Жетілген бәсекеде нарықтық механизмі
Мазмұны
Кіріспе …………………………………………………………………………....3
1 Бәсеке – нарықтық механизмінің басты элементі...................6
1.1 Бәсекенің теориялық мәні..................6-9
1.2 Бәсеке және оның нарықтық экономикадағы рөлі..............10-13
1.3 Бәсекенің түрлері және әдістері....................13-16
2 Жетілген және жетілмеген бәсеке нарығының жұмыс істеу механизмі......17
2.1 Жетілген бәсекеде нарықтық механизм...................17-23
2.2 Жетілмеген бәсекеде нарықтық құрылымының негізгі механизмі...........24-28
Қорытынды.......................29-30
Әдебиеттер тізімі..........................31
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақстанның болашағы, әлемнің бәсекеге барынша қабілетті
Соңғы 20 жыл бойында елдің, ұлттың, экономиканың бәсекеге қабілеттілік
Елдің бәсекеге қабілеттілігі – бұл ел экономикасының халықаралық саудаға
Қазіргі нарықтық экономика негізінде шығарылған өнімнің сапасына басқалай талап
Қазіргі заман талабы, жоғары сапалы тауарды шығару негізгі мәселесі
Қазіргі кезде Казақстан Республикасы сапаның деңгейін көтеру үшін көп
«Тек бәсеке – қүрес бола отырып, тауар өнімінің сапасының
Бәсеке жағдайында кез – келген шаруашылық шаманың қызметі екі
Нарықтық бәсеке – экономикалық бақылаудың ең тиімді де арзан
Курстық жұмыстың мақсаты. Нарықтық экономикадағы бәсекенің рөлін зерттей отырып,
Курстық жұмыстың міндеттері:
Нарықтық экономикадағы бәсекенің рөлін анықтау;
Нарықтық экономикадағы бәсекенің түрлерін, мәнін және қазақстандағы бәсекенің қалыптасу
Бәсеке – нарықтық механизмінің басты элементі
1.1. Бәсекенің теориялық мәні
Нарықтың маңызды қызметтерінің бірі – оның ұдайы өндіріс процесінің
Нарықтық қатынастардың мән-мағынасын байқататын ұтымдардың бірі - бәсеке (латын
Бәсеке – құрылымдық ұғым, ал бақталастық мінез – құлықтық
Нарық жағдайын бақылай отырып, бәсеке жағдай жасау мен қолдау
Бәсеке нарық субъектісінің тепе- теңдік құқықтағы тауарды пайдалы өткізу
Бәсекенің классикалық түрін еркін, жетілген, бағалық деп атау баршаға
Классикалық (еркін) бәсекенің орнына еркін емес, жетілмеген бағалық емес
Ол монополиялық бәсекенің негізгі ережесін жасады және бәсеке күресінің
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, батыстан экономикалық ойы, қазіргі жағдайда
«Олар нарықты бөледі және бір-бірімен жарнама, өнім жіктелуі, қызмет
Нарықтың басқа бір атқаратын қызметі – ақпарттық. Нарық тауарлар
Сонымен бірге нарық механизмі мынадай қызметтер атқарады:
бәсеке күресінің жәрдемімен қоғамдық өндірісті тиімсіз шаруашылық бірліктерінен тазартады
Біздің нарық терең монополияндырылған, сондықтан нарықты ортаны қалыпты жағдайда
Кесте 1
Бәсекенің
негізгі сипаттары Бәсеке сипаты бойынша нарықтың моделі
Жетілген (еркін және таза) бәсеке Жетілмеген (еркін емес) бәсеке
Монополиялық бәсеке Олигополия Бір ғана өндіруші
Тауар өндірушілердің саны тауар өндірушілердің
көптігі Тауар өндірушілердің көптігі Тауар өндірушілер аса көп емес
Өнім сипаты Бір текті өнім Әр текті өнім А.
Б. Бірнеше ірі фирмалар дифферен
циаланған тауарлар өндіреді. Біртекті өнім, өзін ауыстыратын ұқсас өнімнің
Бір-бірімен жолығатын экономика сапасы Ауыл шаруашылығы бидай, көкөніс, жеміс-жидек
а)алюминий, болат балқыту, химиялық.
