Қазіргі астрономия
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л.Н. ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ
ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕІ
Жаратылыстану – техника факультеті
Радиоэлектроника және Техникалық физика кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
«АСТРОНОМИЯНЫҢ ҚАЗАҚСТАНДА ДАМУ ЖОЛЫ»
мамандығы «010640 - Астрономия»
Қорғауға жіберілді
Радиоэлектроника және
техникалық физика
кафедрасының меңгерушісі,
ф.-м. ғ. д._______Нұрахметов Т. Н.
«__» маусым 2006 ж.
Орындаған
А-51к тобының студенті
Қуатбек Б.С.
АСТАНА 2006
Мазмұны
Кіріспе …………………………………………………………………...……4
1. Ұлы Отан Соғыс жылдарындағы Қазақстандағы астрономия...............6
1.1. Алғашқы қадамдар.....................................................................................6
1.2. В.Г.Фесенковтың Қазақстан астрономиясының дамуына қосқан үлесі.............................................................................................................................16
1.3. Экспедиция ұйымдастырудан алғашқы астрономиялық институтың ашылуы.......................................................................................................................18
1.4. Жаңа астрономияның Қазақстанда пайда болуы..................................20
2. Қазақстан астрономияcының даму тарихындағы тұлғалар..................23
2.1. В.Г. Фесенков- алып астроном................................................................23
2.2. Г.А.Тихов Қазақстанда және оның астроботаникасы...........................37
3. Қазіргі астрономия: Дәстүр мен болашаққа бағдар.................................41
3.1. Релятивисттік космология және гравитациялық жүйе динамикасы...41
Айнымалы масса тығыздығы бар ғарыштық жілік жүйелері...........41
Гравимагнетизм гипотезасына............................................................ 42
Эфир құрылысының мәселесіне..........................................................43
Стационарлы екілік жұлдыз жүйелерінің динамикасына.................43
3.2. Жұлдыздар физикасы және жұлдыздар ортасы....................................44
3.2.1. Қазіргі астрофотометрия: мақсат, әдіс және проблемалар………....44
Планеталық масса компаньоны бар жұлдыздардың эволюциялық статусы........................................................................................................................45
3.3. Күн физикасы және күн мен жер байланысы........................................46
3.3.1. Астрофизикалық иститутта алып планеталарды зерттеу..................46
3.3.2. Күн жүйесін зерттеудің кейбір мәселелері.........................................48
Қорытынды.....................................................................................................50
Әдебиеттер………………………………………………………………...…52
Кіріспе
Астрономия – мыңжылдықтар өмір сүрген ежелгі ғылым. Бірінші астрономиялық
Азия мен Кавказда астрономияның дамуы әйгілі Аль-Баттани (850-929жж.), Бируни
Астрономия ХХ ғасырдың бірінші онжылдықтарында астрономиялық инструменттерінің дамуымен байланысты
Қазіргі кезде астрономиялық зерттеулер кең ауқымды, көптеген мекемелер қатысатын
Астрономияның қазіргі жағдайын бағалай отырып, оның әдістерінің бірнеше онжылдықтар
Қазақстан өз алдына ғарыш саласында жан-жақты дамып, алып ғарыш
Осы орайда мен өз дипломдық жұмысымда Қазақстандағы алғаш ғылыми
Жалпы бұл жұмыста Қазақстандағы Астрономияның кешегісі мен бүгінгісі, үлкен
1.Ұлы Отан Соғыс жылдарындағы Қазақстан астрономиясы.
1.1. Алғашқы қадамдар.
1941ж. 21 қыркүйекте Қазақ ССР территориясында Күн тұтылу Каспий
Күн тұтылудың бақылау жұмысы жақсы өтті, барлық бақылау орындарында
Тұтылудан кейін Алматыда эвакуация қызметін экспедицияның төрт қатысушылары атқарды:
Академик В.Г.Фесенков пен Қазақ мемлекеттік Университетінің профессоры В.Ф.Литвинова ұсынысымен
1941жылы 21 қыркүйектегі Күн тұтылуы
физика институтының ашылуы көзделді. Институт құруда Мәскеу университетінен күн
1941 жылдың аяғында Қазанға Парийский КСРО ҒА вице-президенті О.Ю.Шмидпен
Алғашқы жылдар институт үшін ауырға түсті. Институт қызметкерлері үй-жаймен
1. Күн тұтылуды бақылайтын аппаратураны зерттеу.
