Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру

Мазмұны
Кіріспе
1-тарау. Кәсіпорынның техникалық - экономикалық сипаттамасы
1.1 Кәсіпорынның экономикалық сипаттамасы
1.2 Кәсіпорынның есеп саясаты
1.3 Аудиторлық тексеру және ақпарат көздері
2-тарау. Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру
Өндірістік шығындардың жіктелінуі және бағалануы
Өндірістік шоттар жүйесі және олардың сипаттамасы
Калькуляция баптары бойынша өндірістік шығындардың есебі
3-тарау. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялаудың әдістері
Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
мақсаты және әдістері
Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
(қарапайым) процесстік әдісі
Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
тапсырыстық әдісі
Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
бөлістік әдісі
Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
нормативтік әдісі
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығынды есепке
алудың халықаралық практикада қолданылатын әдістері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Экономиканың нарықтық жолмен даму барысында кәсіпорын қызметiнiң қаржылық мәселелерi
Бүгiнгi таңдағы ауқымды өзгерiстер кезеңi қоғам өмiрiнiң барлық саласын
Осы әдiстемелiк ұсынымдар өнiмнiң өзiндiк құнын құрайтын шығындардың оңтайлы
Осы әдiстемелiк ұсынымдарға сәйкес кәсіпорындар өзiнiң қызметiнiң ерекшелiктерiн ескере
Бұл әдiстемелiк ұсынымдар өнеркәсiптiк, сондай ақ сауда, қызмет көрсету
Осы дипломдық жұмысты жазудағы мақсатым – зерттеу объектiсi ретiнде
Менiң дипломдық жұмысқа «Өнеркәсіптік кәсіпорын шығындарының есебі және аудиті»
1-тарау. Кәсіпорынның техникалық - экономикалық сипаттамасы
1.1 Кәсіпорынның экономикалық сипаттамасы
«Маңғыстау Электротораптық Бөлу Компаниясы» (МЭБК) акционерлiк қоғамы (АҚ) 1965-жылы
1968-жылы “МЭЖК” “Манғышлакмұнай” өндірістік бірлестік құрамында құрылып, соның салдарында
Алғашқы қосалқы станция (ҚС) 1965-жылы құрылып Өзен кентінде, екінші
1995-жылы нарық қатынастарына өтуге байланысты “МЭЖК” өндірістік басқармасында қайта
1996-жылы 20-шы қыркүйекте кәсіпорын мен мемлекеттік мүлікті басқару бойынша
«Маңғыстау Электротораптық Бөлу Компаниясы» (МЭБК) акционерлiк қоғамы (АҚ) 1996-жылы
Сатып алынған және өндірілген электр қуатын тұтынушыларға сату;
Электрқұрылғыларының, қондырғылардың, құрылыстардың сенімді, тұрақты жұмыс атқаруын ұйымдастыру.
«Маңғыстау Электротораптық Бөлу Компаниясы» (МЭБК) акционерлiк қоғамы (АҚ) өнеркәсіп
“МЭБК” АҚ-ның құрылтайшылары және қатысушылары болып: Мемлекеттік мүлікті
“МЭБК” АҚ келесідей кәсіпорын топтарына кіреді:
1)Жұмысшылардың орташа жылдық саны 500 адам бойынша орташа кластық
2)активтердің құны бойынша 2347564 мың теңге
“МЭБК” екі шотқа ие:
а) есеп айырысу шоты №1467107 Халықтық банктің Облыстық филиалында;
б) ағымдағы шот №200503 Жаңа Өзен Қаласында Туран Алем
Қаржылық есеп берудiң маңызды нысаны болып қаржы шаруашылық қызметi
Өнiмдi өткiзуден түскен табыс
Актив айналымдылығы =
Активтердiң орташа шамасы
Негiгi құралдардың орташа жылдық құны
Қор сыйымдылығы =
Өнiмдi өткiзуден түскен табыс
Өнiмдi өткiзуден түскен табыс
Қор қайталымдылығы =
Негiгi құралдардың орташа жылдық құны
Таза табыс
Сату рентабелдiлiгi =
Өнiмдi өткiзуден түскен табыс
Активтердiң
рентабельдiлiгi =
Активтердiң жалпы орташа құны
1-кесте. «Маңғыстау Электротораптық Бөлу Компаниясы» (МЭБК) акционерлiк қоғамының (АҚ)
№ Көрсеткiштер Өткен 2005 жыл Есептi 2006 жыл Ауытқу
1 2 3 4 5
1 1. Өткiзуден (сатудан) түскен табыс, мың тг. 921649
2 2. Өнiмнiң өзiндiк құнын, мың тг. 791040 492790
3 3. жалпы табыс, мың тг. 130609 172906 +42297
4 4. Кезеңдiк шығындар, мың тг. 92247 144306 +52059
5 5. Салық алынғанға дейiнгi табыс 29444 37893 +8449
6 6. Таза табыс 23334 11524 -11810
7 7. Негiзгi құралдардың орташа жылдық құны, мың тг.
8 8. Еңбек өнiмдiлiгi тг. 0 0 0
9 9. Қор қайтарымдылығы, мың тг. 0,52 0,37 -0,15
10 10. Қор сыйымдылығы, тг. 1,92 2,7 +0,78
11 11. Активтердiң айналымдылығы (рет) 0,64 0,5 -0,14
12 12. Сату табыстылығы (рентабельдiлiгi), % 2,5 1,7
13 13. Активтердiң пайдалылығы (рентабельдiлiк), % 1,6 0,8
Мұндағы көрсеткiштер қаржылық - шаруашылық қызметiнiң нәтижесi туралы есеп
2005 жылы активтердiң
айналымдылығы = ӨӨТТ/ А орт ш = 921649/1448882,5 =
2006 жылы АА= 665696/1401354,5 = 0,5
Қор сыйымдылығы= НҚ орт.ж.құны/ӨӨТТ
2005ж ҚС=(1733939+1773587)/2/921649 = 1,92
2006ж ҚС=(1773587+1824854)/2/665696 = 2,7
Қор қайтарымдылығы=ӨӨТТ/НҚ орт.ж. құны.
2005ж ҚҚ=921649/(1733939+1773587)/2 = 0,52
2006ж ҚҚ=665696/(1773587+1824854)/2 = 0,37
Сату рентабелдiгi= (Таза табыс/ӨӨТТ) х 100%
2005ж Ср=(23334/921649)х100% = 2,5
2006ж Ср=(11524/665696)х100% = 1,7
Активтердiң рентабелдiлiгi=(Таза табыс/ Активтердiң жалпы орташа құны) х 100%
2005ж Ар=(23334/1448882,5) х 100%=1,6%
2006ж Ар=(11524/1401354,5) х 100%=0,8%
Кестеден көрiп отырғанымыздай 2007 жылы ААҚ «МЭБК» қызмет көрсету,
1.2 Кәсіпорынның есеп саясаты
I бөлім. Жалпы жағдайы.
Есеп саясаты “МЭБК” ААҚ-ң жалпы жиналысымен қабылданады және негізгі
Бұл құжаттың құқықтық негізін бұйрықтар, нұсқаулар, жағдайлар және т.б.
Бұл құжаттар бухгалтерлік және салық есебіндегі қаржылық-шаруашылық операциялардың тіркелуінің
Есеп саясаты және оның ашылуы.
“МЭБК” ААҚ-ы есеп беруді және қазіргі есеп саясатын келесі
а) Жалпы жиналысқа, кез-келген талап еткен жағдайда және кез-келген
ә) Тіркелген орнына байланысты салық инспекциясына, бекітілген көлемде және
б) Аймақтық мекенжайға байланысты Ұлттық статистика агентігіне, бекітілген көлемде
II бөлім. Ұйымдастырылу құрылымы және заңды статусы.
«МЭБК» ААҚ-ң құрылтайшылары және қатысушылары:
- Мемлекеттік мүлікті басқару бойынша Аймақтық комитет
Жарғылық капиталдың 849 582 045 теңге немесе 93,8%
акцияға ие, және де олар ЖШС «Энергосервис»
басқарушы фирмасына сенімді басқаруға берілді;
- «МЭБК» АҚ-ның қызметкерлерінің қолында 56319120 теңге немесе 6,2%
Жарғылық капиталдың жалпы сомасы – 905 901 165 теңге.
“МЭБК” ААҚ ҚР-ң заңына байланысты заңды тұлға болып табылады
тұтынушыларға өндірілген немесе сатып алынған электроэнергияларын сатумен және тасымалдаумен;
Құрылғылар мен беріліс қондырғыларды, электр кұралдарының үздіксіз жұмысын ұйымдастыру.
МЭБК» ААҚ келесідей кәсіпорын топтарына кіреді:
а)Жұмысшылардың орташа жылдық саны 500 адам
бойынша орташа кластық мекеме
б)активтердің құны бойынша 2347564 мың теңге
«МЭБК» екі шотқа ие:
- есеп айырысу шоты №1467107 Халықтық банктің Облыстық
ағымдағы шот №200503 Жаңа Өзен Қаласында Туран Алем банкында.
III Бөлім. Басқару органдары және лауазымды тұлғалардың жауапкершілігі.
