіден, етістіктегі теориялық материалды құрғақ ереже болып қалудан
Әдіс - А.Байтұрсыновтың сөзімен айтқанда, кезекшіліктен шығатын нәрсе-әдістің
Көрнекі педагогтар анықтап, мұғалім мен оқушылардың тәжірибесінде әбден
Әдіс дегенді тек оқушымен ғана байланысты түсінбей, оның
Мысалы, В.Оконь оқыту әдістерін былайша жіктейді:
1/ репродуктивті сипатқа бағытталған танымдық қызметті қамтамасыз ететін
2/ оқушылардың өз бетімен білім іздену әдістер тобы,
3/ оқушылардың көркем-эмоционалдық белсенділігін дамытатын әдістер тобы;
4/ оқушылардың меңгерген білімдерін өздері қоршаған ортаны тани
Оқушыларға қазақ тілі сабағында етістіктен саналы білім беруді
Етістікті оқытқанда, байқау әдісі жақсы нәтиже беру
1/ оқушылардың байқайтын нәрсесін аңғара алу үшін, оның
2/ кейде байқайтынына қатысы бар кейбір деректерді алдын
3/ нені, не үшін байқау керектігін алдын ала
Сондықтан да мұғалім оқытудың байқау әдісіне қойылатын мына
1/ Оқушылардың нені байқайтынын дұрыстап түсіндіру. Мәселен, мұғалім
2/. Байқағанда, оқушы назары алдымен не нәрсеге, сонан
3/. Байқаудың мақсатын және оның пайдасын таныту. Мысалы,
4. Байқалғандарынан ненің басты, ненің қосымша фактор екенін
5. Байқалған фактілерінің негізінде дұрыс ой қорытындысын шығару.
6. Ой қорытындысының дұрыстығын байқаған фактілермен дәлелдеп
Байқау аз уақыттық та, көп уақыттық та болып
Қазақ тілі сабағында етістіктен білім беруде ең тиімді
Осындай талаптарға сай ұйымдастырылған, қолданылған байқау әдісі оқушыларға
Қазақ тілі сабағында етістіктен берілетін білімнің бірі бірдей
Қазақ тілінде етістік материалдарын мұғалімнің түсіндіруі дегеніміз –
Оқу материалдарын түсіндіру бір-ақ ізбен жүрмейді. Ол түрленіп
Бағдарлама мен оқулықтағы етістік туралы білімді түгел түсіндіру.
Оқулық пен бағдарламада көрсетілген етістік туралы материалдардың ең
Оқушыларға бағыт беру. Мұғалім жаңа материалды өтерде оқушыларға
Оқушылардың өздігінен түсінуі немесе түсіндіруі. Мұғалім өтілетін тақырыпты
Түсіндірудің осылайша түрленіп отыруы оқушылардың сабаққа деген ынтасы
Әңгіме әдісіне үнемі мұғалім сұрақ қоя бермейді, кейде
Әңгіме әдісінің мәні мына төмендегідей:
Әңгіме әдісі оқушыларға етістікті дұрыс талдауды, олардың өзіндік
Әңгіме әдісі оқушыларды етістіктен талданған жеке фактілерді жинақтап,
Әңгіме әдісі оқушыларды ұжым болып жұмыс істеуге үйретеді.
Әңгіме әдісі оқушыларды ойлауға, тапқырлыққа дағдыландырып, қиялын шарықтатады.
Әңгіме әдісі әр оқушының оқу материалын, яғни етістікті
Грамматикалық білім беруге қолданылатын әңгіме әдісі үш түрлі:
1/ хабарлайтын әңгіме;
2/ эвристикалық әңгіме;
3/ еске түсіретін әңгіме.
