ҚАЗАҚТАРДЫҢ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ҚҰРЫЛТАЙЫ
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 2
1. ДИАСПОРОЛОГИЯ ЖӘНЕ ДИАСПОРА ҰҒЫМЫ 3
2. ҚАЗАҚТАРДЫҢ ШЕТКЕ АУА КӨШУ КЕЗЕҢДЕРІ 7
3. ТМД ЕЛДЕРІНДЕГІ ҚАЗАҚТАР 13
4. АЛЫС ШЕТ ЕЛДЕРДЕГІ ҚАЗАҚТАР 17
5. ҚАЗАҚТАРДЫҢ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ҚҰРЫЛТАЙЫ 20
ҚОСЫМША ДЕРЕКТЕР 24
6. ШЕТ ЕЛДЕРДЕГІ ҚАЗАҚТАРДЫҢ АТАМЕКЕНІНЕ ОРАЛУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ 26
ҚОРЫТЫНДЫ 31
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 32
КІРІСПЕ
Диаспорология ғылымы нені зерттейді. Қазақстанда диаспорология ғылымының дамуы
1. ДИАСПОРОЛОГИЯ ЖӘНЕ ДИАСПОРА ҰҒЫМЫ
Диаспорология осы аталған ғылыми бағыттар жинаған деректерге талдау
Сөйтіп, Қазақстаннан тыс жерде өмір сүріп жатқан қазақтардың
Қазақ диаспорасы қазақтардың Қытайға, Орта Азия мемлекеттеріне, Ауғанстан,
Қазақ диаспорасы бір текті емес, әр типті, өйткені
Сонымен қатар, 1960 жылдарға дейін дүние жүзі бойынша
Ал жалпы қазақ диаспорасын пайда болу мерзімі мен
Қазіргі диаспорология гуманитарлық ғылымның ең бір қызықты бағыты,
Диаспорология (грек тілінен аударғанда “диаспора” — шашырау, “логос”
Диаспора халықтың тарихи жағдайларға байланысты көшіп-қонуынан пайда болады.
Қазіргі кезеңде барлық саяси, экономикалық және мәдени үрдістер
Орналасу ауданына, шоғырлана өмір сүруіне, саны мен даму
Диаспорология жеке ғылыми бағыт ретінде жеке нәрсені —
Қазақ “ирредентасы” және “диаспорасы” ұғымы. Бүгінде әр түрлі
Ирредента дегеніміз — этностың өз тарихи отанында тұрып
Қазақтардың Қазақстаннан тыс жерлерге орналасуы қазақ халқының өміріндегі
1997 ж. 11 шілдедегі “Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы”
Қазақтардың қазіргі Қазақстаннан тыс жерлерге орналасу кезеңін зерттеу
Қытайдағы қазақ ирредентасы ХVІІ ғасырда қазақ-жоңғар соғыстары кезінде
Қазақстан аумағынан тыс жерлерде шамамен 4,5 млн қазақ
Ал шет елдердегі ұлттық автономиялық құрылымдары жағынан тіптен
2. ҚАЗАҚТАРДЫҢ ШЕТКЕ АУА КӨШУ КЕЗЕҢДЕРІ
Шетелдердегі қазақ ирредентасы мен диаспорасының пайда болуы. ХVІІ—ХVІІІ
Қазақтардың шетелге кетуін бірнеше кезеңге бөліп көрсетуге болады.
Бірінші кезең — ХІХ ғасырда Қазақстан аумағын Ресей
Ал қазақтардың бір тобы жаңа жер іздеп Ертіс
Екінші кезең — 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс басып-жанышталғаннан
Ресей әскері Шыңжаңға өтпекші болған қазақтарды зеңбірекпен атқылайды.
Қазақ ирредентасының одан әрі кең етек алуына Ресей
Өзбекстандағы қазақтар патшалық Ресейдің Орта Азия мен Қазақстан
Ташкент уезінде Ресей мемлекеті жаулап алғанға дейін 145
Алайда, Ресей өкіметінің қазақтардың жерін тартып алып, орыс
Сөйтіп, мұнда ежелден тұрып келе жатқан қазақтардың орнын
1915 жылға дейін жалпы саны 200 мың қазақтар
Сонымен, Орта Азия мен Ресей Федерациясына іргелес жерлерде
Жалпы, Қарақалпақстандағы, Түрікменстандағы, Өзбекстандағы қазақ диаспорасы да осылай
Маңғыстау өлкесін мекен еткен Адай тайпаларының бір бөлігі
Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі кеңестік таптық реформаларға жұт
Туған жерінен қол үзіп келгендерге түрікмен халқы қонақжайлық
Иран еліндегі қазақ диаспорасы негізінен Бендер-Түрікмен, Гүрген, Күмістөбе
Иран еліндегі қазақтарды екі топқа жіктеуге болады. Олардың
Үшінші кезең — Азамат соғысы мен 1920—1930 жылдардағы
1928 ж. Қытайға барлығы 416 отбасы кетсе, 1930
Жоғарыдан жүргізілген ет пен астық даярлау науқандары, соңынан
Голощекиндік геноцидтен қазақтар Батыс Сібір мен Орта
1930 жылдан бастап қазақтардың Орта Азия жеріне ауа
1916 ж. күзінде қазақтар Шыңжаңға жаппай көше бастайды.