“МЭБК” ААҚ-ң басқару органдары болып:
Акционерлердің жалпы жиналысы
Қоғамның директорлар кеңесі
Қоғамның басқармасы
Басқару функциясын орындайтын тұлғалар болып:
Президент
Президенттің бірінші орынбасары
Президент орынбасары
Бухгалтерлік есепті жүргізуге тағайындалған тұлға болып Бас бухгалтер табылады.
“Бухгалтерлік есеп заңына” және БЕС-1 байланысты президент келесілерге жауапты:
бас бухгалтер қызметіне маман таңдау ;
есеп беру және салық есебі, бухгалтерлік есебі жүйелерін ұйымдастыру,
ішкі және сыртқы бақылау тәртібін белгілеу;
Есеп саясаты талаптарының және оның орындалуына бағытталған жағдайлардың орындалуын
Бас бухгалтер келесілерге жауапты:
бухгалтерияға мамандарды қабылдауға;
жалпы бухгалтерлік есепті жүргізуге және салық есебіне;
ҚР “Бухгалтерлік есеп” заңы, ҚР БЕС және басқадай нормативтік
Президент пен бас бухгалтер жауапкершілігі ҚР органдары немесе меншік
ААҚ-ң жұмысшыларының кәсіптік дайндығының деңгейін анықтау үшін, 3 жыл
IV Бөлім. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
Есеп саясатының негізгі мақсаты-қоғамның кез-келген қызмет мерзіміне шығындарды, табыстарды,
тиімді басқару үщін;
дұрыс және уақытында салық аударымдар үшін.
ААҚ-ң қызмет есебінің барлық жүйесі келесідей түрлерге бөлінеді:
а) Қаржылық есеп - Бас шот жоспарының 10-80
Қаржылық есеп сыртқы қолданушыларға ашық, ол хабардарлық шегінде мемлекет
б) Өндірістік есеп-Бас шоттар жоспарының 90-93 шоттарының синтетикалық шоттарында
Бұл есептің мәліметтері коммерциялық құпия болып табылады және де
Есепті кезеңнің аяғындағы Бас шоттар жоспарының бөліміндегі қалдық есебі
в) Синтетикалық шот-қаржылық есеп мәліметтерінде негізделеді де, 01.07.97 ж
г) Салық есебі- салық заңдарына сәйкес бухгалтерлік есептің соңғы
Есеп беру кезеңі ішінде стандарттардан тыс ведомосттарда, кестелерде есеп
д) Басқару есебі-ААҚ-ң жоғарғы басқармасының тапсырысымен қаржы, шаруашылық, статистикалық
Қаржылық-шаруашылық операцияларды белгілеуге байланысты бастапқы құжаттарға келесілер жатады:
ҚР-ң азаматтық кодексінің талабына сәйкес тіркелетін келісім шарттар, ресми
Бастапқы есеп құжаттарының ведомствааралық формаларына сәйкес бастапқы құжаттар құрылады.
Бастапқы құжаттардың мәліметтері өткізу көлеміне, қызметке, операцияларға байланысты Бухгалтерлік
Барлық бухгалтерлік есеп жүйесіндегі жазбалар, жұмыс шоттар жоспарына сәйкес
Әртүрлі қолданушылар үшін мәліметтер негізінде қаржылық, статистика-
лық және салықтық есеп беру құралады.
Есеп формасы–журнал-ордерлік.
Егер де өкілетті тұлға қызмет орнынан ауысқан жағдайда президент
Есептік-бухгалтерлік ақпараттарды сақтау және жою “іс жүргізу туралы жағдайға”
ААҚ-ң қызметінің сәйкестігіне жасалатын сыртқы және ішкі бақылау
Шаруашылық операциялар мен материялдық құндылықтарға жүргізілетін аналитикалық есеп форма
V Бөлім. Бухгалтерлік есептің айырмашылықтары
Қаржылық-шаруашылық операциялар фактілерін тіркеу және сұрыптау үшін АҚ жұмыс
Жұмыс шоттар жоспарында пайда болған көрсетілмеген операциялар пайда болған
а) Төтенше жағдайларда шығын және зиян ретінде келесілер қарастырылады:
Қайтарылған нәрсенің құнын шегергендегі, табиғи апаттардан туындаған орны толмаған
НҚ мен уақытша тоқтаған өндірісті қамтуға кеткен шығындар;
Егер де күмәнді қарыздар бойынша резервтер құрылып, пайдалану уақыты
Себепті құжаттар болған жағдайлардағы, қарыздарды есептен шығарғаннан шеккен зияндар;
Ұрланған және жеткіліксіздікке байланысты қарыздардан шеккен зияндар.
б) Мәнді қате болып, өткен жылдағы негізгі қызметтен түскен
БЕС-4 “Ақша-қаражаттарының қозғалыс есебі”
Операциялық қызметтен ақша-қаражат қозғалысы тікелей әдіспен жасалады.
БЕС-5 “Табыс”
Жиынтық табысты анықтаған кезде “МЭБК” ААҚ-ы бухгалтерлік есептің басты
Сәйкестік принципі, яғни қызмет көрсетілетін, электроэнергия өткізілетін есепті кезеңде
БЕС-6 “Негізгі құралдар”
а) «МЭБҚ» АҚ-ның НҚ-ы болып қызмет ету мерзімі бір
б) НҚ-ң нормативтік қызмет ету мерзімі келесі мәліметтер негізінде
в) Амортизацияны есептеуде келесі әдістер қолданылады.
Бірқалыпты қарқынды пайдалануға арналған НҚ-ға бірқалыпты есептен шығару әдісі;
Кумулятивтік әдіс- моральдік тозуы және пайдалануы жоғарғы
г) НҚ-ға амортизация келесі жағдайларда есептелмейді:
Амортизацияланатын НҚ бойынша (жер, кітапхана қоры);
НҚ-ны қайта құру және техникалық қайта қаруландыру;
Кәсіпорынның тоқтап қалған жағдайында;
Ағымдағы жал жағдайындағы НҚ бойынша;
Монтаждауға арналған құрылмаған құрылғы бойынша;
Нормативтік қызметтен пайдалы қызметтің асып түсуі кезінде;
Ұрланған кезде баланстан шығарып тастағанда.
д) НҚ-ң бастапқы құны, күрделі жөндеу кезінде, нормативтік қызмет
е) НҚ-ң бастапқы құнын арттыру келесі жағдайда жүргізіледі.
жартылай жою кезінде (техникалық-экономикалық көрсеткіштерін елеулі түрде өзгертпегенде;
НҚ-ң ағымдағы құны бойынша есепті кезең соңына тікелей қайта
ж) НҚ-н, ТМҚ-н және МЕА-ны түгендеу, есептен шығару, арзандату
з) НҚ құрлысына алынған несие проценттері бастапқы құнға қосылады.
БЕС-7 “Тауарлы-материалдық қорлар”.
Тауарлы-материалдық қорлар дегеніміз - бұл қызмет көрсету немесе өндіріс
а) Шығындарды өзіндік құнға - тікелей апару әдісі арқылы
б) Кезең шығындарына барлық қалған шығындар жатады, яғни тауарлы-материалдық
Олар өндірілген есепті кезеңде есептен шығарылады.
в) Тауарлы-материалдық құндылықтардың өзіндік құнын бағалау үшін арнайы идентификациялау(бірыңғайлау)
г) Өнімнің өзіндік құнын калькациялау кезең шығындарына және өндірістік
д) Кеңсе тауарларды, шаруашылық құралдарды, қосалқы бөлшектерді және т.б.
е) ТМҚ-ң өзіндік құнына келесілер жатады:
сатып алу шығындары, тасымалдау шығындары, жеткізу шығындары.
Тауарлы- материалдық құндылықтарды, соның ішінде қайта сатуға арналған тауарларды
ж) Барлық тауарлы-материалдық қорлардың есебінде типтік алғашқы құжаттар қолданылады.
з) ТМҚ түгендеу жылына бір рет (жылдың 1-ші қазанына)
БЕС-8 “Қаржылық инвестициялар есебі”.
а) Қысқа мерзімді инвестициялар ағымдағы құнымен есепке алынады.
б) Ұзақ мерзімді инвестициялар 31 желтоқсандағы жағдайы бойынша қайта
в) Инвестиция шығып қалған кезде, қайта бағалаудың бұрын өндірілген
г) Ұзақ мерзімді инвестициялар құны төмендеген жағдайда кезең шығыны
д) Ұзақ мерзімді инвестицияларды қысқа мерзімді инвестицияларға аудару баланстық
е) Ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды қайта бағалау негізі болып,
БЕС-9 “Шетлдік валюталармен операция есебі”.
а) Операция есебі кезіндегі ұлттық валюта және есеп айырысу
б) Курстық айырма жыл бойы жиналады да, есеп беру
в) Шетелдік валюталар қозғалысының аналитикалық есебі БЕ Департаменті және
БЕС-10 “Жан-жақтық байланыс жөніндегі ақпараттардың ашылуы”.