Хабарлайтын әңгіме дегеніміз – оқушылардың бұрыннан білетін білімі
Эвристикалық әңгіме – сұрақ-жауап арқылы жаңа материалды оқушылардың
Еске түсіретін әңгіме дегеніміз – қайталау, жинақтау арқылы
Әңгіме әдісінің нәтижелі болуы көбіне мұғалімге, оның қойған
Етістікті әңгіме әдісімен оқытатын мұғалімдер мыналарды білуі шарт
дейді Ғ.Арғынов.
Әңгіме кезінде мұғалім аз, оқушылар көп сөйлеуге /ереже
Сұрақ алдымен сыныпқа қойылуы керек. Содан кейін аз
Сыныпқа сұрақтарды анық, айқын етіп қою.
Қиын сұрақтарды екі қайтара айту. Сол арқылы олардың
Қойылған сұрақтарға оқушылардың қысқаша әрі толық жауап беруін
Мұғалім қойған сұрақтарға жауап беруге барлық оқушы қатысуы
Оқушы жауабын әбден тыңдап алған соң ғана мұғалім
Бір оқушыдан сабақ сұрауға көп уақыт кетіруге болмайды.
Оқушыдан карточка арқылы сұрауға да болады.
Мұғалімнің рұқсатымен жауап беріп тұрған оқушыға
Оқушылар жауабының аяқталған ойды білдіруін және әдеби
Оқушы жауап бергенде,оның кітапқа көз жүгіртпеуін,біреудің сыбырын қайталап
Әңгіме әдісін кейде пікірталас әдісімен алмастыруға да болады.
Көсемшені оқытуда жаттығу әдісінің мәні зор. Мұғалім тілдік
Көсемшеден оқушылардың дағдысын қалыптастыру үшін жүргізетін жаттығулардың түрі
Белгілі бір жаттығуды орындау үшін, оқушылардың сол жаттығуды
Оқушылар жаттығуды не үшін орындайтынына, оның қандай пайдасы
Жаттығу оқушының қызығуын, ынтасын, ықыласын арттыруға тиіс.
Жаттығу оқушы назарын өзіне тартатындай болуы керек.
Жаттығулар кездейсоқ болмай, белгілі бір жүйемен орындалып отырылуы
Жаттығулардың түрлі-түрлі болып келуі.
Жаттығулар тек таяуда ғана өтілетін материалдарға негізделмей, бұрынырақта
Жаттығулар оқушылардың көп уақытын алмауға тиіс.
Шығармашылық жаттығулардың көбірек болуы қажет.
Әр жаттығу оқушы еңбегінің нәтижесін көрсетіп отыруға тиіс.
Жаттығулар осы талапқа сай болғанда ғана оқушылардың дағдысын
Кітаппен жұмыс істеу әдісі сабақтың барлық кезеңінде қолданылады.
Оқушыларға қазақ тілінде көсемшеден білім мазмұнын игеруіне оқулық
Мұғалім көсемшені түсіндіріп болып, оқушылардың сұрауларына жауап берген
Оқулық пен дидактикалық материалдардың оқушыларға үйде тигізетін көмегі
Дегенмен оқушылар оқулыққа тым иек сүйеп алып жүрмес
Көркем әдебиет немесе басқа кітаптар мен газет-журналдардан тапсырмаларды
Міне, осылайша оқулық пен онан басқа да кітаптарды
Сонымен, оқулықты және онан басқа кітап, газет журналдарды
Грамматикалық талдау – қазақ тіліне тән оқыту әдістерінің
Қазақ тілінде грамматикалық талдаудың мынадай түрлері бар: фонетикалық
Көсемшені оқытқанда морфологиялық талдау жасау арқылы талдау жасатса,
Қазақ тілінен көсемшені оқытқанда грамматикалық талдау ауызша да,
Өз бетімен ізденіп білім алу әдістеріне мына әдістер
1/ дәстүрлі проблемалық әдіс;
2/ кездейсоқтық әдіс;
3/ ситуациялық әдіс;
4/ оқушылардың сабақ бере білу әдісі;
5/ дидактикалық ойын әдісі
6/ эвристикалық әдіс.
