Сөйлемнің құрамы
Жоспар
Кіріспе...................................................................................................................................3-6
I. Синтаксис туралы жалпы түсінік.
Жай сөйлем синтаксисі........................................................................................7-8
Сөйлемнің құрамы...............................................................................................9-10
Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері...........................................................................11-16
ІІ-тарау. Сөйлем туралы түсінік және олардың түрлері.
2.1 Хабарлы сөйлем.................................................................................................17-18
2.2. Сұраулы сөйлем.....................................................................................................19
2.3 Лепті, бұйрықты сөйлем....................................................................................20-21
2.4. Болымды және болымсыз сөйлем.......................................................................22-25
Ш-тарау. Шешендік өнер туралы түсінік.
Қазіргі шешендіктегі сөйлеудің түрлері............................................................26-27
Шешенге қойылатын талаптар.........................................................................28-29
Көпшілік алдында сөйлеудің құрылымы........................................................30-32
Қорытынды.........................................................................................................................33-34
Әдебиеттер.........................................................................................................................35-36
Кіріспе
Жалпы жұмыстың сипаттамасы.
Диплом жұмысының көкейтестілігі:
Бастауыш сыныптарда оқытудың жаңа жүйесін пайдалана отырып,
шешендік сөздерден жай сөйлемдердің қолдануын үйрете отырып, оқушылардың
Қазіргі қоғамдағы болып жатқан жаңа білімдік, мәдени-әлеуметтік, ғылыми-техникалық
Бастауыш сыныптарындағы алғашқы сөз ұйқастары туралы проблема -психологиялық,
Бүгінгі күнгі жан-жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеу баланың
Балалардың тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру әдістемесі арнайы зерттелмеген. Дегенмен,
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында: «Білім беру жүйесінің
Диплом жұмысының зерттеу нысанасы:
Тұлғаның дамуы, тәрбиесі, қалыптасуы, балалардың жас кезеңдері және
Зерттеу пәні:
Бастауыш сыныптарда шешендік сөздердегі жай сөйлемдердің қолданылуы материалдарын
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті:
Бастауыш сынып оқушыларына оқытудың жаңа
талдау жұмыстарын меңгерту.
Шешендік өнердің қалыптасу тарихы немесе таныстыру,
сөздердің түрлерін,
ерекшеліктерін таныту.
Оқушылардың шығармашылық ойлау дағдысын қалыптастыру.
Бастауыш сынып оқушыларда, педагогикалық ықпал ету шараларына,
оқуға және
қалыптастыру.
Оқушылардың шығармашылық қабілеттері мен деректерін жан-жақты
дамыту;
Сыныптан тыс жұмыс арқылы оқушылардың жеке қабілеттерін дамыту
мен қажеттіліктерін өтеу;
Сыныптан тыс жұмыс түрлерін айқындау және оларды ұйымдастыру
жолдарын көрсету;
Диплом жұмысының ғылыми болжамы:
Тәрбиені — еңбекке баулу, кәсіптік бағдар беру, қызығушылығын
Диплом жұмысының зерттеу әдістері:
Салыстыру, талдау, жинақтау, бақылау, және түсіндіру әдістерімен пайдаланылды;
Диплом жұмысының материалдары:
Бастауыш сыныптардың қазақ тілі оқулығы сыныптан тыс жұмыстарды
Диплом жұмысының құрылысы:
Жұмыс кіріспеден, екі
Жұмыстың практикалық қолданымы:
Оқытудың жаңа жүйесі арқылы бағыт - бағдар бере
Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылады:
Мұғалімдерді мектеп жағдайында бастауыш сыныптардың қазақ тілі материалдарын
Сөйлем тілдегі басты единицалардың бірі. Ол фонема, сөз,
Фонема, сөз, сөз тіркестерінен құрала отырып, шындық болмыстың
Сөз айналадағы, қоршаған ортадағы заттардың мағыналары мен атаулары
Тілімізде тек бір сөзден құралған сөйлемдер жазушылардың табиғат
I. Синтаксис туралы түсінік.
1.1. Жай сөйлем синтаксисі.
Адам өз ойын білдіргенде тек сөзбен ғана білдірмейді.
Синтаксис /грекше- «Syntaxsis» - құру, тәртіп/ грамматикалық марфология
Синтаксис ғылымының зерттеу аясын А. Шахматов «сөздегі ойды
Нақтылы процестің пайда болуын зерттейтін жасау құралдары
мен қағидалары түсіндіріледі.