а) Стандартты ашып көрсету үшін келесі түсініктер қолданылады:
есеп беретін заңды тұлға – “МЭБК” АҚ
Басқарушы фирма - ЖШС “Энергосервис”
б) Байланыс тараптары болып табылатындар:
“МЭБК” АҚ
ЖШС “Энергосервис”
БЕС-12 “Күрделі құрлыс жүргізу үшін мердігерлік келісім-шарт”.
а) Мердігерлік шарт негізінде немесе күрделі құрлыс жұмыстарын жүргізу
б) Жылжымайтын мүлікке күрделі немесе ағымдағы жөндеу жүргізген кезде
БЕС-16 “Зейнетақымен қамтамасыз ету шығындарының есебі”.
Бұл стандарт бойынша есеп ерекшеліктері Есеп саясатына қалыптасқан заңдылық
БЕС-17 “Жал есебі”.
Жал келісім шарттарынң мазмұны нақты келісім шарттарды рәсімдеудегі ҚР-ң
Келісім шарт бойынша алынатын ақша мен мүлікке құқық, сондай-ақ
БЕС-18 “Инвестициялық қорлардағы есеп”.
Материалдық емес активтер есебінің ерекшелігі:
Физикалық мазмұны жоқ немесе келесі қасиеттерге ие болатын айналымнан
белгіленген тәртіпте тіркелген, құжаттармен расталған, мемлекетпен мойындалған.
құнға ие.
табыс әкелетін немесе оны алдын-ала алуға жолдар ашатын.
иелігінен айыруға мүмкіндігі бар.
ұзақ мерзімді пайдалану мүмкіндігі бар.
Жоғарда айтылған қасиеттердің және оларды сатып алудың келісім шарт
б) Пайдалы қызмет ету мерзімі келісім шарт жағдайлары бойынша
в) МЕА-ң құны сатып алуына байланысты анықталады:
сатып алғанда нақты шығындар бойынша;
жарғылқ қорға жарналар аударғанда тараптардың келісімімен, лицезияланған мамандардың келісімімен
г) іс-әрекет түрі бойынша лицензияны сатып алу шығындары МЕА-ге
д) МЕА қозғалысының есебі ҚР-ң Қаржы Министрлігінің БЕ және
VI бөлім . Салық салынатын табысты анықтау есебін ұйымдастыру.
6.1 БЕС – 11 «Табыс салығының есебі»
а) Бухгалтерлік және салық салынатын табыс туралы түсініктің қалыптасуы
б) жиынтық жылдық табыс құрамына кіретін негізгі табыс түрлерінің
в) Бухгалтерлік есеп бойынша жиынтық жылдық табысты бухгалтерлік табысты
жағымды бағамдық айырма;
өнімді, тауар мен қызметті сату шығындары;
табысты түскен уақыттан бастап 2 жыл ішінде қайтарылмаған күмәнді
20 баптың талаптарына сәйкес, материалдық емес активтермен негізгі құралдар
40 АЕК-тен төмен әрбір инвентарлық бірлік бойынша ғимараттармен үйлердің
3 жылдан астам пайдаланылатын жылжымайтын мүлікті сатудан пайда болатын
өндірістік іс - әрекет үшін өзіндік құрылысы бойынша шығындар
100 АЕК-тен азаюы жағдайындағы топтың құндық балансының сомасы;
3 жылдан артық пайдаланылатын, Жарғылық әрекеті бойынша технологиялық жабдықтардың
баланс тобының құнының 10% шегіндегі НҚ-дың әрбір тобы
ағымдағы жал кезіндегі жалданған құралдардың жөндеуіне кеткен барлық нақты
қайтарылатын сомалардан басқа, міндетті сақтандыру төлемдері сомасы;
салықтар мен жиналымдар;
бюджетке аударатын сомалардан басқа айып пұлдар, өсім пұлдар;
белгіленген тәртіптегі, табыстан 2%-ға дейінгі қайырымдылық мақсатқа берілген сомалар;
дәлелдейтін құжаттардың болғандағы, өнім, қызмет, жұмыс бермеген әрекетінің шығындары;
қызмет ету әрекетін уақытша тоқтатылған(законсервировнный) құралдарды күтіп ұстау шығындары;
инфляция индексін есепке алғандағы ТМҚ-дың бағалануына дейінгі сома;
норма шегіндегі дайын өнімдердің және өндірістік қорлардың бағасын түсіруден
сот шығындары;
ақпараттық, кеңес берушілік, аудиторлық қызметтерді төлеу;
есепті кезеңдң табылған алдыңғы жылдар операцияларынан болған зияндар;
нақты күмәнді тұлғалардың болмауы соттың ақтау құжаттарын бермеуінен, құндылықтардың
табыс және шығыс баптарының бухгалтерлік есепті бір есепті кезеңде,
есептелген, бірақ түспеген табыстар сомасы;
есептелген, бірақ төленбеген шығыстар сомасы;
өткен жылдары есептелген, табыс сомалары;
өткен жылдары есептелген, бірақ есепті жылы төленген шығыстар сомасы;
басқа құнды қағаздарды сатудан түскен табыс есебінен, құнды қағаздар
бухгалтерлік есепте НҚ-ды есептен шығару кезіндегі айырмашылықтар және салық
жөндеу сомаларының есебінен топтың баланстық құнының 10%-дан артық көбеюі;
пайда болу мезетінен бастап 2 жыл бойы есептен шығарылатын
ТМҚ-ды төмен бағамен сатып алу кезінде, құнның төмендеуі(көбеюі);
Тұрақты айырмашылықтар арнайы ведомостарда және салық есебінің журналдарында есептеледі.
д) Уақытша айырмашылықтардың есепті кезеңде пайда болатын әрбір түрі
6.2 Бухгалтерлік есептегі шығындардың сыныптау ерекшелігі және салық салынатын
а) Өнімнің, қызметтің, жұмыстың өзіндік құнына және алымдарға толық
б) Өзіндік құнға парылатын, құжатпен дәлелденген және нормативтік актілермен
өкілетті шығындар;
іс сапар шығындары;
жарнама және қызмет көліктерін күтіп ұстау шығындары;
өнімді өндіруге кеткен ТМҚ-тар шығындары;
сақтау, тасымалдау, тиеп- түсіру процесінде және өндіріс ақауы кезіндегі
ынталандыру сипатындағы төлемдер;
несие бойынша пайыздар, ұлшттық валютада нормадан 50%-дан жоғары және
2 жылға дейінгі күмәнді қарыздар сомалары;
қайырымдылыққа берілген сомалар (табыстың 2%-дан артық)
в) Таза табыс есебінен жабылатын және алымдарға жатпайтын шығындар:
өндірістік шығындардың барлық түрлері;
өндірістік емес сипаттағы НҚ бойынша есептелген тозу сомасы;
өндірістік емес сипаттағы, жұмыс пен қызмет шығындары;
НҚ-ды сатып алу және жаңарту, қайта құру;
Құнды қағаздарды сатып алу шығындар;
15% ставка бойынша төлем көздеріне салынатын, жұмысшылардың тікелей және
кәсіпкерлік қызметпен байланыссыз шығындар.
Бюджетке төленуге тиіс, айыппұлдар.
Есеп саясатының 6.2 бабы бойынша нормадан асатын барлық шығындар.
Жинақтаушы және қайтармалы сипаттағы келісі шарт бойынша сақтандыру төлемдері.
Заңды тұлғаны жинақтау кезінде Жарғылық қорға салымдардың қайтарылмауы және
теріс бағамдық айырма.
Жоғарда айтылған шығындар мен шығыстар тізімі есепті жылы ішінде
VII Бөлім. “Сыртқы және ішкі бақылауды қамтамасыз ету саласындағы
Ішкі бақылау бухгалтерлік есеп стандарттары негізінде есеп саясатында шаруашылық
Ішкі бақылауды ұйымдастыру және оның мүшелерінің қызмет етуін ААҚ
Сыртқы бақылау жал сайынғы келісім шарт негізінде, бухгалтерлік және
Бухгалтерлік құжаттарға қол қоюға құқығы бар адамдардыААҚ Президенті анықтайды.
1.3 Аудиторлық тексеру және ақпарат көздері
Аудит - ведомостан тәуелсіз, қаржылық бақылау, мемлекеттік қаржылық басқаруды
1998 ж. 20-қарашаның Қазақстан Республикасының “Аудиторлық қызмет туралы
Шет елдік мемандардың пікірі бойынша аудит ол –
Аудит мақсаты – заңдар мен аудиторлық қызметті басқаратын нормативтік
Сыртқы аудит – тәуелсіз аудиторлық фирма және экономикалық ұйымдар
Ішкі аудит – кәсіпорынның басқару, бақылау жүйесінің бөлігі болып
Нарықтық қатынастарға көшумен байланысты әр түрлі ұйымдық-құқықтық формадағы кәсіпорындар
Аудиттің қазіргі кездегі кәсіпкерлік қызметтің жеке түрі болып, Қазақстаг
Бірақ аудит түрлерінің ішіндегі маңызды орын алатыны – Ішкі
Өкінішке орай Ішкі аудит проблемалары республика бойынша теория жүзінде
Жалпы шетел әдебиеттеріне “Ішкі бақылау құрылымының тиімділігін анықтау үшін
Ішкі аудит мәні мен қызметі
Қазақстан Республикасы нарықтық қатынастарға кезеңінде Қазақстанда кәсіпкерлік қызметі ақпараттың
Нарық дегеніміз – ең бастысы экономикалық бостандық. Болашақтағы
Ішкі бақылау жүйесінің тиімділігі кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымындағы орнына байланысты.