Дәстүрлі проблемалық әдістің құрылымы мынадай үлгіде келеді:
1/ мұғалімнің проблемалық ситуация жасауы;
2/ проблеманы жүйелеп таныстыру және оның шешімінің болжамын
3/ шешімнің болжамдарын тексеріп көруі;
4/ алынған шешімдер мен нәтижелерді бір жүйеге түсіріп
Бұл әдістің ерекшелігі мынада: оқытудан гөрі оқушылардың қызметіне
Кездейсоқтық әдістің ерекшелігі сонда-оқушыларға көсемше мазмұнындағы мәлімет беріліп,
Ситуациялық әдіс жоғарыдағы кездейсоқтық әдіске ұқсас болып келеді.
Эвристикалық әдіс. Баланың оқу мотивтерін, оның ішінде танымдық
көсемшеден грамматикалық материалды түсіндіру жолын ықшамдап, әр баланың
меңгерілуге тиісті материалдардың түйінді мәселелерін оқушылардың өздері ашатындай
Бұл жағдайда мұғалімнің міндеті оқушының әрекетін ұйымдастыру, көсемшені
2.2. Жаңа педагогикалық технологиялар арқылы көсемшені оқыту
Қазіргі кезде егемен елімізде білім берудің жаңа жүйесі
білім мазмұны жаңа біліктермен, ақпараттарды қабылдау қабілеттерінің дамуымен,
ақпараттық дәстүрлі әдістері-ауызша және жазбаша, телефон немесе радиобайланыс
баланың жеке басын тәрбиелеуде, оның жан дүниесінің рухани
мектеп, отбасы мен қоршаған әлеуметтік ортаның бала тәрбиесіндегі
Оқыту технологиясын жетілдірудің психологиялық-педагогикалық бағыттағы негізгі ой-тұжырымдары төмендегісінше
есте сақтауға негізделген оқып білім алудан бұрыңғы меңгергендерді
білімнің статистикалық үлгісінен ақыл-ой әрекетінің динамикалық құрылым жүйесіне
оқушыға орташа деңгейде білім беретін бағдарламадан жекелеп, саралап
Кез келген елдің экономикалық қуаты, халқының өмір сүру
Ал білім беру саласындағы технологиялық идеялар бұдан 400
Оқыту технологиясы педагогикалық әдістерге негізделген. 1960 жылдарда шетел
Педагогикалық технология оқыту үрдісін жобалау, ұйымдастыру және оны
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы барысында орта білім
Ал соңғы жылдары оқытудың модульдік технологиясы мен В.Монаховтың,
жоғары деңгейдегі қиындықта оқыту;
теориялық білімнің жетекші рөлі;
оқу материалын жеделдете оқыту;
оқу үрдісін оқушының сезінуі;
барлық оқушылардың дамуы үшін жүйелі жұмыс істеуі. [30,
Оқушының жас күнінен өзіндік пікірлі болуын қалыптастырудың тұлға
Дамыта оқыту жүйесі – белгілі педагогикалық технологияны қажет
Ой шақыру.
Мағынаны тану.
Ой толғаныс.
Әр кезеңнің өзіндік ерекшелігі бар. Бірақ бұлар бір-бірімен
Ой шақыру кезеңі.
Мұғалімнің іс-әрекеті Оқушының іс-әрекеті Қолданылатын әдістер /стратегиялар/
Оқушының көсемше жайында не білетінін анықтау, белсенділігін арттыру,
топтастыру стратегиясы,
сұрақ стратегиясы. т.б.
Мағынаны тану кезеңі.
Мұғалімнің іс-әрекеті Оқушының іс-әрекеті Қолданылатын әдістер /стратегиялар/
Оқушы қызығушылығын сақтау, көсемше туралы бұрынғы білетіндері арқылы
күнделік стратегиясы,
джик со т.б.
Ой толғаныс кезеңі.