Сөйлеу процесінің пайда болуын зерттейтін грамматиканың бір
саласы. Онда сөйлем ішіндегі мен сөздердің үйлесуі, сөйлемнің
жалпы қасиеттерін зерттейді.
Синтаксис ғылымының единицасы болып сөз тіркесі алынады. Осыған
Сөйлемде грамматикалық мағыналарға ие болып, синтаксистік қызмет атқарып
Ал, сөйлем құрамына бастауыш, байндауыштан басқа тұрлаусыз мүшелер
Сөйлем құруға негіз болатын мүшелер тұрлаулы мүшелер —
1.2. Сөйлем кұрамы.
Сөйлем құрамының негізі - бастауыш пен баяндауыш болғанымен
Сөйтіп мағыналық, синтаксистік қарым-қатынасқа түсетін сөздерді сөйлем мүшесі
Тұрлаулы мүшелер.
Тұрлаулы мүшелердің синтаксистік қызметі бірдей емес. Әдетте бастауыш
Баяндауыш бастауыштың ісін, қимылын, күйін және басқа заттың,
Бастауыштың мағынасы, баяндауыштың морфологиялық құрамындағы тұлғалар арқылы белгілі
Оқытушы осы мақсаттылықты граматикалық синтаксистік өлшеммен атайды —
Даналар ой маржанын жіпке тізген, Кеңесіп құда жайын
Жаьанда жан тең келмей туған дана, Жұлдыздай жұрттан
Өтті ғой өкінішпен, бар ма дауа ! (
1.3. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері.
Бастауыш пен баяндауыш сөйлем құрауға ұйытқы болатын басқа
Бастауышқа қайталайтын негізгі сұрақтар кім?, не?
Бастауыш қызметінде жұмсалатын сөздердің көпшілік, тәуелділік жалғауларында жұмсалуына
Еріншектің ертеңі бтпес /несі бітпес- ертеңі ..../
Зат есімдер мен есімдерден болған бастауыштар.
Сөйлемде бастауыштың қызметте жұмсалатын сөздер негізінде, зат есімдер
Жіктеу және сөздік есімдіктердің бастауыш болуына мыналар: Мысалы;
Сапаның есімдерден болған бастауыштар заттық сындық сапасын білдіретін
Жомарт жоқтығын білдірмес. Батыр бір рет өледі, Қорқақ
Сын есімдер тәуелдік көптік жалғауларда тұрып
1. Көптік жалғаулардағы есімдер бастауыш болғанында, олар әр
Тіліміздегі сөйлемдер жүйесіндегі жақсы зерделенгені — сөйлем мүшелері.
Күрделі және үйірлі бастауыштар.
Бастауыштарда жеке сөзді дара /жалғау/ көп сөзден құралған
Мысалдағы сөйлемнің бастауыш Самат екеуміз екі сөзден құралған,
алғанда ол, өздерінің жеке- жеке мағыналары болған мен
сөйлемнің бір-ақ күрделі
байланыстыра қарап та аңғаруға болады. Тіркескен екі есім,
көптік мағынада болғандықтан баяндауыш та сол грамматиканың
жақты тұлғада, айтылған.
Сөйлемдегі канал қазу жұмысы, демек сөздер белгілі мағынаға,
тұтастығы бар күрделі бастауыштар.
Бастауыштар құрылысына қарай дара, күрделі және үйірлі болып
Бастауыштың жасалуы.
Сөздердің түбі, бастауыш болуы қай сөздің болса да,
Түбір етістіктің ішінде жақтың мағынасы екі түрді болып
Баяндауыштың негізгі түбірлері сөз табының бәрі де, баяндауыш
Дегенмен көбінесе, баяндауыштың қызметіне жұмсалатын сөздерді жіктегенде, олар
Етістікті баяндауыштар.
Есім баяндауыштар.
Етістік баяндауыштар да, есім баяндауыштарда, күрделі және ол
түрлі аралас айтылған құрама болуы мүмкін.
Баяндауыштар тек қана етістік немесе етістікке көмекші сөздердің
Етістікті баяндауыштар. Етістіктен болған дара баяндауыштар.
Етістіктің сөйлемдегі негізгі қызметі - баяндауыш болу. Олардың
Етістіктің сөйлемдегі басқа қызметтерінен гөрі баяндауыш қызметінде жұмсауынан
Мысалы:
Алдында келіп тұрдым деп,
Ар-намысымды қашырман.