Халықарлық 50000-нан астам мүшелері бар. Ішкі аудиторлар институты ішкі
“Ішкі аудит тәуелсіз объективті бағалау және кеңес беру қызметін
Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелері
Бухгалтерлік есеп жүйесіне қатысты ішкі бақылау төмендегідей міндеттерді шешумен
• Операцияларды ұйым басшылығының жалпы немесе арнайы рұқсатына сәйкеc
• Барлық операциялар мен басқа да оқиғаларды, қаржылық есепті
• Активтер мен жазбаларға тек ұйым басшылығының рұқсаты бойынша
• Есепке алынған активтерді қонымды уақыт аралықтарында қолдағы
Ішкі бақылауға қатысты шектеулер
Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелері ұйым басшылығына олардың
• Ұйым басшылығының ішкі бақылауды іске асыруға байланысты алынуға
• Ішкі бақылаудың сирек операциялардан гөрі көбінесе күнделікті операцияларға
• Ебедейсіздік, алаң ғасарлық, пікір түюдегі қателік және нұсқауларды
• Басшылық мүшелерінің немесе қызметкердің ұйымның ішкі немесе сыртқы
• Ішкі бақылауды іске асыруға жауапты тұлғаның өз жауапкершілігін
• Жағдайлардың өзгеруіне байланысты
Бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелерін түсіну
Аудитті жоспарлау үшін қажет болатын бухгалтерлік есеп пен ішкі
(а) Клиентгің жұмыстық міндеттер және блок-сызбаларды сипаттайтын процедуралар бойынша
(ә) Бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелері шегінде жасалатын
(б) Ұйымның әрекеті мен жұмысына, оның ішінде компьютерлік операцияларды
Бухгалтерлік есеп жүйесі
Аудитор төмендегілерді салыстыра тексеріп, түсіну үшін жеткілікті мөлшерде бухгалтерлік
(а) Ұйым тарапынан іске асырылатын операциялардың негізгі санаттары;
(ә) Осындай операцияларды бастауға ұйтқы болу тәсілдері;
(б) Қаржылық есептегі әдепкі құжаттар мен есеп-шоттарды бекітетін есептік
(в) Бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық есепті жасау процесі:
Аудиторлық тәуекелділік
Аудитор бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелерін түсінуді аудитті
“Аудиторлық тәуекелділік” қаржылық есеп елеулі түрде, бұрмаланған жағдайда аудитордың
Ішкі бақылау жүйесі ұйым басшылығы тарапынан оның әрекетін, іс
• Бақылау ортасы, бұл директорлар мен ұйым басшылығының
• Директорлар кеңесінің және оның комитеттерінің жұмысын;
• Ұйым басшылығының философиясын және жұмыс стилін;
• Ұйымның ұйымдық құрылымын, сонымен
• Есеп беру, тексеру және бекіту бойынша процедураларды
• Жазбалардың арифметикалық дәлдігін тексеру.
• Қолданымдық бағдармаларға және компьютерлік ақпараттық жүйелерге бақылау жасау,
- компьютерлік бағдарламалардың өзгертілуіне,
- мәліметтер файлдарына қол жеткізуге.
• Бақылау есептерін және байқау баланстарын жүргізу және
• Құжаттарды бақылауды бекіту және іске асыру.
• Ішкі бұлақ көздерінен алынған мәліметтерді сыртқы бұлақ көздерінен
• Ақшадай қаражат, бағалы қағаздар және тауарлық-материалдық қорлардың есебі
• Активтер мен жазбаларға тікелей нақты қол тигізуді шектеу.
• Қаржылық нәтижелерді бюджетте көзделген сомалармен салыстыру және талдау.
Қаржылық есеп аудиті кезінде аудитор бухгалтерлік есеп пен ішкі
(а) қаржылық есепте орын алуы мүмкін елеулі ықтимал бұрмалаушылықтардың
(ә) елеулі бұрмалаушылықтар тәуекеліне әсер ететін факторларды ескеруге;
(б) тиісті аудиторлық процедураларды әзірлеуге.
Аудитті жүргізуге дайындықты әзірлеу кезінде аудитор (ажырамас тәуекелге баға
Ажырама тәуекелділік
Аудиттің жалпы жоспарын әзірлеу кезінде аудитор қаржылық есеп деңгейінде
Қаржылық есеп деңгейінде
Ұйым басшылығының адалдығы.
Ұйым басшылығының тәжірибесі мен білімі, сонымен қатар оның құрамындағы
Ұйым басшылығына көрсетілген әдеттегіден өзгеше қысым, мысалы ұйым басшылығын
Ұйым бизнесінің сипаты, мысалы оның өнімі мен қызметінің технологиялық
Ұйым әрекет жүргізетін салаға әсер ететін факторлар, бәсекелестіктің қаржьшық
Есеп-шоттар сальдосы және операциялар санаты деңгейінде қаржылық есептің бұрмалануға
Операциялар және басқа да оқиғалар негізінде жатқан және сарапшылар
Есеп-шоттар сальдосын анықтауға байланысты пікір түю дәрежесі.
Активтердің шығындарға және заңсыз пайдалануға бейімділігі, мысалы, ақшадай қаражат
Әдеттегіден өзгеше және кешенді операциялардың әсіресе мерзімнің соңында немесе
Өңдеудің әдеттегі процедураларына ұшырамайтын операциялар.
Бақылау тәуекелі
Бақылау тәуекеліне алдын-ала баға беру
Бақылау тәуекеліне алдын-ала баға беру ұйымның бухгалтерлік есеп және
а) бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелері әсерлі емес;
(ә) бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерінің әсерлілігін бағалау
Бақылау тәуекелін тусінуді және бағалауды бейнелейтін құжаттама
Өзінің жұмыс құжаттарында аудитор мыналарды құжаттауы керек:
(а) ұйымның бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелерін түсінуден
(ә) бақылау тәуекелін бағалауды. Егер бақылау тәуекелі жоғарыдан төменірек
Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелеріне қатысты ақпараттарды құжаттаудың
Бақылау сынақтары
Бақылау сынақтары төмендегілердің тиімділігі жөнінде аудиторлық айғақтар алу үшін
(а) бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерінің ұйымдастырылуы, яғни
(ә) ішкі бақылаудың мерзімнің соңына дейін жұмыс істеуі туралы.
Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерін түсіну мақсатында атқарылатын
• Ішкі бақылаудың тиісті дәрежеде жұмыс істеуіне қатысты аудиторлық
• Аудиторлық із қалдырмайтын ішкі бақылауға қатысты сауалдамалар және
• Ішкі бақылаудың субъект тарапынан дұрыс орындалуына көз жеткізу
Аудитор бақылау тәуекелінің жоғарыдан төмен деңгейдегі кез-келгенң бағалауын бекіту
• Аралық сынақтар қорытындылары.
• Қалған мерзімнің ұзактығы.
• Қалған мерзім ағымында бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау
• Сынаққа қамтылған операциялардың,
• Бақылау ортасы, әсіресе орта деңгейдегі
• Аудитордың жүргізу үшін жоспарлаған мәнді процедуралары.
Бақылау тәуекелінің түпкілікті бағалануы
Аудит аяқталғанға дейін, мәнді процедуралардың қорытындылары мен алынған басқа
Ажырамас тәуекелділік пен бақылау тәуекелділігі бағаларының арасындағы өзара байланыс
Ұйым басшылығы бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылаудың бұрмалаушылықтарды болдырмауға
Таба алмау тәуекелділігі
Таба алмау тәуеклдігінің деңгейі аудиторлық мәнді процедуралармен тікелей байланысты.
(а) мәнді процедуралардың сипаты, мысалы, ұймның өз ішіндегі тараптарға
(ә) мәнді процералардың мерзімі, мысалы осы процедураларды неғұрлым
(б) мәнді процедуралардың көлемі, мысалы іріктеудің үлкен көлемін
Таба алмау тәуекелділігі мен ажырамас тәуекелділік және бақылау тәуекелдігінің
Аудиторлық тәуекелділіктің құрамдас бөліктері арасындағы өзара байланысты безендіру.
Таба алмау тәуекелділігі мен алынбайтын тәуекелділік және бақылау тәуекелділігінің
Мәнділік
Аудиторлық жоспарды әзірлеу барысында аудитор елеулі бұрмалаушылықгардың сандық көлемін
Аудитор мәнділікті мыналардың барысында қарауы тиіс:
аудиторлық процедуралардың сипатын, мерзімін және көлемін анықтау барысында;
бұрмалаушылықтар әсеріне баға беру барысында
Мәнділік пен аудиторлық тәуекел арасындағы өзара байланыс.