2. Әуе күштері, шекара әскері, әуе күштеріне қарсы қорғаныс
3. Соғыс алдында басталған теориялық жұмыстар.
1941-1942 жж. Институтта бар болғаны алты ғана адам
1. Көптеген кестелер, графиктер құрастырылды. (Б.А.Воронцов-Вельяминов, Н.Н.Дебронравин).
2. Схематикалық құрылғы модельдері жасалынды, олардың көмегімен жұлдыз
3. Г.А.Тиховтың аэро суретке түсіру уақытында күннің биіктігі мен
4. Н.Н. Парийский басшылығымен жылжымалы прожектор көмегімен қиыстырылған поляроидтармен
5. Байланыс Министрлігі тапсырысымен А.В.Марков пен М.С.Зельцов түрлі-түсті
6. В.Г.Фесенковтың зерттеулері көріністің теориялық және бақылау мәселелеріне арналған.
Жұмыс нәтижелері Қазақстан қорғанысы Наркоматына, ПВО штабына және
Алғашқы жылдары АФИ мүшелері қорғаныс тематикасымен қоса, басқада бағыттарды
Бақылау станциялары қалада мүлдем астрономиялық бақылау жүргізе алмайтыны айқындалды,
Бұл экспедиция кезінде АФИ мүшелері қорғаныс жұмыстарын жүргізді: құпия
1943 жылдан бастап астрономиялық обсерватория ашу институттың ғылыми жоспарына
1943 ж. көктем мен жазында Каменский платосына (8 км
Фабри эталоны көмегімен 5577А сызығындағы 35-46n экспозициясы түнгі аспан
1943 ж. ақпан-сәуірінде Б.А. Воронцов-Вельяминов қатты жарықты камера
Ай дискісінің жарық түспейтін бөлігінде, терминаторға жақын орналасқан
«Тақырып А II-3. Айдағы шағылысу әсерін тексеру. Орындаушы
Бақылаудың мақсаты терминаторға жақын орналасқан Айдың жарық түспеген бөлігінің
Осыған ұқсас бақылаулар 3-дюймдік рефрактор көмегімен жүргізілді. Онда поляроид
Осындай реферактар 1941-1944 жж. отчеттарында барлық тақырыптарға келтірілген. Олар
Соғыстың соңғы жылдарында АФИ ғылыми зерттеу бағыты біршама өзгерді,
1. Атмосфераның оптикалық қасиеттерін тану, аэрофотосуреттеу мен қашықтан көруді
2. Зерттеудің фотосуреттеу әдістерін жетілдіру;
3. 1945 ж. 9 тамызда күн тұтылуды
4. Қазақ астрофизикалық обсерваториясының құрылыс проектісін жетілдіру;
5. Зодиакалды жарық пен түнгі аспанның жарықтығын бақылау.
Осы бағыттардың ішінен светомаскировканың жеткілікті әсерлі және қарапайым әдісі
Көптеген бақылаулардың нәтижелі болғанынан, таулы станцияны жетілдіру жүзеге асты.
1945 ж. болатын күн тұтылуды бақылауға дайындық жүргізілді. Мұнда
Күн тұтылуды бақылаудың ғылыми бағдарламалары ғылыми кеңесте талқыланды, бір
Күн тұтылуды бақылау үшін 2 экспедиция ұйымдастырылды : біріншісі-В.Г.Фесенков
Экспедиция құрал - жабдықтары Иваново қаласына және кері қарай
Планета аралық зат пен зодиакалды жарықтың В.Г. Фесенков жүргізген
Соңғы әскери жылдары Е.В. Пясковская-Фесенкованың жер атмосферасының оптикалық қасиеттерін
1943 ж. қыркүйекте Алматы маңынан Астрофизикалық обсерватория ұйымдастыру үшін
АФИ қажетті тапсырмаларының ішінде аспирантура арқылы ғылыми жұмыскерлер
1942 жылдан бастап Алматыда «Астрономиялық журнал» басылымы жалғастырылды,
1.2. Академик В.Г. Фесенковтың Қазақстан астрономиясының дамуына қосқан үлесі.