Мұғалімнің іс-әрекеті Оқушының іс-әрекеті Қолданылатын әдістер /стратегиялар/
Оқушының сабақтың басында жасалған жұмысына қайтып келіп, оны
кесте арқылы
эссе стратегиясы т.б.
Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы – дамыта оқыту
Сын тұрғысынан ойлауды тудыру үшін уақыт керек.
Оқушыларға ойланып толғануға, ойын ашық айтуға рұқсат беру.
Әр түрлі идеялар мен пікірлерді қабылдау.
Үйрену барысындағы оқушылардың белсенді іс-әрекетін қолдау.
Кейбір оқушылар түсіп қалған қолайсыз жағдайларды әжуаға айналдырмау.
Оқушылардың бір-бірінің жауабына жасаған сынының дәлелді, дәйекті болуын
Сын тұрғысынан ойлауды бағалау.
Ал оқушылар осыған байланысты:
сенімділікпен жұмыс жасау;
бар ынтасымен оқуға берілу;
пікірлерді тыңдау, құрметтеу;
өз пікірін ашық білдіруді талап ету қажет.
Тек сонда ғана олар:
Мен көсемше туралы не ойлаймын?
Осы мазмұннан алған ақпарат менің бұрыңғы көсемше туралы
Осы ақпаратты үйрене отырып мен бірдеңе жасай аламын
Маған бұл ойлар, идеялар қаншалықты әсер етті? деген
Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы көптеген стратегиялардан тұрады.
1. Кестелер стратегиясы.
Мәтін бойынша жүргізілетін жұмыстарды графикалық бейнелеу. Бұл әдістің
1. Синтез кесте.
Сабақтың «ой шақыру» кезеңінде мұғалім оқушыларға осы сабақта
Көсемшенің мазмұнын ашатын негізгі сөздер Негізгі сөздермен байланысты
/Тақырыптан көшірме/ Мен үшін бұл ой неліктен маңызды.
Тақырыпты өткенге дейін
1
2
3
Тақырыпты өткеннен кейін
1
2
3
Кестенің қалған бағандарын «Көсемшемен» танысқаннан кейін «Мағынаны тану»
II. Екі түрлі түсініктеме күнделік стратегиясында оқушы тақырып
Мынадай тапсырмаларды орындайды.
1/
Бұл тақырып бойынша маған не белгілі еді?
Сабақтан мен қандай жаңа ақпарат алдым?
2/
Ережеден үзінді
Үзінді туралы пікір
«Тақырыптан үзінді» бөліміне оқушы өзіне әсер еткен, ұнаған
3/ Үш түрлі түсініктеме күнделігі
Ережеден үзінді Осы үзінді маған несімен ұнады? Мұғалімге
Бұл әдіс арқылы оқушы ережемен ғана емес, сонымен
Мұғалім өз шеберлігіне қарай күнделіктің басқа түрлерін де
III. Сұрақтар стратегиясы.
«Біреу алаларға сұрақ қоюды үйрететін кітап жазса ғой,
С.Соловейчик
Тақырып бойынша екі түрлі сұрақ қойылады. Бірі –
Венн диаграммасы стратегиясы.
Айқасқан екі шеңбердің екі жағына салыстыруға берілетін объектілердің
Топтау стратегиялары.
Тақырыптың мазмұнын ашатын негізгі сөздерді графикалық бейнелеу. Бір-бірімен
Мысалы, сен көсемше туралы не білесің деген тақырып
Сабақтың тақырыбы: Көсемшеден өткенді қайталау
Мақсаты:
2. Дамытушылық: Оқушылардың ойлау, сөйлеу, есту, қабылдау қасиеттерін,
3. Тәрбиелік: Оқушыларды адамгершілікке, ізденімпаздыққа, шығармашылыққа, отансүйгіштікке тәрбиелеу.
Сабақтың түрі:
Сабақтың типі:
Көрнекілігі:
Әдіс-тәсілі:
Пәнаралық байланыс: әдебиет, тарих, этнопедагогика
Барысы:
Ұйымдастыру.