Аудитті жоспарлау барысында аудитор қаржылық есептің бұрмалауына не
(а) Мүмкін болған тұстарда бақылаудың баға берілген деңгейін төмендету
(ә) Жоспарланған мәнді процедуралардың сипатын, мерзімін және көлемін
Мәнділік және аудиторлық айғаққа баға беру барысындағы аудиторлық тәуекелділік:
Мәнділікке және аудиторлық тәуекелділікке берілетін аудиторлық баға аудиторлық процедуралардың
Бұрмалаушылықтар әсеріне баға беру
Қаржылық есептің шынайы түрде ұсылғанына баға беру кезінде аудитор
Жиынтығын мыналар қамтиды:
аудитор тарапынан табылған нақты бұрмалаушылықтар, оның ішінде өткен мерзімдердегі
аудитор тарапынан нақты түрде анықталуы мүмкін болмайтын басқа да
Аудитор қоса алғандағы түзетілмеген бұрмалаушылықтардың елеулі екендігін немесе елеулі
Стратегия сандық жоспарлау және аудит бағдарламасы
“Жоспарлау” жалпы стратегияны әзірлеу және аудиттің тосылатын сипатына, мерзімі
Аудиторлық жүмысты нақты жоспарлау аудиттің маңызды салаларына тиісті назар
Аудттің жалпы жоспары
Аудитор аудитті жүргізудіц мөлшерленген маштабы мен тәртібін сипаттай отырып
Бизнесті білу
Ұйым бизнесіне әсер тигізетін жалпы экономикалық факторлар және салалық
Ұйымның, оның бизнесінің, қаржьшық-шаруашылық әрекетінің және есеп беру ісіне
Ұйым басшылығы құзыретінің жалпы деңгейі.
Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерін тусіну
Ұйым тарапынан қабылданған есеп саясаты және осы есеп саясатындағы
Бухгалтерлік есеп пен аудитгің жаңа стандарттарының әсері.
Бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелерінің аудитор тарапынан жинақталған
Тәуекелділік және мәнділік
• Ажырамас тәуекелділік және бақылау тәуекелділігінің күткендегідей мөлшерде бағалануы,
• Аудит мақсаттары үшін мәнділік денгейлерін тағайьшдау.
• Өткен мерзімдер тәжірибесін қоса алғандағы елеулі бұрмалаушылықтар немесе
• Бухгалтерлік есептің оның үстіне бухгалтерлік бағалау аспектілерін қоса
Процедуралардың сипаты, мерзімі және көлемі
• Аудиттің нақты учаскелеріне екпін ауыстыру
• Аудитке ақпараттық технологиялар әсері.
• Ішкі аудит қызметінің жұмысы және оның сыртқы аудит
Үйлестіру, бағыт беру, басшылың жасау және жұмысқа шолу жүргізу
• Ұйымның құрамдық бөліктеріне, мысалы, еншілес кәсіпорындарға, филиалдарға және
• Сарапшы-мамандарды тарту.
• Жүмыс объектілерінің саны.
• Қызметкерлерге деген сүраныс.
Басқа аспектілер
• Ұйым әрекетінің үздіксіз жүргізілу жорамалының екіталай
• Ерекше назар аударуды қажет ететін жағдайлар, мысалы, байланысқан
• Келісімнің шарттары және заң жүзінде тағайындалған кез-келген
• Есеп жасаудың сипаты мен мерзімдері немесе
2-тарау. Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру
2.1 Өндірістік шығындардың жіктелінуі және бағалануы
Өндiрiс шығындарын дұрыс ұйымдастыру үшiн олардың ғылыми негiзделген жiктемесi
Пайда болу орнына байланысты – шығындар өндiрiс бойынша, цехтарға,
Өнiмнiң түрiне байланысты - (жұмыс, көрсетiлген қызмет) шығындарының өзiндiк
Шығындар түрлерiне байланысты – шығындар элементтерi және калькуляциялық баптар
Кәсiпорынның өндiрiстiк өнiмдерi (шығындары) келесi элементтерге жiктеледi:
Материалдық шығындар;
Еңбек ақы шығындары;
Әлеуметтiк қажеттiлiктерге аударымдар;
Негiзгi қор амортизациясы;
Басқа да шығындар (телефондық, iс-сапар бойынша және т.б.)
Бұл топтастыру элементтерi халық шаруашылығындаға барлық салаларға мiндеттi және
«Шикiзаттар және материалдар»;
«Аяқталмаған өндiрiс»;
«Аяқталмаған өндiрiс және сатып алынған бұйымдар»;
«Технологиялық мақсаттарға отын және энергия»;
«Өндiрiс жұмысшыларының еңбек ақысы»;
«Әлеуметтiк қажеттiлiктерге аударымдар»;
«Өндiрiске дайындау және үйренуге кеткен шығындар»;
«Жалпы шаруашылық шығындар»;
«Жалпы өндiрiстiк шығындар»;
«Ақаудан кеткен шығындар»;
«Басқа да өндiрiстiк шығындар»;
«Коммерциялық шығындар»;
Бастапқы 11 баптың жиыны өндiрiстiк өнiмнiң бағасын құрайды, ал
Өндiрiстiк шығыстардың жiктелуi
Жiктелу түрi Шығындар бөлiмшесi
1 2
Экономикалық ролi бойынша өндiрiс үрдiсiнде
Құрамы бойынша (бiртектес)
өнiмнiң өзiндiк құнына қосу әдiсi бойынша
Өндiрiс көлемiне байланысты
Кезеңдi пайда болуына байланысты
Өндiрiстi үрдiске қатысуына байланысты
Тиiмдiлiгiне байланысты Негiзгi және жөнелтпе құжат
Бiр элементтi және кешендi
Тiкелей және жанама
Өзгермелi және бiрыңғай уақытылы
Өндiрiстiк және коммерциялық
Өндiргiш және өндiргiш емес
Негiзгi шығындар - өндiрiстiк технологиялық өндiрiспен тiкелей байланысты; шикiзат
Жөнелтпе шығындары - өндiрiсте қызмет көрсетумен және басқаруды ұйымдастырумен
Бiр элементтi шығындар – бiр элементтен тұратын – еңбек
Кешендi шығындар – бiрнеше элементтерден тұратын, мысалы: цехтiк және
Тiкелей шығындар - өндiрiстiң анықталған өнiм түрiмен байланысты және
Жанама шығындарға - өнiмнiң бөлек түрлерi бойынша тiкелей өнiмнiң
Шығындарды тiкелей және жанама түрлерiне бөлу себебi – салалардың
Шартты тұрақты шығындар мөлшерi - өндiрiстiк өнiм көлемiнiң өзгеруiне
Кезеңдiк шығындарға байланысты шығындар ағымдағы және бiркелкi (уақытты) болып
Өндiрiстiк шығындарға – тауарды дайындауға кеткен және олардың өндiрiстiк
Өндiрiстiк емес (коммерциялық) – тұтынушыларға өнiмдi сатумен (өткiзумен) байланысты.
Өндiргiш шығындары - өндiрiстiң ұйымдастырылуының және өндiрiс өнiмнiң құруына
Өндiргiш емес шығындар - өндiрiстi ұйымдастыру жетiспеушiлiк және технологияның
Материалдың дұрыс бағасын анықтау үшін 7 – БЕС қарастырылған
Орташа өлшенген құндық әдісі.
Бұл әдіс кезінде материалдық қорлардың құны – ай басындағы
Орташа құны = (∑м.қ + ∑алын. ) / (Км.қ
Мұндағы:
∑м.қ - есепті кезеңнің басында қалған материалдық қалдық
∑алын. - есепті кезеңнің басында қалған материалдық қалдық саны;
Км.қ - алынған материалдар құны;
Калын. - алынған материалдар саны;
ФИФО әдісі - босалқыларды алғашқы сатып алу бағалары бойынша
ЛИФО әдісі – қорларды соңғы сатып алу бағалары бойынша
Арнайы идентификациялау әдісі. Бұл әдіс қорлардың партияларының дұрыс ұйымдастырылуына
2.2 Өндірістік шоттар жүйесі және олардың сипаттамасы
Типтік шоттар жоспарының IX бөлімінде өндірістік есептің шоттары топтастырылған.
90 – «Негізгі өндіріс»
91 – «Өз өндірісіндегі жартылай фабрикаттар»
92 – «Қосымша өндіріс»
93 – «Үстеме шығындар»
Бұл бөлімнің шоттары субьектінің қызметтерді өндіруге кеткен шығындар, сондай-ақ
Жоғарыда айтылған алғашқы үш бөлімшелердің әрқайсысы келесідей шоттардан құралады:
материалдық шығындар есебі үшін (901,911,921)
еңбек ақы үшін (902,912,922)
еңбек ақыдан аударым сомалары үшін (903,913,923)
үстеме шығындары (904,914,924)
Көрсетілген шоттардағы есептелген шығындар барлық шығындарды қорытындылауға арналған шоттардың
93 бөлімшеге кіретін шоттар нақтылап талданып көрсетілген. Бұл бөлімшеде
90 «Негізгі өндіріс» бөлімшесінде келесі шоттардан тұрады: 900 «Негізгі
90 «Негізгі өндіріс» атты бөлімше шоттарында есептелетін шығындар, алдымен
Негізгі өндіріске жіберілген материалдардың құнын есептеу үшін: 901 «Материалдар»
Негізгі өндірістің шығындарының құрамында есепке алынуға тиісті еңбек ақы
Негізгі өндірістің шығындарының құрамында есепке алынуға тиісті еңбек ақыдан
Негізгі өндіріске қатысты үстеме шығындары сомасына 904 «Үстеме шығындары»
Айдың басында 211, 212, 213, 214 шоттардың дебетіндегі аяқталмаған
Айдың аяғында негізгі өндірістің барлық шығындарының сомасы, келешектегі қайта
Дайын өнімнің, жасалған жұмыстардың және көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік
221 «Дайын өнім»;
801 «Дайын өнімді (тауарларды, жұмыстарды ,қызметтерді) сату шығындары».