1940 ж. ШМАИ (ГАИШ) Алматыдағы 1941ж. 21 қыркүйектегі
Қаладан 10 км қашықтықта балалар санаториясынан орын берілді, алыс
Бақылау жұмыстары біткеннен кейін В.Г. Фесенков Қазаннан өз жанұясын
1941 жылдың аяғында В.Г. Фесенков КСРО ҒА Қазақ филиалының
В.Г. Фесенков институт штатына жергілікті аспиранттар мен лаборанттарды
Отырыстардың бірінде Н.Н. Парийский Джинс космогоникалық гипотезасының дұрыс еместігін
Әдетте Фесенков қызметкерлердің жеке идеяларын жетілдірумен айналысқанды
1942-1944 жж. АФИ Алматының таулы аймақтарына көп экспедициялар жүргізілді.
В.Г. Фесенковтың артта қалған көпжақты қайнаған ғылыми және
1.3. Экспедиция ұйымдастырудан алғашқы астрономиялық ғылыми институттың ашылуы.
Б.А. Воронцов-Вельяминов ғылым академиясы президиумының 1941 ж. 21 қыркүйектегі
В.Г. Фесенков басқарған комиссия аппаратура дайындауда көмек көрсетті, импортты
22 маусымда басталған соғыс ғылыми академия комиссиясының кең ауқымды
Экспедиция жабдықтары Мәскеуден Алматыға соғыс басында жіберілді, ал қызметкерлері
Басында Мәскеу экспедициясынан барлық мүшелерін Камен платосындағы Алматы мединститутының
Қазақстандағы алғаш обсерваториялар
В.Г. Фесенков КСРО ҒА президиумында Қазақ филиалында жаңа институттың
1942 ж. АФИ-ң астрономиялық секторы Бутаковка өзеніне экспедиция ұйымдастырды,
1946 ж. Обсерватория құрылысы қызметкерлер үшін 3 финдік үйшіктер
1.4. Жаңа астрономияның Қазақстанда пайда болуы.
Жаңа астрономияның Қазақстанда пайда болуы мен даму тарихы В.Г.
В.Г. Фесенков атындағы Астрофизикалық институт
Академик В.Г. Фесенков басынан институтқа комплексті көзқарас бергісі келді,
В.Г. Фесенков тек бақылау мағлұматтарына көңіл бөлмей, оларға қажетті
В.Г. Фесенковтың ғылыми шығармашылығын жауапты ғылыми ұйымдастыру жұмысымен қатар
Алматы Астрофизикалық институт Фесенковтың бірінші емес, бірақ соңғы ғылыми
АФИ-ң бірінші нәтижелері КСРО ҒА Астрономиялық кеңестің Алматыдағы сессиясында
Институттың жан-жақты жұмыстарын баяндама атауларынан байқауға болады. «Жұлдыздардың пайда
Ғаламдағы қажетті талаптар мен принципиалдық шекаралар мәселесі, АН ҚазССР-де
В.Г. Фесенковтың бірінші жасанды серіктерді жіберуден бұрын, болашақ космостық
2. Қазақстан астрономиясының даму тарихындағы тұлғалар.
2.1. В.Г. Фесенков – алып астроном.
В.Г. Фесенков 1889 ж. 13 қаңтарда Новочеркасск қаласында математика
Новочеркасск училищесінде оқығанда, оны ғылыми сабақтар қызықтырды, онымен қоса
1907 ж. В.Г. Фесенков училищені бітіріп, Харьков университетінің физика-математикалық
Университеттің II курсында В.Г. Фесенков Морхауз кометасының орбитасын анықтаумен
Сол кезде Харьков обсерваториясын ашқан В.Я. Струвенің немересі
1911 ж. В.Г. Фесенков Харьков университетін Алтын медальмен бітірді,
Парижге Ғылыми квалификациясын
В.Г. Фесенков Парижде классикалық астрометрия мен аспан механикасының жақсы
В.Г. Фесенков шет елде болғанда, зодиакалды жарықты зерттеуде үлкен
1914 ж. Франциядан Ресейге оралып, 1915 ж. магистрлік емтихан
1915-1920 жж. В.Г. Фесенков мұғалімдікпен қоса Харьков обсерваториясының
1917 ж. В.Г. Фесенков Харьков университетінде «Юпитер табиғаты туралы»
1920 ж. В.Г. Фесенков конкурс бойынша Дон политехникалық институтына
1922 ж. В.Г. Фесенков Мәскеуге көшті. Бұл жақта
Алғашқы жылдары институт қарамағында Ташкент обсерваториясы Кучино астрономиялық станциясы.