Қазақстанда Кеңес өкіметін орнату кезеңінде Кеңес автономиялық республикасын
Қазақстанның жергілікті халқының елден көп мөлшерде ауа көшуі
Қазақ диаспорасының қоныстану аумағының кеңеюі. Қазақ диаспорасының Үндістан,
1944 ж. Шыңжаңға гоминдан әскері енгізілді. Бұл жерде
1952 ж. 13 наурызда Түркияның министрлер кабинеті N3/14
Қазақтар Еуропа және АҚШ елдерінде екінші дүниежүзілік соғыстан
1967 ж. наурыз айында Швеция Түркиядан жұмысшы жалдау
Сөйтіп, қазақ диаспорасының дүние жүзі елдерінде этностық өмір
3. ТМД ЕЛДЕРІНДЕГІ ҚАЗАҚТАР
Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің елшілік қызмет департаменті
Өзбекстандағы қазақтар. ТМД-дағы Қазақ диаспорасының саны ең көп
1998 ж. аталмыш мектептерде 160 мыңдай жас отандастарымыз
Өзбекстанда — оқулық, сонан соң қосымша оқу-әдістемелік құралдар
Түрікменстандағы қазақтар. Түрікмен еліндегі Тахтабазар ауданындағы Нарын, Иолатан,
Тәжікстандағы қазақтар. Тұтастай алғанда Тәжікстанда тұратын он мың
Тәжікстанда белгілі себеппен оқудан қол үзген қазақ студенттерін
Ресей Федерациясында да қазақтар саны айтарлықтай, 700 мыңға
Горно-Алтайск қаласында тұратын 62 мың халықтың екі мыңдайы
Дүниежүзілік аренада тәуелсіз Қазақстан Республикасының пайда болуы қазақ
Қазақ халқы тарихында із қалдырған көрнекті тұлғаларын ұмытпай,
4. АЛЫС ШЕТ ЕЛДЕРДЕГІ ҚАЗАҚТАР
Қытайдағы қазақтар. Қытайдағы қазақтар алыс шет елдердегі қазақ
1) 25 жасқа толмай үйленуге рұқсат етілмейді, тыңдамағандарға
2) Үйленгеннен кейін 5 жылдан соң ғана балалы
Түркиядағы қазақтар. ҚР Сыртқы істер министрлігі елшілік қызмет
Түркиядағы қазақтардың әлеуметтік өмірінде де олардың белгілі бір
Халифа Алтай, Қожан Абдулла Даваш, Дәлелхан Жаналтай, Құранбай
1986 ж. “Қазақ” атты қоғам құрылып, Тоқтаубай Топлы
Монғолиядағы қазақтар. Монғолияда 2000 ж. басында 83 мың
Сахнада Б.Ақтанның басшылығымен “Ермалай”, “Қалқаман-Мамыр”, “Ақ Айша” пьесалары
Бұл клуб 1946 ж. өнер ошағы, 1956 ж.
Театр 1976 ж. мемлекеттің ең жоғары ордендерінің бірі
1993 ж. Қазақстан Республикасының демеушілігімен театрдың жаңа ғимараты
М.Әуезовтің “Еңлік-Кебек”, Ғ.Мүсіреповтің “Қозы Көрпеш — Баян сұлу”,
Ирандағы қазақтар. Иранда (Иран Ислам Республикасы) 2000 ж.
Көпшілігі сауда ісімен айналысады. Балалары парсы тілінде оқығанымен,
Иран қазақтарының бір ерекшелігі — олар өздерінің ұлттық
Иран қазақтарының үй тұрмысында да ескілікті бұйымдар көптеп
Дәстүрмен біте қайнасқан қазақы махаллада үйлену, үй болу
2000 ж. басындағы мәлімет бойынша Германияда — 700
Бұл дамыған елдердегі қазақ иммигранттарының аға ұрпағы негізінен
Қорыта айтқанда, алыс және жақын шетелдердегі қазақ диаспорасының
5. ҚАЗАҚТАРДЫҢ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ҚҰРЫЛТАЙЫ
Қазақтардың тұңғыш дүниежүзілік басқосуы.1992 ж. 28 қыркүйегінен 4
Салтанатты мәжілісте құрылтайды ұйымдастыру комитетінің төрағасы, премьер-министрдің орынбасары
Делегациялар жетекшілерін республика Жоғарғы Кеңесінің төрағасы С.Әбділдин қабылдады.