Аяқталмаған негізгі өндіріс құны 900 шоттың кредитінен 211 шоттың
Жартылай фабрикаттар өндірісінің шығындарының сомасы 911 «Материалдар», 912 «Өндіріс
910 «Өз өндірісіндегі жартылай фабрикаттар» шоттың кредитінен аяқталмаған өндіріс
900 «Негізгі өндіріс» шотының – негізгі өндіріске одан әрі
221 «Дайын өнім» - сатылуға тиісті жартылай фабрикаттар бөлігі;
212 «Өз өндірісіндегі жартылай фабрикаттар» - жартылай фабрикаттардың аяқталмаған
Қосымша өндірістің барлық шығындарының сомасы 921 «Материалдар», 922 «Өндіріс
920 «Қосымша өндіріс» шоттың кредитінен аяқталмаған өндіріс құны
сатуға арналған дайын өнім бойынша, 221 «Дайын өнім» шоты
негізгі өндірісте қолданылатын дайын өнім бойынша, 901 «Негізгі өндіріс»шоты,
пайдаланылуға арналған дайын өнім: 801 «Сатуға арналған дайын өнім(тауарлар,
сату процессінде пайдаланылатын дайын өнім бойынша 811 «Тауарлар(жұмытар,қызметтер) сату
жалпы және әкімшілік шығындарға пайдаланылатын дайын өнім 821 «Жалпы
аяқталмаған өндіріс бойынша, 21 «Аяқталмаған өндіріс» бөлімшесінің 213 «Қосымша
Негізгі және қосымша өндіріс бойынша үстеме шығындар туралы ақпаратты
Үстеме шығындар есебі инструкциясына сәйкес бірінші 931шоттан 938 шотына
2.3 Калькуляция баптары бойынша өндірістік шығындардың есебі
Шығындар элементiнiң тiзiмi және олардың есебi шығындар құылымы ережсiнде
«Материалдық шығындар» элементi құрамында келесілердің құндары көрсетіледі:
шеттен алынған шикізаттар мен материалдар, өндірілетін өнімнің өзіндік құнына
құрылғыларды жөндеуге арналған қосалқы бөлшектер, негізгі қорға апарылмайтын тетіктердің,
технологиялық процесстердің дұрыс жүргізілуін қамтамасыз ету үшін, өнім өндірісінде,
келешектегі монтаждауға немесе қосымша өңдеуге түсетін сатып алынған жартылай
негізгі іс-әрекетке жатпайтын, басқадай кәсіпорындармен немесе сол кәсіпорынның шаруашылығымен
табиғи шикізаттар құны, су шаруашылық жүйесінен субьектінің жинайтын су
көліктік дайындау шығындары. Көліктік дайындау шығындарына келесі шығындар түрлері
технологиялық мақсатқа арналған энергия мен отындар. Өндіріс процессінде тікелей
Кәсіпорын көлігімен материалдық ресурстарды жеткізіп берумен байланысты шығындар өндіріс
Өнімнің өзіндік құнына енгізілген материалдық шығындардан қайтымды қалдықтар құны
«Еңбек ақы» бабына өндіріс нәтижелері үшін жұмысшылар мен қызметшілердің
кәсіпорында қабылданған еңбек ақы төлеу жүйесімен және нысанымен,
ынталандыру сипатындағы төлемдер: өндірістік нәтижелер үшін берілетін сыйақылар, кәсіптік
жұмыс режимімен және еңбек жағдайларымен байланысты өтемдік сипаттағы
қолданылып жүрген заңдарға сәйкес жекелеген салалардағы қызметкерлеріне тегін көрсетілетін
қолданылып жүрген заңдарға сәйкес тегін берілетін, тұрақты әрі жеке
қолданылып жүрген заңдарға сәйкес кезекті және қосымша демалыстарғаақы төлеу,
эаңдарда белгіленген жағдайларда кәсіпорындар мен ұйымдардың қайта құрылуына, қызметкерлер
қолданлып жүрген заңдарға сәйкес еңбек сіңірген жылдары үшін бір
қолданлып жүрген заңдарға сәйкес аудандық, экологиялық коэфиценттері бойынша шөлейтті,
кәсіптік-техникалық училищені бітірген түлектерге және жоғары немесе арнаулы орта
кешкі және сырттай жоғары және арнаулы орта оқу орындарында,
заңдарда көзделген жағдайларға сәйкес еңбек ақысы төмен жұмыстарды атқарғаны
бұрынғы жұмыс орындағы қызметтік айлықақысының мөлшерін белгілі бір мерзім
вахталық жұмыс кестесіне сәйкес кәсіпорынның орналасқан жерінен жұмыс орнына
жұмысшы донорға тексеруден өткен, қан тапсырған және әрбір қан
егер атқарылған жұмыс үшін есеп айырысуды тікелей кәсіпорынның өзі
«Әлеуметтiк қажеттiлiктерге аударымдар» элементi – белгiленген заңдылықтарға сәйкес мемлекеттiк
«Негiзгi қорлардың тозуы» элементінде негізгі өндірістік қорлардың баланстық және
«Басқа да шығындар» элементi – бұл элементте салықтар, алымдар,
3-тарау. Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау әдістері
3.1 Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау мақсаты және әдістері
Калькуляция дегеніміз өнімнің, атқарылатын жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің бір
Өнімді ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты өндірістегі шығындарды есепке
Калькуляциялауды жасау мерзімі: алдын ала және кейінгі болып екіге
Алдын ала жасалатын калькуляция өнімді шығарғанға дейін өндіріске қажетті
Жоспарлы калькуляция - өнімге және бұйым бірлігіне мүмкін болатын
Сметалық калькуляция - бұл жоспарлы калькуляцияның бір түрі, ол
Нормативтік калькуляция - ағымдағы жоспарлы калькуляцияның бір түрі болып
Нормативті калькуляцияның жоспарлы калькуляцияға қарғанда дәлдігі анағұрлым жоғарылау болып
Кейінгі калькуляция өнім шығарылғаннан соң бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша
Олар нақты шығынды көрсетеді. Оларға нақты және шамаланған калькуляция
Өнімнің өзіндік құнының нақты калькуляциясы нақты шығындармен сипатталады, ал
Калькуляциялаудың бұл түрі нақты шығындар туралы есептік меліметтің негізінде
Шамаланған калькуляция нақты шығындар және тоғыз айдың ішінде алынған
Калькуляцияның бұл түрі ағымдағы жылдағы өндірілген өнімнің нәтижесін алдын
Калькуляциялау кезінде өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын және шығындарда есептеу
Шығындардың есеп обьектісі болып сол шығындардың өндірістегі аналитикалық есебі
Есеп объектісі мен калькуляциялаудан басқа калькуляциялық бірлік тізімін белгілеу
Сонымен, іс жүзінде пайдаланылатын калькуляциялық өлшем бірлігін келесі топқа
натуралды бірліктері - дана, метр, километр, тонна, литр және
ірілендірілген бірлігі – тігін бұйымдарының прейскуранттық нөмірі, белгілі
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін пайдаланылатын шартты-натуралды бірлік, ондағы
құндық бірлік;
еңбек бірлігі;
орындалған жұмыс бірлігі;
пайдалы нәтиженің бірлігі;
Кешендік өндірісте бір шикізаттан бір технологиялық процессте екі немесе
Кешендік өндіріс шығындарын тарату кезінде келесі әдістер қолданады:
- шығындарды шегеру. Бұл әдіс кезінде өндірісте алынатын өнімдердің
Өнімнің өзіндік құнын есептеген кезде ондағы шығындарды тарату коэффициенттік
- аралас(қиыстыру) әдісі. Бұл әдәсті кешендік өндірісте бірнеше негізгі
Олар келесі жұмыс кезеңінен тұрады: жалпы кешендік шығыннан ілеспе
Өндірістің технологиялық және ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты өнімнің өзіндік құнын
Өнімнің өзіндік құнының әдісіне әсер ететін негізгі факторлар ретінде
өндіріс типі;
өндірістің күрделілігі;
шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты;
өндіріс циклының ұзақтығы;
аяқталмаған өндірістің қолда бары, құрамы және көлемі.