В.Г. Фесенков ғылыми зерттеулермен айналыса отырып, мұғалім қызметін тоқтатпады.
Астрономияның КСРО-да дамуына 1923-1964 жж. В. Г. Фесенков редакторы
В. Г. Фесенков КСРО Ғылым Академиясындағы жұмысқа көп көңіл
1941-1945 жж. КСРО ҒА Президиумын Қазақ ССР-іне эвакуацияланған академиялық
ҰОС басында В. Г. Фесенков КСРО ҒА ғылыми мекемелерімен
1941 ж. В. Г. Фесенковпен ұйымдастырған Астрономия және Физика
В. Г. Фесенков Астрофизикалық Институтының құрылысына көп күш пен
Келесі жылдары В. Г. Фесенков экспедицияны Одессаға жақын жерде
Египетте бола тұра, В. Г. Фесенков бақылау жұмысынан басқа,
В.Г. Фесенков Сихотэ-Алин метеоритінің құлаған жеріне экспедициясына үлкен жұмыс
В. Г. Фесенков 1914, 1927, 1936, 1941, 1945 жылдары
Экспедиция кезінде В. Г. Фесенков жұмыскерлігін, талаптылығын көрсетті. Қандай
В. Г. Фесенков үлкен ғылыми және ұйымдастыру жұмыстарын жүргізіп,
В. Г. Фесенков көпшілікті хабарландырып отыруды дұрыс көрді. Ол
В.Г. Фесенков жас ғалымдармен кесдесуде
В. Г. Фесенков ғалымдармен кездесуге үлкен көңіл бөлді, түрлі
Атақты математик және поляр зерттеушісі – О. Ю. Шмидт,
В. Г. Фесенков астероидтар Күн жүйесіндегі бір планетаның жарылу
В. Г. Фесенков жұлдыздардың пайда болуы туралы гипотезасын шығарды,
Марс пен басқа планеталарда өмір бар деген тұжырым қалыптасты.
В. Г. Фесенков студент кезінен-ақ зерттеу жұмыстарымен айналыса бастады.
1922 ж. В. Г. Фесенков Венера мүйізінің ұзарғанын
Самуриды В. Г. Фесенков 1925-1927 жж. Кучинода 7-дюймдік рефрактормен
В. Г. Фесенков бірқатар жұмыстарын Марсқа арнады. Марс туралы
В. Г. Фесенков Марстағы су сұрағын шеше отырып, егер
В. Г. Фесенков Ай гипотетикалық атмосферасын тығыздығын анықтау әдісін
1941 ж. Ай бетінің термиялық қасиеттеріне анализ жасап, В.
В. Г. Фесенков Күнді зерттеу үшін көп уақыт жұмсады.
Күн радиациясын зерттеу үшін В. Г. Фесенков бірнеше әдістер
Күн коронасын толық Күн тұтылу кезіндегі фотометрлік бақылауларды жетілдіру
1934 ж. Фесенков поляризация дәрежесі мен күн коронасы сәулеленудің
В. Г. Фесенков айналысқан ғылыми мәселелердің ішінен зодиакалды жарықты
Зодиакалды жарықты зерттеу жұмыстарын университетті бітіргеннен кейін бастап (Париж,
Осыған орай планета аралық кеңістікті шаңмен толтыру бастауларымен қиындық
Зодиакалды жарықтың фотометрлік ерекшеліктерін анализдеп,
Осыған байланысты В. Г. Фесенков астрофизикалық мәселелерді геофизикалықпен байланыстырды.