Құрылтай күндері ұлттық бірігу орталығы ретінде Қазақтардың дүниежүзілік
Бүкіл әлем қазақтары тарихта тұңғыш рет бас қосып,
1997 ж. 24—30 наурызда Стамбұлда түркі халықтарының құрылтайы
ҚДА өз қызметінде бірлестікке көмектесуге, шет ел қазақтарының
Қазақ диаспорасынан шыққан қайраткерлер. Әлемнің әр түпкірінде тарыдай
Саяси қуғын-сүргіннен, жаппай ұжымдастыру жылдарындағы ашаршылықтың азабынан тарихи
Қазақ халқының тарихындағы тағдыры күрделі ірі тұлғалардың бірі,
Дүниежүзілік деңгейдегі қазақтар ішінде түркиялық ғұлама ғалым, ислам
Қазақтарға арнап діни кітаптарды аударумен шұғылданған. Алғаш діни
Оның түрік мұсылман жұртына баяғыдан танымал кітаптары Қазақстанда
Алматыда өткен Дүниежүзілік қазақтарының құрылтайына Қазақстан үкіметінің шақыруымен
Қытайдың салалық колледждерін тәмамдап, бірнеше тілдерді жетік меңгерген
1950—1951 жж. Қытай коммунистерінің қудалауымен Үндістанға бет алған
Дәлелхан қажы Германия, Қытай, Ауғанстан, Иран, Араб елдері,
Жалпы шетелдердегі қазақ босқындардың қатал тағдыры, соның ішінде
Жат жұртқа ауған Хасен Оралтайдың өмір жолы, тағдыр
Қытайдың құрамында қалып қойған Тарбағатайдың Алтынемел ауданында 1930
Бұл үш-төрт айлық сапар баяндауға тіл жетпейтін нағыз
Хасен Оралтай Кәшмірде тұрған кездерінде бос жүрмей, ағылшын
Екінші құрылтай. 2002 ж. 23—24 қазан күндері Түркістан
Құрылтайда бүгінгі күннің актуальды мәселелері: көші-қон жағдайлары, қазақ
Салтанатты жиын барысында құрылтайдың төралқа мүшелері сайланды. Құрылтай
ҚОСЫМША ДЕРЕКТЕР
Н.Ә.Назарбаевтың қазақтардың дүниежүзілік құрылтайында сөйлеген сөзі.
“Егемен Қазақстан”. 2 қазан 1992 ж.
Қадірменді туыстар!
Бүгінгі құрылтайдың басты мақсаты — бүкіл әлемдегі қазақ
Түрік-қазақ достығының дәнекері, қазақ халқының қадірлі ақсақалы Халифа
Алла елімізге амандық берсін!
Шет елдерге шыққан көштердің ішінде біздің көшіміз табанынан
“Егемен Қазақстан”. 6 қазан 1992 ж.
Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер
N 33 1998
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998 ж. 16 қыркүйектегі N
Этностық қазақтардың тарихы Отанына оралу тұжырымдамасы.
6. ШЕТ ЕЛДЕРДЕГІ ҚАЗАҚТАРДЫҢ АТАМЕКЕНІНЕ ОРАЛУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
Қазақтардың атамекенге оралу кезеңдері. Кезінде 1931—1933 жылдардағы ашаршылықтан
1960—1965 жылдары жұмыс іздеген 1850 Астрахань қазақтары Атырау
1956—1962 жылдары Кеңестер Одағы тұсындағы әміршіл жүйенің қыспағынан
Сол жылдары келушілердің қолында аты-жөні жазылған және көлемі
2-бабы бойынша 1930 жылдардағы аштық кезінде кеткендерге азаматтық
Қытайдағы қазақтардың оралуы қазақтардың механикалық жолмен ұлғаюына жағдай
1956—1962 жылдардағы қазақтардың кері миграциялық ағымдары олардың этнодемографиялық
1962 ж. 60 мыңдай ұйғырлар мен қазақтар кеңес-қытай
ХХ ғ. 90-жылдарының басында қазақтардың тарихи Отанына оралуы
1993 ж. 15 сәуірде ҚР Президенті “Иран Ислам
N 322 қаулысына сәйкес, “Көші-қон туралы” заңдарда көзделгендей
Көші-қон барысында кеденнен оралмандардың дүние-мүлкін алып өту қиындыққа
Көші-қон мәселесінің барлық құқықтық әрекетін 1992 ж. қабылданған