Өнеркәсіп салаларында өнімнің өзіндік құнына бұл факторлардың тигізетін әсері
Жай өнім болып: көмір, руда, мұнай, газ, цемент, тері,
Бұл аталған өнімдердің өзіндік құнын есептеу аса күрделі әдістемелерді
Күрделі өнім деп жекелеген бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан тұратын өнімдерді
Мысалы, машиналар, станоктар, құрал-жабтықтар, автобустар және т.б. Күрделі өндірісте
Калькуляциялау әдістемесін анықтауда өндіріс циклының ұзақтығы бірнеше сағат құраса,
Өндірістік циклы ұзақ өнеркәсіп салаларында өзіндік құнын калькуляциялау әдістемесін
7 БЕС шығынды есептеудің үш негізгі әдісін қарастырады. Одан
3.2 Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым
Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
Егер де кәсіпорын өзінің есептік саясатында қарастырса, онда бұл
Сонымен, көмірді өндіру өнеркәсібі бірнеше кезеңнен тұрады: дайындық жұмыстары,
Бірінші нұсқа кезінде тікелей және жанама шығындар бүкіл өнімді
Екінші нұсқаны аяқталмаған өндірісі бар кәсәпорындар қолданады. Бұл арада
Үшінші нұсқа бір мезгілде өнімнің бірнеше түрлерін шығаратын немесе
Қарапайым әдістің төртінші нұсқасын өнімнің өзіндік құнын анықтамай-ақ шығындар
3.3 Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырыстық
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі аз сериалы және
Осы тәсілдің кейбір ерекшеліктері бар, атап айтсақ:
барлық шығарылған шығындар туралы мәліметтерді шоғырландырып және оларды жеке
уақыт аралығындағы емес, аяқталған әрбір партия бойынша шығындарды шоғырландыру;
тек бір ғана шотты жүргізу, “аяқталмаған өндіріс”. Осы шотта
Тапсырыстың өзіндік құнын калькуляциялау үшін жартылай фабрикатсыз әдісі пайдаланылады.
Тек дайындау цехында жартылай фабрикатты әдісі пайдаланылады, демек, аталған
Цехтар шығындары әрбір табыстың кескінінде, калькуляциялаудың берілген номенклатурасы бойынша,
Ал үстеме шығыстары олардың өндірілген орны бойынша есептелінеді және
Ақаудан алынған жоғалтулар, әдетте, өздерінің тапсырыстарына есептен шығарылады. Орындалмаған
Тапсырыс орындалып біткен соң және техникалық қабылдануы тапсырыс берушіге
Сондай-ақ, кез келген тапсырыстың өзіндік құны бұрмаланбауы үшін артық
Кіші сериялық өндірісте тапсырыс саны ағымдағы айда шығарылатын болып
Тораптар мен детальдардың бірінші түрі бойынша олардың шығындарының есебі
Кәсіпорынның экономикалық қызметінің қызметкерлері жекелеген және кіші сериялық өндіріс
Тапсырыстар бойынша шығындар топтастырылып, өндіріс есебінің карточкаларында әрбір тапсырыстың
Мысал, өнімнің өзіндік құнын тапсырыстық әдіс арқылы есептеу.
Кесте 3. Өнімнің өзіндік құнын тапсырыстық әдісі.
№ Көрсеткіштер Смета бойынша Нақты шығын
1 2 3 4
1 Тапсырыс көлемі (мың квт. сағ.) 295158 295158
2 Жалпы өндірістік шығындар (мың тг.) 103330 104224,7
Қосымша матириалдар 2708 1551,1
электр қуаты 5375 5325,9
еңбек ақы қоры 2500 2978,5
- әлеуметтік салық 46250 46507,4
амортизациялық аударым 10834 10693,1
жөндеу қоры 12858 12247,3
жөндеу қоры 15126 15126
басқадай шығындар 7679 9731,4
3 Сатып алынған электр қуаты (мың квт. сағ.)
4 Толық өзіндік құн (2 жол / 3жолға) 135546
5 1 квт. сағ. қызметтің өзіндік құны (4 жол
6 1 квт. сағ. сату құны 0,5216 0,53
7 Тауарлы өнім құны (6 жол х 1 жол)
8 Табыс (7 жол – 1 жол) 18408,4 15993,04
9 Рентабельдік [(8 жол / 7 жол) х
3.4 Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың бөлістік
Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың бөлістік
Дайын өнім немесе жартылай фабрикат шығарумен аяқтайтын технологиялық процесті
Тікелей шығыстар әдетте, бөлістер бойынша, ал әрбір бөлістердің ішінде
Үстеме шығыстар бөлістердің арасында таратылады, ал олар әрбір бөлістердің
Бөлістік әдісін қолданған кезде нормативтік элементтері - нақты шығындардың
Еңбек шығындарын, ресурстардың шығыстарын құжаттауда және жедел есеп беруінде
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығынды есепке алудың бөлістік
Жартылай фабрикаттық нұсқа әрбір бөлістер бойынша есептік калькуляция жасайды
Бөлістік әдісі кезінде өндірістегі шығындарды есепке алу өндіріс есебінің
Алғашқы шикізаттан өндірістің бір процесінде әртүлі сорттағы немесе маркадағы
Қарапайым, тапсырыстық және бөлістік әдістерінің негізгі кемшілігі мынада: өнімнің
Бұл кемшіліктерді жою үшін нормативтік әдісін қолданады, бұл кезде
Мысалы, кәсіпорында үш саты болады. Жоспарланғаны және нақты өндірілгені
I саты - (18000+6000) / 3000 = 8-00
II саты - 5600 / 3000 = 1-87
III саты - 8000 / 3000 = 2-66
Жиыны – 12-53
Өнімнің нақты өзіндік құны – 12 тг 53 тиын
Сызба №1 Өндірістік шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын
Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың нормативтік әдісі
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдісін негізінен жаппай өндіріспен
Нормалардың және шығындар сметаларының өзгеру тәртібін рәсімдеп, сондай-ақ кәсіпорынның
Нормативтік әдіс кезінде әрекет етіп тұрған норма мен оның
Нақты шығындарды нормамен салыстырғанда ресурстардың үнемделуі немесе артық жұмсалуы,
Нормадан ауытқуларға құжатталған және құжатталмаған болып келеді.
Құжатталған ауытқулар алғашқы мәліметтері бойынша ашылған дабылдары жатады, сондай-ақ
Құжатталмаған ауытқудың жалпы сомасы мен оның құжатталған бөлігініңарасындағы айырмасынан
Егер де өндірісте құжатталмаған ауытқулар бар болса, онда ол
Ауытқу теріс те және оң да болуы мүмкін.
Теріс ауытқулар өндіріс процессінің дұрыс ұйымдаспағандығынан туындайды.
Оң ауытқулар жекелеген учаскелердің жетістіктерін баяндайды және норма шығындарын
Өндірісте материалдар қатаң белгіленген лимиттер шегінде беріледі. Материалдардың берілуін
Материалдың жоспардан тыс босатылуына құжаттар жасау, материалдарға жедел бақылау
Ақауға шығарылған өнімнің орнын қалыпқа келтіру үшін қажетті материалдарды
Нормалардан ауытқуларды есепке алу шикізат пен материалдарға, олардың жұмсалуын
Құжаттау әдісі материалдарды ауыстыру салдарынан туындайтын ауытқуларды, сондай-ақ жеке
Әрбір келіп түскен материалдар партиясын салыстырып көру әдісі өндіріске
Қолданып жүрген нормадан ауытқуды партиялардың шығыс нормасын шығарылған өнімнің
Инвентарлық әдісте материалдардың нақты шығсын белгіленген норма шығысымен салыстыру
Есеп деректері бойынша оқтын - оқтын қолданып жүрген нормалардан
Жалықыны ауытқулар есептелген норма мен нормадан ауытқу бойынша есекереді.
Үстеме шығындарды есептеу мен тарату нақты шығынның сомасын анықтауды,
Кәсіпорында құндылықтарды сақтау мен есебінде, өндірісті ұйымдастыруында болған кемшіліктер
Кәсіпорынның экономикалық қызметі тарапынан бақылау жасау материалды, энергияны, аспаптар
Машиналар мен жабдықтарды пайдалану мен күтіп ұстауға кеткен шығындарды
Үстеме шығыстардыбұйымдардың арасына тарату өндіріс жұмсышыларының негізгі жалақысының сомасына
Ірі сериялық және жаппай өндіріс жағдайында шығындардың жиынтық есебі
Шығындардың есебін алу айдың басындағы қолданылып жүрген нормалар және
Нормадан ауытқу әртүрлі себептер салдарынан болса, онда олардың кінәлі
Сонымен қоса, ауытқулар әртүрлі өзгерістермен байланысты болады, атап айтқанда,
Ай басына қалған аяқталмаған өндірісі ай барысындағы шығындары және
Нормалар есептік айдың барысында өзгеруі мүмкін, сондықтан ол нормативтік
Нормалардың өзгеруі және шығыстардың жаңа нормативін белгілеу аяқталмаған өндірістің
Өндірістегі шығындардың жиынтық есебі шығындардың жиынтық есебі ведомосында жүргізіледі.