В. Г. Фесенков бірінші ретті таралу есептемесіне сүйенген күндізгі
В. Г. Фесенков күндізгі аспан жарық өлшемдеріне көп көңіл
В. Г. Фесенков астрономиялық және геофизикалық мақсатта қолданған жасанды
1972 ж. басында В. Г. Фесенков жүрегі ауырып, ауруханаға
2.2. Г. А. Тихов Қазақстанда және оның астроботаникасы.
Ұлы Отан Соғысы кезінде көптеген астрономдар мемлекеттің шығыс региондарында
Г. А. Тихов соғыс басталмай тұрып, планеталарды бақылау үшін
Г. А. Тихов ашқан ғылымның жаңа бағыты – астроботаникаға
Марста өсімдік бар деген тұжырымға қарсы факт – Марс
Шынында да, Субарктика мен Памирде экспедициялар осыны дәлелдеді. Осылай
Г.А. Тихов жүргізген акстроботаника секторының ғылыми жұмыстарын қалай бағалау
Басқа сұрақ, ғылымның қай саласында – астрофизика немесе ботаникада
Басқаша айтқанда, астроботаника космобиологиянын бастамасы болып табылады.
Біздің мемлекетте адам космосқа енуіне дайындық жүріп жатқанда, астроботаника
Өкінішке орай, Қазақстан Ғылым Академиясының президентінің ауысуы (Қ. И.
Қазіргі астрономия: Дәстүр мен болашаққа бағдар.
3.1. Релятивисттік космология және гравитациялық жүйе динамикасы.
3.1.1Айнымалы масса тығыздығы бар ғарыштық жілік жүйелері.
Ғарыштық жілік N жүйелерін зерттеу космологияның алдыңғы қатарлы мәселелерінің
Екіншіден, ғаламды кеңістіктік денелер қосындысы деп қарастыруға болады. Осылай
Үшіншіден, жаңа зерттеулер ғарыштық жіліктердің бар екендігін растайтын қосымша
Жоғарыда айтылған жұмыстар жіліктік бұлттарды жалпы салыстырмалы теориясында зерттеуде
Гравимагнетизм гипотезасына.
Кезінде, ғалымдармен гравитация магнетизм көзі бола алады, деген аспан
Мұндай жағдай айналмалы біртекті сұйық шар – қарапайым аспан
Шынында да, сеисмикалық зерттеулердің көрсеткіштері Жер ядросының оның бірден
Дәл осындай жағдай нейтрондық жұлдыздарда болуы мүмкін.
Эфир құрылысының мәселесіне.
Эфирдің өзара әсерлесетін айналмалы материалдық жүйелермен (АМЖ) біртекті толған
Кризистік радиус және кризистік прапольдегі перифериялық массалар жылдамдығы туралы
Шектік, қажетті және жеткілікті шарттар формулалары прапольдың бар екендігін
Стационарлы екілік жұлдыз жүйелерінің динамикасына.
Қазіргі уақытта екпінді түрде астрономияның стационарлы емес динамикалық проблемалары
3.2. Жұлдыздар физикасы және жұлдыздар ортасы.
3.2.1. Қазіргі астрофотометрия: мақсат, әдіс және проблемалар.
Қазіргі астрофотометрия айтарлықтай табыстарға жеткен. Ол әртолқындық пен көптүсті,
Қазіргі астрономиялық фотометрияның негізгі мақсаттарына келесі мәселелер кіреді: Галактиканы
Қазіргі астрофотометрия жергілік және ғарыштық обсерваториялар, әр түрлі жолақ
Мәселенің шешімі фотометриялық жүйелер мен әдістердің стандарттау жолында көруге
Әр түрлі авторлардан алынған нәтижелерді салыстыру мүмкіндігіне ие
Планеталық масса компаньоны бар жұлдыздардың эволюциялық статусы.