Бүгінгі сабағымыз пысықтау сабағы, яғни, көсемшеден өткенді қайталау.
І. Ой шақыру.
Көсемшенің -а, -е, -й,
-ып, -іп, -п, -ғалы, -гелі
тұлғасы бар.
Көсемше
Сөйлемде баяндауыш,
пысықтауы, анықтауыш,
толықтауыш болады.
Көсемшенің есімшеден айырмашылығын венн-диаграммасы арқылы салыстыруға болады.
Венн диаграммасы
ІІ Мағынаны тану.
207-жаттығу. Мақал-мәтелдерден көсемшені тауып, олардың қай жақта жіктеліп
Дұшпан күлдіріп айтады,
Дос жылатып айтады.
Досы көпті жау алмайды,
Ақылы көпті дау алмайды.
Асқар тау алыстан көрінеді.
Сын түзелмей, мін түзелмейді.
Ат баспаймын деген жерін үш басар,
Ер татпаймын деген дәмін үш татар.
Ақылды адам айтқызбай біледі,
Ақсұңқар қаққызбай іледі.
Адамды түсіне қарап таныма, ісіне қарап таны.
Осы мақалдарды екі түрлі түсіндірме күнделігі стратегиясы арқылы
Ұнаған мақал-мәтелдер Неліктен ұнады?
Асқар тау алыстан көрінеді Бұл мақалда үлкен нәрсенің,
Джик-со стратегиясы бойынша 208-жаттығуды орындау. Шарты: Оқушыларды үш
Қазақтар ертеден көшіп-қонып мал шаруашылығымен айналысқан. Қазақстанның оңтүстігіндегі
Бозбалалар мен атқұмарлар жүйрік, сұлу атқа құмар болған.
Қазір қазақтар мықты салынған үйлерде тұрады. Бірақ бұрынғыдай
Көсемшелер сөйлемнің қай мүшесі екенін талдап, тұлғалық талдау
ІІІ Ой толғаныс.
Үйге тапсырма:
Бағалау.
Адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш – білім.
Ал мектепте көсемшені оқыту барысында осындай шығармашылық ізденіспен
1. Оқушы өзін-өзі батыл, еркін сезінеді. Үйреніп жатқан
2. Өзіне бөлінген тақырып /көсемше/ бойынша сөйлеу барысында
Оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланғанда оқушыны субъект
Сонымен көсемшені оқыту оқушының танымдық көкжиегін кеңейтеді, шығармашылық
ҚОРЫТЫНДЫ
Етістік – жалпы қимыл-әрекетті білдіретін сөз табы. Етістікті
Етістіктер – қимыл атауы, олар қимылдың нақ өзін
Етістік сөйлемде грамматикалық жағынан белсенді қызмет атқарады.
Ол басқа сөз табын жасауда өте құнарлы, өнімді
Күрделі етістіктердің зерттелуіне қатысты пікірлерде олардың анықтамасы тұрақты
Күрделі етістіктің бұл екі түрі де алғаш пысықтауыш
Зерттеуде күрделі етістіктің жоғарыда аталған екі түрінің әрқайсысының
Морфологиялық жағынан етістіктер белгілі бір тұлғаға түскеннен кейін
Етістіктің сөз түрлендіруші жұрнақтарының (көсемше, есімше) болуына байланысты
Сөз тіркесін жасауда етістіктің маңызы ерекше. Ол етістікті
Етістікті морфологиялық түрленуде жіктелетін сөз табы болса да,
Етістіктің ашық райлық қолданысынан өзге шартты райлық, бұйрық
Етістік тұлғалары арқылы тек ақиқат шындық қана немесе
Нейғабыл райлардың бәрі де модальдік реңк білдіру жағынан
Сонымен етістік сөз табы өз алдына грамматикалық сипаты
Пайдаланылған әдебиеттер
Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы. Ана тілі. 1992.