ХХ ғ. 90-жылдарында Қазақстанда демографиялық жағдайдың нашарлауына, республика
Қоныс аударып келушілерді шыққан елдеріне қарай екі топқа
Проблемалар. Тарихи Отанына келген қоныс аударушылар мұнда көптеген
Оралмандардың көпшілігі азаматтық алу мәселесінде күрделі проблемаларға тап
1991 жылдан 2000 жылға дейінгі аралықта 183700 адам
Оралмандардың басым көпшілігі, яғни 47 мыңға жуығы Оңтүстік
Біздің конституциямыздың екінші бөлімі “Адам және азамат” деп
Ауғанстаннан келген қандастарымызға ғана азаматтық іркіліссіз беріледі. Өйткені
Өзбекстаннан және Түрікменстаннан келген ағайындарымызда бұрынғы КСРО-ның қызыл
Қытайдан келіп, Қазақстан азаматтығын алған адамды ол ел
1995 ж. Қазақстан Республикасында тұратын шет ел азаматтарының
2001 ж. көшіп келушілердің квотасы тек 600 отбасына
Республикамызға келген барлық оралмандардың 76768-сі (жетпіс алты мың
Сондай-ақ, оралмандардың кәсіпкерлік қызметін материалдық жағынан қолдау мақсатымен
Көшіп келгендерге бірінші кезекте үй бөлу, қарыз ақша
Жергілікті атқару органдары оралмандармен жұмысқа ерекше мән береді.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақ қайтсе де көбейеді. Кезінде Кремль бізді зорлап
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
І. Қоғам сипаттағы жұмыстар
Н.Ә Назарбаев “ХХІ-ғасырға аяқ басқанда” – Алматы. “Қазақстан”,
Н.Ә Назарбаев “2030 - жолдауы” – “Қазақстан”,
Н.Ә Назарбаев “Тәуелсіздігімізге бес жыл” – Алматы. “Қазақстан”,
ІІ. Қайнар көздер
Қазақстан Республикасының Конституциясы
1997 жылы Қазақстан Республикасының баспасөзі мақала – Алматы,
“Егемен Казақстан” 1996ж, 6-сәуір. “Баспасөз туралы заң”
Көші-қон заңы
“Ақ жол Қазақстан” 1999ж, 8-наурыз. “Заң және құқық”.
А. Мауқараұлы. О, қазақ пен БҰ, қазақ. “
ІІІ. Мақалалармен фонаграфиялар
Еренғайып Қ Баспасөз мәселесі. “Ақ жол Қазақстан” 2003ж,
Ж. Жаншуақ. Көші-қон. “Жас Алаш” 2003ж, 10-ақпан.
Еренғайып Қ Қазақстанға қазақ қажет пе. “ Ақ
Дүкен М. Қос бүршек “Жас Алаш” 2002ж, 16-желтоқсан
Бостандық А. Оралман “Қазақ әдебиеті” 2003ж, 16-ақпан
Арман. Б. Елім-жерім. “Қазақ елі” 2002ж, 18-желтоқсан
Қайрат Б. Мен оралманмын. “Білім - әлемі” 2003ж.
Марат Н. Елім “Көш” 2003ж, 10-қаңтар
Еренғайып Қ Баспасөз “Ақ жол Қазақстан” 2003ж, 17-қаңтар
Қайрат Б. Оралмандар “Көш” 2002ж, 16-желтоқсан
Арман. Б. Баспасөз бетіндегі оралмандар 2002ж, 16-қараша
Еренғайып Қ Баспасөз “Ақ жол Қазақстан” 2003ж, 17-қаңтар
Абай Мауқараұлы Құрылтай “Көш” 2002ж, 17-ақпан
Бақытпек А Оралмандар Үкіметке өкпелі “Көш” 2003ж, 10-наурыз
Марат М Қазақ “Көш” 2002ж, 22-қараша
Абай Қ Қазақтар “Қазақ үні” 2003ж, 14-ақпан
Марат М Елім “Көш” 2002ж, 18-қаңтар
3
Құрылтай қарсаңында қазақ ұлтының саны
Қазақтардың 1 Дүниежүзілік құрылтайы
Қазақтардың тұңғыш дүниежүзілік құрылтайы Қазақстан халқының форумы
Хронологиялық деректер
Қазақстандағы көші-қон, демографиялық үрдістер, халықтың этникалық құрылымындағы өзгерістер
Дүниежүзі қазақтар қауымдастығы және оның қызметі
ДИАСПОРОЛОГИЯ ЖӘНЕ ДИАСПОРА ҰҒЫМЫ
Хандар
Монғолия жерінде қазақ диаспорасының қалыптасуы, тарихы мен ерекшелігі
М. Шоқайдың өмірі мен шығармашылығы