Бұлтқа исетпей шарт сынбан,
Ойына келген сөзім бар, /Махамбет/
He қылсаң да жасырман.
Етістіктен болған күрделі баяндауыштар.
Күрделі етістікті баяндауыштың құрамы Қазақ тілінде де, әлденеше
Он бір сөздің кітап дегенмен басқалары түгелімен етістік
Негізгі етістіктер мен күрделі етістіктер күнделікті топ құрап
Негізгі етістіктердің қос сөз ретінде қосарланып, айту арқылы
Күрделі етістіктерден болған баяндауыштар әр түрлі құрамда айтылып,
Қимылдың бастау кезеңдері: отыр, ал, жатыр,
Көмекші етістіктер қатынасты күрделі баяндаушылар қимылы, не
күйдің байланысып қалғанын.білдіреді. Мысалы, таң бозарып атып
келеді. Жақып сөйлей жөнелді.
Қимылдың болып жатқан кезеңі: мұндай мағынада жұмсалынатын
баяндауыштың құрамында тұр, кел, бер, жүр, қой түс
етістіктер болады. Мысалы, Баршагүл күм сөйлеп келеді.
Қимылдың айақталып қалған кезеңі.
Мұндай мағынаны білдіретін күрделі байандауыштың құрамында қам, кем,
4. Қимылдың аяқталған кезеңі.
Күрделі баяндауыштар құрамында жібер кет, бол, қой, таста
5.
II. Сөйлем туралы түсінік және олардың түрлері.
2.1. Хабарлы сөйлем.
Синтаксистің басты зерттеушінің обьектісі - сөйлем. Сөйлем сөз
Сөз - айналадағы обьективтік шындықтың адам басындағы сәулесі
Сөйллемнің аяқталған ойды білдіруі оның маңыздығы басқа сөйлемдермен
Сөйлем біршама аяқталған ойды, модульдікті білдіреді.
Сөйлем өзара байланысқа, енген сөздерден, сөз тіркестерінен құралады.
Сөйлем бастауыш пен баяндауыштың байланысынан туған преденаттың
қатынасты білдіреді.
Оларды негізге ала отырып, мынандай анықтамалар беруге болады.
Прединаттық қатынас, негізінде біршама аяқталған ойды білдіретін, таяқты
Бір дененің, небір істің жайын баяндау мақсатымен айтылған
Хабарлы сөйлемдердің мазмұны әртүрлі болады. Олардың мазмұны сөйлемге,
2.2. Сұраулы сөйлем.
Сөйлем тіл шылаулардың басты тәсілінің бірі. Жүздесіп және
1. Сұраулы сөйлемдер: -ма, -ме, -па, - пе,
Сұраулар шылаулар арқылы жасалады. Мысалы, жиналыс басталады ма?
2. Сөйлемде кім?, не?, қашан?, қайдан?, кімді? Сияқты
айтылу арқылы сұраулы сөйлем жасалады. Мысалы, мұнда қайдан
жүрсіз?.
Шығар, - олар,
баяндауыштың құрамына
айтылғанда сөйлем сұраулы болады. Мысалы, сен осы ауылдың
шығарсың?
Баяндауыштың құрамында -ау, -ой шылаулары мен одағай
та, сұраулы сөйлем жасалады. Мысалы, сен кіп —кішкентай
едің-ау э?
-ше демеулігі баяндауыштардың құрамына еніу
сөйлем жасалады. Мысалы, Ал, Жамал ше? Өзің ше?
2.3. Лепті, бұйрықты сөйлемдер.
Бұйрықты сөйлемдер біреуді іс істеуге жұмсалады. Мақсаты мен
Баяндауыштар етістіктің бұйрық райы мен екінші жағында айтылған
сөйлемдерді көбінесе, бұйрық, талап, кейде үндеу мәнді болады.
тіліңді!, Жоғал көзіме көрінбей!.
Баяндауыштары, бұйрық райдың
сөйлемдер, көбінесе талап, тілек, мәнінде болады. Мысалы, Керімбек
малды тез жайлауға айдасын!.
Баяндауыштары етістіктің бұйрық райында айтылып, оған
қосымшасы, жалғанып, тілік, жолында жалынышын айтпай,
бұйрық беру керек. Мысалы, Келші қалқам, менің қасыма
Қарағым мына баланы риза қылшы!.