ә)автомобиль Жергілікті қоғамдық қолдану кәсіпорындары телефон
1.2. Бәсеке және оның нарықтық экономикадағы рөлі
Президент Н.Назарбаев 2004 жылы «Бәсекеге қабілетті қазақстан үшін, бәсекеге
Қазақстанның мақсаты мен болашағы, әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу
Бизнес жүйесіндегі нарықтық бәсекеде кәсіпкерліктің дамуы үшін оның құқықтық
2003 жылы Қазақстан Республикасы индустриялық – инновациялық дамуының 2003
Өңдеуші өнеркәсіпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге қабілетті
Индустриялық саясат дегеніміз мемлекеттің бәсекеге түсуге қабілетті және тиімді
Бәсекелстік – экономиканың тиімді дамуымен жұмыс істеуінің басты тетігі.
Бәсекелестік саласындағы мемлекеттік саясат жосықсыз бәсекелестікке жол бермеу, шектеу
монополиялық бағаларды белгілеу, өндірісті негізсіз қысқарту мен монополиялық тауарлар
бірыңғай бағалар мен тарифтерді белгілеуге, нарықты аумақтық принципі бойынша
мемлекеттік органдардың кәсіпкерлік қызметке негізсіз араласуына жол бермеу. Мемлекеттік
Өз уақытысында мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі едәуір көлемде өндірістің негізгі
Саланың бәсекеге қабілттілігі – нақты тұтынушылар тобының талаптарын қанағаттандыру
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі – бұл салыстырмалы сипаттама, ол белгілі
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі мына бірқатар факторларға байланысты:
кәсіпорын тауарларының сыртқы және ішкі нарықта бәсекеге қабілеттілігі;
өндірілетін тауарлардың түрі;
нарық сыйымдылығы (жыл сайын сату мөлшері);
нарыққа кірудің жеңілдігі;
нарықтың біртектілігі;
осы нарықта істеп жатқан кәсіпорындардың бәсекелестік позиялары;
саланың бәсекеге қабілеттілігі;
саладағы техникалық жаңалықтар мүмкіндігі;
өңірдің және елдің бәсекеге қабілеттілігі.
М.Портердің пікірінше «бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы тек ресурстарды пайдаланудың өнімділігіне
1.3. Бәсекенің түрлері және әдістері.
Бәсекеге қабілеттілік – бұл нысанның белгілі бір нарыққа ұсынылған
таза бәсеке;
монополиялық бәсеке;
олигополиялық бәсеке ;
таза монополия.
Нарықтық қатынастар дамыған елдерде жетілген бәсеке (ол нарықтық бағаға
1. Таза бәсеке нарығын бір-біріне қүсас (бір-бірін ауыстыра алатын)
2. Монополистік (грекше ″монос″-жалғыз, ″палео″-сатамын) бәсеке нарығын бағаның кең
3. Олигополиялық (грекше ″олигос″-кқп емес, ″полео″-сатамын) бәсеке нарығында баға
4. Таза монополия жағдайында, жеке кәсіпорындар бәсекелестердің болмауына байланысты
Монополизммен күресу үшін бір-бірімен байланысты екі мақсатты жүзеге асыру
Жетіншіден, шаруашылық субъектілерінің нарық туралы нақтылы мәліметі (маркетинг қызметі),
Бәсекені оның тәсіліне қарай былай білеміз: бағалылық және бағалылық
2. Жетілген және жетілмеген бәсеке нарғының жұмыс істеу механизі
2.1. Жетілген бәсекеде нарықтық механизмі
Қазіргі экономикалық теорияда бәсекелестіктің ауқымына байланысты оның екі түрін
Жетілген бәсеке нарығы – кез келген ұқсас тауарларды сатушылар
Жетілген бәсекелес нарығы дегеніміз – төмендегідей шаттар орындалатын нарық:
нарықта сатып алушыға стандартты немесе біртекті өнім ұсынатын тәуелсіз
әр фирманың жалпы нарықтық ұсыныстағы сату үлесі елеусіз. Сондықтан,
баға, технология және ықтимал пайда жөніндегі ақпараттар белгілі болады;
жаңа фирмаладрдың салаға кіруіне немесе одан шығуына тосқауылдар қойылмайды.
Бәсекелес фирма нарықтық бағаға әсер ете алмайтын болғандықтан, ол
Q
Сурет 1. Бәсекелес фирманың сұраныс қисығы
Ескерту. Аталған қисықты нарықтық сұраныс қисығымен шатастыруға болмайды.