Шығарылған өнімнің нормативтік өзіндік құнын анықтау үшін біртектес өнім
Бұйымның бір түрі бойынша өндіріске кеткен шығындарды есептеген кезде
Өнімнің нақты өзіндік құнын анықтаған кезде есептік айдағы ауытқуларды
Мысал, өнім бірлігінің нормативтік өзіндік құны - 140
Барлық өнімнің және өнім бірлігінің нақты өзіндік құнын анықтау
Мұнда:
1. Нормативтік өзіндік
Нормадан ауытқуы - үнемділігі – 800 тг, артықшылығы +1400
Норманың өзгеруі +200 тг болады, өйткені аяқталмаған өндірім ескі
Сонымен өнімнің нақты өзіндік құны:
84800 тг (84000 + 1400 – 800 + 200)
Өнім бірлігінің нақты өзіндік құнын есептеу үшін норманың өзгеруінің
Нормадан ауытқулар сомалары немесе
норманың өзгерулер сомалары
Индекс =
Нормативтік құны
Ан + Ө н
И(%) =
Нө.қ
Белгілеулер:
И(%) – нормадан ауытқу және норманың өзгеру индекстері;
Ан – нормадан ауытқу сомалары;
Ө н– норманың өзгеру сомалары;
Нө.қ–өнімнің нормативтік өзіндік құны.
Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
және шығынды есепке алудың халықаралық практикада
қолданылатын әдістері
Кәсіпорынның басқарушы есебі, есептің бір бөлігі ретінде, жіктеумен, жазумен,
Кәсіпорынды басқарудың екі нұсқасын кездестіруге болады.
Бірінші нұсқада тек есептік функция орындалады: жауапкершілік орталығы бойынша
Ал екінші нұсқада таза есептік функциямен қатар өндіріске кеткен
Сөйтіп өндірістік есеп қаржылық есебін қеңейтеді және ол негізінен
Стандарт-кост жүйесі бойынша өндіріске кеткен шығындарды есепке алу. Стандарт-кост
Кесте 4.Қаржылық және өндірістік есебін салыстыру
кестесін келтіріп көрейік
Салыстыру аясы Қаржылық есебі Басқару есебі
1 2 3
Ақпаратты пайдаланылатын негізгі тұтынушылар Шаруашылықтан тыс ұйымдармен жеке тұлғалар
Фирма ішіндегі әртүрлі деңгейдегі басқарушы тұлғалар
Бухгалтерлік есеп жүйесінің түрлері Екі жақты жазба жүйесі Екі
Таңдау еркіндігі Бухгалтерлік есептің жалпы қабылданған белгілерін міндетті түрде
Пайдаланылатын өлшемдері Шаруашылық жағдайының фактісі пайда болған тұсында әрекет
Талдаудың негізгі обьектісі Шаруашылық бірлігі тұтас алынады
Шаруашылық бірлігінің әртүрлі құрылымдық бөлімшелері
Есеп беру жиілігі Тұрақты негізде,кезеңдігі бойынша Қажет болған жағдайда,
1 2 3
Сенімділік дәрежесі Обьектілігі талап етіледі: кезеңдігі бойынша өткен жағдайлар
Стандарт - кост жүйесінің негізгі ерекшелігі мынандай: өндіріске жұмсалатын
Шығындар стандартын есептеу үшін натуралдық және құндық көрсеткіштер пайдаланылады.
Сөйтіп, стандарт - кост жүйесі шығындарды нормалауға болатын стандарттар
Шетел фирмаларының тәжірибесі көрсеткендей, олардың басым көпшілігі стандарт-кост жүйесін
Стандарт - кост жүйесінің жұмыс істеуі негізіне фирманың өзі
теориялық стандарттар – бұл кезкелген фирманың ұмтылыс жасайтын идеалы
ағымдық стандарттар – стандарт белгіленген мерзіміне өндіріс шығындарының мөльшерін
базистік стандарттар – өндіріс процесінде болған өзгерістерге дейін жылдан
Материалдарға, энергия тарифтеріне, қызметтерге жасалған баға өзгерістері базистік стандартты
Шығыстарға жатқызылатын баптар бойынша фирманың келесі қызметі олардың стандартын
Нормалардың қатаң сақталуын бақылауды цех қызметкерлері жүзеге асырады: мастер,
Егер де кәсіпорын ауытқудың есебін құжатталған түрде жүргізетін болып
Стандарт - кост жүйесі қолданатын жекелеген фирма шеңберінде өнімнің
Директ - костинг жүйесі бойынша өндіріс шығындарын есепке алу.
Директ - костинг жүйесін пайдалану идеясы біз үшін жаңалық
Шығындарды өндіріске толық жатқызу жүйесі мен директ-костинг жүйесінің соңғы
Директ - костинг жүйесіндегі кірістік есеп екі көрсеткіштен тұрады:
Өткізуден түскен табыс – Ауыспалы шығындар =
Жалпы кіріс – Тұрақты шығындар = Таза кіріс
Сонымен, директ - костинг жүйесінің негізі стандарт - кост
Директ - костинг жүйесін пайдалану белгілі қиындықтар туғызады: үстеме
Қорытынды
Қазіргі өмірдің талабына сай дамып тұрған өркениетті елдердің қайсысы
Әрбір кәсіпкерліктің алдында тұрған мәселе, бұл табыс табу екені
Бұл есептің мәліметтері коммерциялық құпия болып табылады және де
Есепті кезеңнің аяғындағы Типтік шоттар жоспарының бөліміндегі қалдық есебі
Жоғарыда жазылған диплом жұмысының көрсеткіштеріне және осы жұмысты орындау
Өнімнің , қызметтің, жұмыстың өзіндік құнына және алымдарға толық
Өзіндік құнға апрылатын, құжатпен дәлелденген және нормативтік актілермен белгіленген
Таза табыс есебінен жабылатын және алымдарға жатпайтын шығындар.
Кез- келген кәсіпорынның басты мақсаты өндіріс шығындарын азайту арқылы,
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. Закон Республики Казахстан «О бухгалтерском учете и финансовой
2. Кодекс Республики Казахстан «О налогах и других обязательных
3. Стандарты бухгалтерского учета РК. 1996- 2003гг..
4. Аренс Э.А., Лоббек Дж.К. Аудит. М:, Финансы и
5. Ажибаева З.Н. Аудит. –Алматы, «Экономика», 2006г.
6. Данилевский Ю.А., Шапигулов С.М., Ремизов Н.А., Старовойтова Е.В.
7. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и
8. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления
9. Ержанов М.С., Ержанова С.Ш. Учетная политика на казахстанском
11. Ержанов М.С., Ержанова А.М.. Основы бухгалтерского учета и
12. Кеулимжаев К.К. Корреспонденция счетов. -Алматы: БИКО, 2000г.
13. Ковалев В.В., Волкова О.Н. Анализ хозяйственной деятельности предприятия.
14. Рахимбекова Р.М., Кеулимжаев К.К., Айтхожина Л.Ж. и др.
15. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет
16. Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэлл Б. Принципы бухгалтерского
17. Подольский В.И. Аудит. -М., 2000г.
19. В. К. Радостовец, В, В, Радостовец, О. И.
20. В. К. Радотовец, В. В, Радостовец, О. И.
Приказ Министра финансов РК от 18.09.02 г. «Об утверждении
Хорнгерн Ч. Т., Фостер Д. «Бухгалтерский учет: управленческий аспект».-
Друри К. «Введение в управленческий и пройзводственный учет».- М.:
Сергеева О. А. «Методы учета затрат на производство и
В. В, Радостовец, О. И. Шмидт «Методы учета затрат
«Бухгалтерлік есеп және аудит» журналы - 2000 ж. №
«Файл бухгалтера» журналы - 2003. № 10,11.
«Бухгалтерский учет» журналы - 2002. № 6.
«Бухгалтерский учет и аудит» журналы - 2002. № 1.
Мамыров Н. К., Мұса А. О., Құдайбергенов Е. Қ,
Вахрушина М.А «Бухгалтерский управленческий учет».- М.: Финстатинформ, 1999г.
«Управленческий учет» Под ред. Шеремет А.Д. - М.: ФБК-
«Управленческий учет» Под ред. Палия В. - М.: ИНФРА,
4
Жалпы өнеркәсіп бойынша шығындар – 37600 тг.
Өнім бірлігінің өзіндік құны 37600/3000 = 12,53 тг.
Өндірілетіні – 3000 дана.
II саты
III саты
Өңдеуге жұсалғаны – 5600тг
Өңдеу құны 8000 тг.
Өндірілген өнім 3000 дана.
I саты
Шикізат пен материалдар 18000 теңгеге. Шикізатты өңдеу шығындары –

Ұқсас жұмыстар

Өндірістік есеп және оның кәсіпорынды басқарудағы ролі

Өндіріс шығындары есебін ұйымдастырудың теориялық негіздері

Тауарлы балықтарды өсіру

Үстеме шығындардың есебі

Нарықтық экономика жағдайындағы өндіріс шығындарының есебін ұйымдастыруды жетілдіру

Дайын өнім

Мал шаруашылығының бухгалтерлік есебі

Шығындар есебін жүргізу мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістері

МҰНАЙ ӨНДІРУДІҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