Кісінің көңіл-күін әр түрдлі эмоциялық сезімін білдіру үшін,
сөйлемдер лепті болады. Лепті сөйлемдер мағыналары жаңа бар,
1. Сөйлем көтеріңкі дауыспен айтылады. Пай-пай-пай бұл неткен
2. Баяндаушы бұйрық рай тұлғасындағы
мағынасында айтылады. Мысалы, «Жасаған -ау бала бере көр»
3. Бірдеңені асыра мақтау лепті сөйлемдер және қандай
Адам объектіні болмысты, ойлаған ойын хабарлауда сөйлемді не
Шешендік қадірлі өнер, өнер алды қызыл тіл деп
Кеңесу
Билік
Салтанатты сөз. Ал, құрылысы жағынан:
кіріспе,
Дайындау
Қорытынды болып үшке бөлінеді.
Шешендік өнер ең алдымен ежелгі Грецияда, Афинада өмір
Табиғидарын.
Білім.
Шешендерден үйрену.
Сөйлеп жаттығу.
Басқа ғылымдардан да хабардар болу.
Табиғи дарындылықты, ол жан дарыны, тән дарыны деп
Аяз би тарихи аңыздарға қарағанда Майқы Қаратау өлкесінде
Бірінші жағдайда Тәуке хан
жүзге топтап, олардың басына төреден емес, қарадан шыққан
қойды. Хан жанынан елдік маңызды мәселелерді, кеңесіп ақылдасып
отыратын билер кеңесін құрды. Жеті жарғы заңын шығарды.
азаттық көтерілісін бастайтын көсемдер халықтың
оятатын шешендер керек
бастайтын көсемдер халықты ар-намысын оятатын шешендер керек
бола бастаған. Міне, осындай жағдайларда, ел қорғаған ерлігімен
Керей Қабанбай, Қаржығалы Бөгенбай секілді атақты
қатар, әділ Төле би, Қаз дауысты Қазбек би,
шешендер шықтын.
Қазақта, Қазақстаннан біртіндеп Ресейге қарап, XIX ғасырдың басынан
хандық жойылып, сот ісін жүргізетін адамдар
Ойға жүйрік, тілге шешен адамдар бүкіл елдің елшілік
ІІІ. Шешендік өнер туралы түсінік.
3.1. Қазіргі шешендік сөйлеудің түрлері.
Қазіргі шешендікте сөйлеу, монолог және диалог түрінде болады.
Пікірталас көне герктің сөзі - мағынасы Сөз жүқымүр,
Пікір алмасу мен пікір таласудың мақсаты басқа қарсы
Ой бөлініс Француз сөзі, мағынасы - айтыс, жарыссөз.
Сөз талас ой бөлініс сияқты баяндамаларды талқылағанда, хабарлар
Айтыс екі адамның да, көпшілік арасында жүзеге асады.
Салыстырудың бірін - бірі түсінбеуіне көп мағынала сөздердің
Пікірталас мәдениетінде қарастырылуды құрметтеу пікірлерін сыйлау бцуыны сабырлық
Шешен сөз қазақ тілінде, өте ертеден қолданып келеді.
"Ақын болып туады, шешен болып шығады". Ұлы шешен
Күнделікті дайындық шешенді шығармалыққа бейімдейді. Ауызша және жазбаша
3.3. Көпшілік алдында сөйлейтін сөздің құрылымы.
Көпшілік алдында сәтті сөйлеп шығуы үшін, материал жинау
Жоспар жасап алғанан кейін шешен сөйлейтін сөздің құрылымын
Кіріспе. Шешен сөзінің басында тыңдармандарын қаншалықты қызықтыра алса,
Тыңдаушылар сөз сөйленетін жерге әр түрлі мотивпен келеді:
Атақты шешеннің айтуынша, бірінші сөз, не сөйлем бәріне
Негізгі бөлім. Сөйлеушінің міндеті тек тыңдашылардың назарын аударып
дәлелденеді, ұсынылатын идеяға көз жеткізіледі, басты- басты сауалдарға
Қорытынды сөз. Кез- келген сөйлеудің маңызды бөліктерінің бірі
Қорытынды кіріспеде айтылған байланыстырған жөн. Кіріспе мен қорытындыда
Мұғалімнің соңғы сөзі әсерлі болуы керек: оқушыларды белсенді
Қорытынды.