Өнімнің өндірілген әрбір қосымша бірлігі тұрақты РO бағамен сатылатындықтан,
Жетілген бәсекенің негізгі шарттары: 1) кәсіпорын-сатушылардың өте көп болуы;
Жалпы алып қарағанда бәсекені - өндірушілердің бір-бірімен рыноктағы тауар
Бәсекенің классикалық түрін еркін, жетілген, бағалық деп атау баршаға
Экономикалық әдебиеттерде нарықтық механизмнің мынадай анықтамасы жиі кездеседі: ″Нарықтық
Біздің пайымдауымызша, бұл анықтаманы былай айтуға да болады: нарықтық
Нарықтық экономиканың жүмыс істеуінің негізгі құрылымдарына бәсекемен катар, баға,
Әр түрлі бәсеке жағдайында рынокта сұраныс пен ұсыныс өзара
Сұраныс – ақшалай қамтамасыз етілген, нарықтағы тұтыныстың өңі
Төлемге қабілетті сүраныс - бүл адамдардың өз табыстарына (сатып
P - баға
Q – тауарлар мөлшері
p D1
0 Q
Сурет 2. Сұраныс қисығы
Тұтынушылар әрбір баға бойынша осы тауардың көбін
- тұтынушылар таңдауы;
- сатып алушылар саны;
- сатып алушылар табысы;
- балама тауарлардың бағасы;
- қолайлы жағдайды күту.
Сонымен қатар осы қарастырылған бір фактордың және екінші фактордың
Икемдік коффицентін келесі түрде анықтауға болады:
{ К (и.б.) = Q өсуінің %-ті
{К(и.т.) = сұраныс шамасының өзгеруінің %-і/
/табыс шамасының өзгеруінің %-не }
Ұсыныс – тауар өндірушілердің нарыққа сатуға ұйғарған баңасы
P
S - ұсыныс
P - баға
Q – мөлшер саны
S2 S S1
Сурет 3. Ұсыныс қисығы
Сурет 4. Ұсыныс
Негізінен қисығының өзінің қозғалысы мен ұсыныс өзгеруі бағалық
Ұсыныс қисығы егер осы тауарға шығындар тұрақты кезінде
Бағалық емес факторларға:
- ресурстар бағасы. Яғни, олардың түсуі өндіріс шығындарын азайтады
- технология. Оның жетілуі ресурстарға бағаны түсіреді және 1-пунктте
- салықтар. Салықтардың көтерілуі өндіріс шығындарын көбейтеді және ұсынысты
- басқа тауардың бағасы. Олар ұсыныс қисығын қалай болса
К = Q салыстырмалы (%) / P
Баға – бұл жерде тек екі мәселені ескертеміз. Бірінші,
Тауардың бағасы — ол ақша түріндегі тауардың қүны. Сұраныс
Бәсеке – бұл пайданың жоғары болуын тілейді және осының
Сұраныс пен ұсыныстың төрт ережесі бар:
Сұраныстың көбеюі теңдестірілген бағаның және тауар көлемінің тепе –
Сұраныстың азаюы теңдестірілген баға мен теңдестірілген тауар көлемінің төмендеуіне
Тауар ұсынысының өсуі теңдестірілген бағаның төмендеуіне әкеліп, тауар көлемінің
Ұсыныстың қысқаруы теңдестірілген бағаның көбеюіне әкеліп, тауар көлемінің тепе
2.2. Жетілмеген бәсекеде нарықтық құрылымның негізгі механизмі
Тарихи логика тұрғысынан жетілген бәсекелі нарықты талдаудан кейін жетілмеген
Нақты жағдайда тек таза (жетілген) немесе жетілмеген бәсекелі «таза»
1-кесте
Бәсеке формалары Бәсеке формаларын анықтаушы белгілер Бағаларға бақылау дәрежесі
Жетілген Осы өнімді көп фирмалар өндіреді. Өндірілген өнімдердің толық
Жетілмеген
1.Монополия Өнімді тек бір ғана фирма өндіреді (сала бір
2. Дуополия Өнімді өндіру екі фирмаға шоғырланған. Бір текті
3. Олигополия Өнімді өндіретін фирмалардың саны салыстырмалы түрде көп
4. Монополисттік өнімдерді даралаумен бірге Өндірушілер көп өнімді нақты
Монополияны талдауда «монополия» ұғымының бір мәнді еместігін есепке алудың
Сурет 5. Сұраныстың икемді емес қисығы
5 суретте D сызығы сұраныстың абсолютті түрде икемді емес
Сондықтан «Таза» монополия ұғымы туралы әр уақытта шарттылықтың белгілі
Нарық монополиялаудың негізгі себептеріне байланысты монополияның төмендегідей түрлері болады:
Жабық монополия. Ол бәсекелістіктен заңды шектеулер көмегімен қорғалған.