Жұбанов Қ. Қазақ тілінің жоғары курсы. Лекциялар желісі.Алматы.
Оразов М. «Семантика казахского глагола//филол.ғылым.докторы дәрежесін алу үшін
Ысқақов А.Қазіргі қазақ тілі.Морфология.Алматы.Ана тілі.1991.-384 б.
Маманов Ы.Қазақ тіл білімінің мәселелері.Алматы.Арыс.2007.-448 б.
Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты.
Оралбаева Н.қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттары. Алматы.
Мұхамади Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктердің тездік тәсілі.
Бибеков Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі қимылдың аяқталу кезеңі
Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, М.Балақаев, А.Ысқақов, Ғ.Мұсабаев «Қазіргі
Жұбанов Қ.Аманжолов С. Қазақ тілі грамматикасы. Алматы. 1936ж.
Аманжолов С., Кеңесбаев І., Жиенбаев С. «Қазақ тілі
Әбдіғалиева Т.Қазіргі қазақ тіліндегі болымдылық,болымсыздық категория //докт.дисс.авторефераты. Алматы.1998.
Қасым Б. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі етістіктер//докт.дисс. автореф.
Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. 1998.
Шақаман Ы. Б. Қазақ тілі сөздерінің түрленім жүйесі
Аблақов А., Н.Оралбаева, Ғ.Мадина. Практикалық қазақ тілі.
Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері. Алматы.
Балақаев М. Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы.
Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы.Алматы:Санат,1988.–146 б.
Исабаев Ә. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері Алматы,
Исаев С.М. Қазіргі қазақ тілі Алматы, «Қайнар» 1993.
Исаев С.М. Назарғалиев К., Даулетбекова Ж., Қазақ тілі
Исаев С.М. Қосымова Г. Қазақ тілі 7-сынып. Алматы,
Құлмағамбетова Б. Қазақ тілін оқыту методикасы Алматы, «Мектеп»
Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы, «Ана
1991 ж.
Бұзаубақова Қ.Ж. Жаңа педагогикалық технология. ТарМУ 2003 ж.
28. Давыдов В.В. //Современные проблемы развивающего обучения: Выступление
30. Жапбаров Л. Қазак тілін оқыту аркылы
және әлістемелік негіздері (Ү-ІХ сыныптар) - П.ғ.д., ғылыми
алу үшін жазылған дисс. авторефераты. - Алматы, 2004ж.
4
Есімше
Көсемше
Сөз тіркесінде жанаса байланысады
баяндауыш, пысықтауыш Сөйлемде бола алады
Көсемше
етістіктің категориясы
-ып, -іп, -п, -ғалы,
-гелі, -қалы, -келі,
-а,-е,-й тұлғалары
бар
Есімше
көптеледі, септеледі, жіктеледі. Сөйлемде баяндауыш, бастауыш, пысықтауыш, анықтауыш
Етістіктің категориясы сөз тіркесін жасауға қатысады.
Көсемше
жіктеледі,сөлемде баяндауыш, пысықтауыш, анықтауыш болады.

Ұқсас жұмыстар

Жұрнақ және оның түрлері

Етістіктің қазақ тілінде зерттелуі

Жұрнақтардың шығу тектері мен даму тарихының сипаттамалары

Көpкем шығаpма тiліндегі қoс фyнкциялы жұpнақтардың қолдaнылуы

Зат есімнің сөзжасамы және оның қызметі

Ескі қыпшақ жазба ескерткіштеріндегі сөзжасамдық ерекшеліктер ( Китаб әл-Идрак ли-Лисан әл- Aтрак ескеркіші бойынша)

Корей тіліндегі сөзжасам жұрнақтары

Етісті оқыту

МОДИФИКАЦИЯЛЫҚ ЖҰРНАҚТАРДЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ӘЛЕУЕТІ