Саулелік жылдамдық қызметімен табылған 108 планеталық масса компаньоны бар
Планеталық компаньоны бар жұлдыздар үш топқа бөлінеді:
Бірінші топқа МК – спектралды классификациясында белгіленген жұлдыздар (61
Әрбір топтағы жұлдыздардың орналасуы түс диаграммасында абсолютты өлшемі жеке
Бірінші топтағы 60 жұлдыздың тек жартысында -0.2
Екінші топтағы 6 жұлдыз Гаид ілгерілемелігінің жанында жатыр. Бұл
Үшінші топтағы 6 жұлдыз жағары хромасфералық активтілік пен тез
Сонымен біз қарастырған 108 жұлдыздың 42 басты ілгерілемекке, 36
3.3. Күн физикасы және күн мен жер байланысы.
3.3.1. Астрофизикалық иститутта алып планеталарды зерттеу.
Астрофизикалық иституттың негізін қалаушы академик Фесенковтың ғылыми ізденістерін Күн
Жасалған жұмыстардың негізгі бағыты, бүгінгі күнде, фотометрия мен спектрофотометрия
Инсоляцияның айнымалы режимы, әсіресе Сатурн үшін, ішкі процесстермен
Юпитер мен Сатурн жүйелеріндегі серіктерде бақыланатын ерекше құбылыстар, планета
3.3.2. Күн жүйесін зерттеудің кейбір мәселелері.
Күн жүйесін зерттеудегі қазіргі этап, оның үлкен және кіші
Жергілікті бақылау құралдарынан алынатын ақпараттың «ғарыштық» ақпараттан бірнеше арзанға
Қазіргі кезде, біздің Жер көптеген ғарыштық факторларға әсер
Екінші үлкен мәселенің бірі ол Жер климатының өзгеруі,
Планеталар - Жерден өзгешілігі бар, зат құрамасын зерттеуге
Әрине тағы бір шешілмеген мәселе – ол жерден тыс
Қорытынды
Астрономияның Қазақстанда даму жолын зерттеуде, қолданылған әдебиеттерге талдау жасалып,
Қазақстанның тоқсаныншы жылдардағы реформалар нәтижесіндегі, экономиканың әлсіреп, ғылымға деген
Астрономияның Қазақстанда даму жолдары тақырыбындағы дипломдық жұмысты жазу барысында
Қазақстандағы астрономия ғылымының даму жолын көрсететін барлық
Астрономия ғылымының Қазақстанда негізін қалаған үлкен ғалымдардың ғылыми жұмыстары
Астрономия саласында бүгінгі таңда жасалып жатқан жұмыстардың қажеттілігі мен
Жинақталған материалдарды қазақ тіліне аудару барысында біршама астрономиялық
Әдебиеттер:
1. Отчет Института астрономии и физики Казахского филиала
2. Фесенков В.Г., 1947; Теория вертикальной видимости //
3. Парийский Н.Н., 1943; К вопросу о происхождении
4. Воронцов-Вельяминов Б.А., 1943; Астрофизические наблюдения кометы Тевзадзе
5. Фесенков В.Г., 1947; Метеорная материя. В межпланетном
6. Дарчия Ш. П. Флуоресценция растений при облучении
7. Кучеров Н. И. Выбор места для постройки
8. Тихов Г. А. Основные труды. Изд. АН
9. E. Verdaguer, P. Letelier Phys. Rev.D.
10. P. Letelier CQGra. 1987, V.4, P. L75-L77.
11. D. Gal’tsov, P. Letelier Phys. Rev. D. 1993,
12. М. В. Сажин и др. Письма в АЖ,
13. Abdildin M.M. Gravitations & Cosmology. 1999, V.5, No.3
14. Omarov T.B. (Editor). Non-Stationary Dynamical Problems in Astronomy,
15. Bekov A.A., Omarov T.B. Astronom. and Astroph. Transactions,
16. Bekov A.A. Order and Chaos in Stellar
17. Омаров Т.Б. отв. ред. «Современная астрофизика: традиции и
45
Зерттеудің көкейтестілігі
Астрономия
ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДАҒЫ АСТРОНОМИЯ
Күн жүйесінің қалған денелері - салқын денелер
Күн жүйесіндегі планеталарды оқыту әдістемесі
Ежелгі Грециялардың аспан картасы
Қазіргі заманғы маңызды экологиялық мәселелер
Мектеп физика оқулығы бойынша электрондық оқулық
Астрономияның қазақстанда даму жолы
Ертедегі уақыт өлшемдерінің құралдары