Табиғи монополия. Белгілі бір көлемдегі өнімді бір фирмада өндіру,
Ашық монополия. Берілген тауарды өндіретін тек қана бір болып
Монополисттің өнім шығарушы ретінде бәсекелес фирма сияқты өндіріс мақсаты
P = P ( Q ).
Монополист өндірушінің пайдасы төмендегідей формуламен анықталады:
π = TR – TC = p( Q )x
Нарықта монополиялаудың екі негізгі белгісі бар. Олар мыналар:
бір фирманың қолында нарықтың үлкен бөлігінің шоғырлануы.
ірі фирмалардың бәсекелестіктерімен байланысы.
Мемлекет өндірістің шоғырлану деңгейін анықтағанда үш көрсеткішке жүгінеді: айналым
Ihh = ( x1 )2 + ( x2
Мұнда, xi - % түрінде көрсетілген саладағы фирмалардың әрқайсысының
Көптеген елдерде жеке фирмалардың монополиялық биліктерін шектеу үшін белгілі
Бағаны реттеу. Фирманың монополиялық билігін жоғары деңгейдегі баға
Олигополия нарығы төмендегідей ерекшеліктермен сипатталады:
бұл нарықта көлемді сату үлесі бар және бір –
жоғарыда айтылған фирмаларды, көбінесе, басым фирмалар деп атайды және
олигополиялық фирманың өндіріс шешімдері тек қана тұтынушы іс -
Олигополиялық фирмалар тауардың бағасы мен өнім шығару көлемі туралы
Олигополияның бір ғана моделі болмайды. Фирманың әр түрлі нақты
Қорытынды
Елімізде экономиканың қарқынды дамуы үшін отандық тауар өндірушілердің шығаратын
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, біз бәсекеге анықтамамызды ұсынамыз: өнімнің
Нарықта бәсекелестіктің болуы алғы шарт. Бірақ ол да есептен
Нарықтағы баға саясатына тоқталатын болсақ, ол тұрақсыз болып келеді.
Бәсеке болғанда өндірушілер өнімнің табиғатын өзгертіп құбылтып, жетілдіріп отырады.
Классикалық экономикалық әдебиеттерде көрінбейтін қол деген ұғым бар. Ол
Қорыта келе, бәсекеге түсу қабілеті дегеніміз қазақстандық кәсіпорындардың экспортқа
Ал тиімді ұлттық инновациялық жүйе бәсекеге қабілетті ұлттық экономиканың
Әдебиеттер тізімі
Қазақстан Республикасының 2004 жылғы «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін. Бәсекеге
Қазақстан Республикасының индустриялық – инновациялық дамуының 2003 – 2015
Арыстанбаева С. Национальная конкуретноспособность государство: инновационные аспекты структурной политики
Әбдікерімова Г.И. Кәсіопорын экономикасы. – Алматы.: «Экономика» баспасы, 2008.
Байжақсынова Г.К. Бәсекелістік артықшылықтарға қол жеткізу жолдары // Саясат.
Казахско – русский словарь: около 50000 слов / Под
Курс экономической теории. Учебник под редакцией проф. Чепурина М.Н.,
Мамыроа Н.Қ., Есенғалиева Қ.С., Тілеужанова М.Ә. Микроэкономика /Оқу құралы.
Наренова А.Н. О конкуретоспособности национальной экономики // Вестник КазНУ.
Портер М. Конкуренция. – М.: Изд. дом «Вильямс», 2006.
Сақтаева А.А. Бәсекеге қабәлеттілікті жоғарылатудың негізгі тәсілдері мен механизмдеру
Темірбекова А.Б. Экономикалық теория: Оқұ құралы. – Алматы: «Экономика»,
Ше денов Ө.Қ., Жүнісов Б.А. Жалпы экономикалық теория. Оқулық.
2
Бір ғана бәсеке өндіруші
Бәсекенің негізгі формалары
Тауарлық бәсекелестік
Баға бәсекесі
Бәсекенің экономикалық мәні мен қызметтері
Монополистік бәсеке түсінігі
Монополиялық бәсеке
Бәсеке – рыноктық экономиканың негiзгi элементi ретiнде
Нарық құрылымы және инфрақұрылымы
Қазақстан Республикасындағы бәсекенің даму жағдайы