Педагогикалық әдебиеттерге жасаған талдау, кешенді озық педагогикалық тәжірибелерді
Оқушыларды шешендік өнер материалдары
тәрбиелеудегі кешенді көзқарас адамгершілік, эстетикалық, патриоттық,
еңбек және
тәрбиелеудегі тұтастығын қарастырады;
Өнерге және болмысқа деген
қалыптастыру баланың бүкіл тіршілік әрекеті процесіне /отбасында,
мектептегі сабақтарда, және сабақтан тыс
тыс, мекемелерде, аулаларда және т.б.)
Жұмыс мазмұнына бірегей әртүрлі
формалары мен әдістерінің
біразділік пен сабақтастықты ұсыну
асырылуы керек.
Алдыңғы қатарлы мұғалімдер
шешендік сөздердегі жай сөйлемдердің
тәжірибе жинақталған.
Педагогикалық практикада бұл сияқты
Жүргізілген зерттеу мектеп
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
I. Кеңесбаев, А. Ысқақов, К. Ақанов «Қазақ тілінің
Алматы,1964 ж.
А. Әбілхаев «Қазақ тілін оқыту методикасы»- Алматы, 1965
И. Ұйқыбаев «Қазақ тілі методикасының мәселелері» -Алматы, 1967
Б. Құлмағанбетова» Қазақ тілін оқыту методикасы» -Алматы 1988ж.
Бойцова Ф. Роль и место зрительно-слуховой наглядности в
Кәтенбаева Б. Сөз құрылымын оқытуға байланысты грамматикалық
таблица. 1970 ж.
Сборник материалов научно-практическиой конференции. Москва. 1973 г.
Жадлова P. A. Методика применения технических средств, Казань,
Әуенбаев Ш. Қазақ тілі синтаксисі мен пунктуациясын оқытуға
10. Көмекбаев Н. Оқыту теориясы. Алматы, 1976 ж.
11. Қазақтілі мұғалімдерінің іс-тәжірибесінен. Жинақ 1972 ж.
12. A. Ысқақов «Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы» -Алматы,
13. P. Рахметқызы «Бастауыш мектептерде оқушылардың тілін ұстарту»
14. Құлмағанбетова Б. «Қазақ тілі сабағында техникалық құрамдарды
15. Арғынов X. Құрмалас сөйлем синтаксисіне арналған таблица.
16. Жаниязов Ә. Лексиканы оқытуға арналған таблица. 1990
17. П.Алдамұратов Ә. Оқушылардың граматикалық ұғымдарды меңгеру психологиясы,
18. Әлімжанов Д. Маманнов И. Қазақ тілін оқыту
19. Ысқақов А. Қазақтілі мен әдебиетін оқытуды жақсартайық.
20. Ахметов Ә. Қ., Әбілқасымова А. Е., Көшербаев
21. Б . Құлмағанбетова , А. Исанов, М.
22. С. Аманжолов «Қазақ тілі теориясының негіздері» -Алматы,
23. С. Рахметова «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» -Алматы.
24. К. Аханов «Тіл білімінің негіздері» -Алматы, 2003
25. Ы. Алтынсарин «Қазақ хрестоматиясы» -Алматы , 2002
26. Қазақстан мектебі. 2002 ж. № 3,5.
27. Таубаева Ш. Г. Лактионока С. Н. Педагогическая
и практика нововведений в системе образования. Алматы. 2001г.
28. Ахметкәрімов Қ. «Мұғалімнің кәсіптік мәртебесі және беделі
Қазақстан мұғалімі -2003 ж.
29. Тілеуова С. С. Жоғары мектеп педагогикасы. Шымкент
30. Педагогика . Дәріс курсы. А. «Нұрлы әлем»
1
Қазақ тілі мамандығының магистратураға қабылдау емтиханның бағдарламасы
Абай қара сөздерінің сөйлем құрылымы
Қазіргі қазақ тілінде үйірлі мүше
Атаулы сөйлемдердің қазақ тіл білімінде зерттелуі
Жай сөйлемнің құрылысына қарай белгілері
Қазақ тіл білімінде үйірлі мүшенің зерттелуі
Түркі тіліндегі жай және құрмалас сөйлемдер
Сөйлем мушелерінің зерттелуі
Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері
АТАУЛЫ СӨЙЛЕМ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК