Орташа және шекті шығындар

МАЗМҰНЫ
Кіріспе 2
I тарау. Шығындардың түрлері 4
1.1 Өнімнің өзіндік құнына енгізілетін шығындар құрамы 4
1.2 Өнімнің өзіндік құнына жатпайтын және кезеңдегі шығыстарды
1.3 Кәсіпорынның шығын түрлері 10
II тарау. Өндіріс шығындарын жіктеу 11
III тарау. Шығындарды топтастыру 15
3.1 Экономикалық элементтері бойынша шығындар топтастыру (өндіріске жұмсалған
3.2 Калькуляциялық баптар бойынша шығындарды топтастыру 16
IV тарау. Нарық жағдайындағы шығындар есебінің ерекшеліктері 18
4.1 Өндірістің қысқа мерзім кезеңіндегі шығындар 18
4.2 Орташа және шекті шығындар 19
4.3 Шекті, орташа айнымалы және орташа жалпы шығындар
4.4 Изокоста және ең кіші шығындар принципі 20
Қорытынды 22
Қолданылған әдебиеттер 24
Кіріспе
Өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны – өнімді өндіру
Өнімнің өзіндік құны – кәсіпорынның өнім өндіруге және
Кез келген меншік нысандағы кәсіпорын нарықтық қатынас жағдайында
Өнімнің өзіндік құны арқылы оның нарықтық бағасы құралады,
Өнімнің өзіндік құны жалпылама, жинақтау (синтездік) көрсеткіш, ол
Кәсіпорынның өндірілген өнім құны үш бөліктен тұрады:
T=C+V+m
мұндағы Т– тауар құны;
С– тұтынылған өндіріс құралдары;
V– қажетті еңбек;
m– қосымша құн.
Тұтынылған өндіріс құралдары деп – материалдарға, отынға, энергияға,
Маркстік тұжырымдама бойынша, құн тек еңбекпен өндіріледі. Еңбектің
Қосымша құн жұмыс күшін тұтыну процесінен туындайды, олай
артық құн мөлшерін өндіреді. Қосымша құн кәсіпорынның алғашқы
Өнімнің құнынан, өнімнің өзіндік құнының сандық әрі сапалық
Сапалық айырмашылығы мынада: құн сұраныс пен ұсыныс арқылы
Пайдалы қазбаларды өндірудегі өзіндік құн, әр түрлі факторларға
I тарау. Шығындардың түрлері
1.1 Өнімнің өзіндік құнына енгізілетін шығындар құрамы
Өнімнің (жұмыс, қызметтер) өзіндік құнына 1997 жылғы қаңтардың
1) өнімнің өндірілуімен тікелей байланысты, өндіріс технологиясымен және
Өндірісті дайындау мен жетілдіру шығыстарына өнімнің жаңа түрлерін,
Өнімнің жаңа түрлерін жетілдіруге байланысты шығындар, алдағы кезеңдердегі
2) табиғи шикізатты пайдалануға, жерді қайта өңдеу шығындарының
3) өндірісті дайынауға және жүзеге асыруға кеткен шығындар;
4) өндірістің технологиясын және ұйымдастыруын жетілдірумен, сондай-ақ өнім
5) өндірістегі өнертапқыштық пен жаңалық ашуға байланысты шығындар;
6) өнірістік процесстерді қамтамасыз ету; өндірісті материалдармен, отынмен,
7) өндірістік цехтарда еңбек және техника қауіпсіздігінің қолайлы
8) табиғи сипаттағы қорларды ұстау мен пайдалануға; тазартатын
9) вахталық әдістегі жұмыстарды жүзеге асыруға байланысты, жұмысшыларды
10) өндірісте жұмыс істемеген (келмеген) уақытына еңбек туралы
11) зейнетақы қорына, әлеуметтік-медициналық сақтандыру қоры және өндіріс
12) заңмен белгіленген норма шегінде сақтандыру қорын құруға,
13) брокерлік, диллерлік, маркетингтік қызмет көрсетулермен қоса тауарлық,
14) ақаулы өнім шығындары;
15) белгіленген мерзімде бұйымдарды кепілдікпен жөндеуге және қызмет
16) ішкі өндірістік себептерге байланысты тұрып қалғандағы келген
17) ұйымның қайта ұйымдастырылуына, жұмысшылар саны мен штаттың
18) әлеуметтік және басқа да салаға кеткен шығындар.
1.2 Өнімнің өзіндік құнына жатпайтын және кезеңдегі шығыстарды
Кәсіпорын өнімінің өзіндік құнына енбейтін және шығыстардың кезеңдегі
әкімшілік пен жалпы шығыстарды;
өнім өткізуді жұмсауға кеткен шығыстар;
проценттер бойынша шығыстар.
Өнім шығаруға кеткен шығындардың бұл шығыстардан айырмашылығы –
Кезеңнің шығыстары жасалған есепті кезең – уақытындағы шығысқа
Әкімшілік және жалпы шығыстар
Негізінен жалпы әкімшілік және жалпы шаруашылық шығыстарына мыналар
– әкімшілік қызметкерлері мен жұмысшыларға жататын адамдардың еңбекақысын
– кәсіпорындар мен шаруашылықтарға қызмет көрсететін адамдардың еңбекақысын
– әкімшілік және шаруашылық қызметтеріне байланысты адамдардың
– еңбекақысынан әлеуметтік және медициналық сақтандыруға байланысты заң
– әкімшілік аппараты басқамасының, субъектінің құрылымдық бөлімдеріне қызмет
– техникалық басқармаларды ұстауға және олардың қызметін ұйымдастыруға,
– өндіру саласындағы дайындық жұмыстарына, егер ол күрделі
жатпаса (негізгі қордың есебінде қаржыландырылмаған жағдайда) кететін шығындар;
– техникалық бақылау–дирекция тобы болмаған жағдайда, салынып жатқан
субъектінің дирекциясын, сол сияқты жаңа ұйымдар мен объектілерді
– құрылыс–монтаж жұмыстары мен жобалардың кемшіліктерін жоюға объектіге
– банктердің қызметіне төленетін шығындар;
- әкімшілік басқару құралдары мен оның жүйелерін құру
– субъектінің штат кестесі бойынша кейбір қызметті орындауға
қаралмаған жағдайда, жалпы шаруашылықты басқару мен ұйымдастыру жұмыстарына
басқарманың әкімшілік қызметкерлерінің іссапарына жұмсалатын шығындар;
– әкімшілік басқармасы аппараты қызметкерлерінің орын ауыстырғанда, көтермеге
– телефон, пошта, телеграф, баспахана, кеңсе шығындары;
– шаруашылық және кәсіпорындарды ұстауға (кеңсе бөлмелерін тегін
– жұмыс күштерін жинауды ұйымдастыруға, кадрларды қайта даярлауға,
– жалпы шаруашылықтың негізгі қорын жалға алуға кететін
– жылжымайтын мүліктен, басқа да мүліктерден түсетін жиындар,
– коммуналдық қызметке, қызметкерлердің еңбегін қорғауға, өртке қарсы
қызмет ұйымдастыруға, денсаулық, сауықтыру шараларын жүргізуге, директорлар кеңесін
– есептен тыс шығындар, қоймаларды тауарлы–материалдық байланысты және
– негізгі еңбекақысын алғанға дейінгі еңбекке уақытша қабілеттілігін
– қолданымдағы заңға сәйкес өндіріске тікелей қатысты емес
– хабар қызметі және аудиторлық кеңес беруге төлеу;
– денсаулық мекемелерін, мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерін,
– қаланы көріктендіру жұмыстарына, ауылшаруашылығына көмек көрсету, т.б.
Өткізуге байланысты шығындар
Өнімді сатуда туындаған шығыстар қосылады:
– өткізу бөлімі (сауда) жұмысшылардың еңбекақысы, өткізу
бөлімі (сауда) жұмысшылардың еңбекақысынан аударымдар, жекменшікті қамсыздандыру шығындары,
– жіберілген жерден жүктерді апару, тиеу–түсіру жұмыстары;
– сату рыногін зерттеуге және рынокке дейін тауарды
(маркетингке шығындарды қосса), жарнама шығаруға әзірлеуге, көрмелерге қатысуға,
Пайыз бойынша шығындар
Мұндай шығыстарға мыналар жатады:
– банктерден алған несиелердің айыздарын төлеу;
– жеткізушілердің несиелері бойынша пайыздарын төлеу;
– мүлікті жалға алу және басқалар бойынша пайыз
төлеу;
1.3 Кәсіпорынның шығын түрлері
Өндіріс шығындары мен өндіріске жұмсалған шығындардың мәні, теориялық
- өнімнің өзіндік құнын құрастыратын өндірістік және өнім
- өндірісті ұлғайту және жаңартуға жұмсалған шығындар. Бұл
- әлеуметтік, мәдени, тұрғын үй – тұрмыстық жағдайларға
Өндіріске және өнім өткізуге жұмсалатын кәсіпорынның ақшалай түрде
Шетел оқулықтарында өндіріс шығындарын іске қосатын факторлар немесе
өнім өндіру үшін таңдалған кез-келген ресурстадың баламалығы–оның құнына
Өндіріс шығындары – экономикалық және бухгалтерлік болып ажыратылады.Экономикалық
Сыртқы шығындар – ресурс жеткізушілерге ақшалай төлемдер: материалдарға,
Ішкі шығындар – кәсіпкердің өзінің қосымша пайдаланылатын ресурстарына
Сонымен:
Экономикалық – Имплициттік
шығындар
Бухгалтерлік шығындар негізінде, шығындардың нақты сомасы белгіленеді. Өнімнің
II тарау. Өндіріс шығындарын жіктеу
Өндіріс шығындары–материалдық заттар (материалдар, отын, энергия, жабдықтың тозуы,
Өндіріс шығындары–пайдалы қазбаларды сатудың ең төмен бағасын білдіреді,
Тау-кен кәсіпорында өндірілген пайдалы қазбалардың өзіндік құнын талдау
Өндіріс шығындарын әбден талдап, зерделеу үшін оларды жіктеп,
жанды (нақты) еңбек шығындары–қызметкерлердің жұмысақысы, әлеуметтік сақтандыру төлемдері;
затталған еңбек шығындары–материалдарға, отынға, энергияға, негізгі қорлардың амортизациясына,
Өндірістік процеске қатысуына қарай шығындар: нгізгі және үстеме
Негізгі шығындар–тікелей өндірістік процесті жүзеге асыруға байланысты.
Оларға:
–технологиялық процеске қажетті материалдар (бекітпе материалдары, жарылғыш заттар,
–негізгі өндірістік жұмысшылардың негізгі және қосымша жұмысақысы, сондай-ақ
–технологиялық отын;
–технологияға қажетті энергия–электроэнергиясы, сығылған
ауа, су;
–негізгі қорлардың өтелімі жатады.
Үстеме шығындар – өндірісті ұйымдастырумен, басқарумен, оған
–әкімшілік-шаруашылық шығындар–басшылар мен мамандардың, басқару аппаратының, басқа да
–қызметкерлерге қызмет көрсетуге арналған шығындар;
–негізгі өндірісте істейтін және машиналар мен жабдықтарды пайдаланумен
–жұмысты ұйымдастыруға жұмсалатын шығындар–негізгі өндірістік қорларды күтіп ұстауға,
Өндірілген өнімге жатқызу әдісі бойынша өндіріс шығындары–тікелей және
Тікелей шығындар – өнімді өндіруге, жұмысты орындауға, қызмет
Жанама шығындар – кәсіпорындардың өнім өндіруге және өткізуге,
шығындар. Бұл шығындарда мыналар қамтылады: жалпы цех пен
Өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын жасау кезінде шығындар экономикалық
Жай шығындарға қосалқы материалдары, отын, энергия, негізгі қорлардың
Кешенді шығындарға жалпы цех шығындары, жабдықтарды пайдалану мен
жабдықтардың амортизациясы кіреді. Кәсіпорын шегінде барлық кешенді шығындардыжай
Шығындардың жұмсалу тиімділігінің деңгейіне байланысты өнімді (сапалы өнім
Шығындар – өндірістік және өндірістік емес, кәсіпорынның толық
Тұрақты шығындар – олар өндіріс көлеміне тәуелді емес,
Өзгермелі шығындар – өндіріс көлеміне тікелей тәуелді, оларды
Тұрақты шығындарға – негізгі қорлардың пассив бөлігінің амортизациясы,
Өзгермелі шығындарға – материалдар, электроэнергия (электр санауышы бойынша
Тұрақты және өзгермелі шығындардың қосындысы әрбір нақты жағдайда
TC=FC+VC,
Мұндағы:TC–жалпы шығындар (total costs)
FC–тұрақты шығындар (fxed costs)
VC–өзгермелі шығындар (variable costs).
III тарау. Шығындарды топтастыру
3.1 Экономикалық элементтері бойынша шығындар топтастыру (өндіріске жұмсалған
Өнеркәсіптік өнім өндіруге жұмсалған шығындарды жіктеудің бірыңғай принципін
Өнімнің өзіндік құнының құрылымын зерделеу үшін оны өндіруге
Шығындарды экономикалық элементтері бойынша топтастыру кәсіпорынның материалдық және
Шығындарды экономикалық элементтері бойынша топтастыру, өнім өндіруге және
Өндіріске жұмсалған кешенді шығындарды сметаға қосу үшін оларды
Сметада басқа жақтан жеткізілген ресурстарға төленген шығындар көрсетіледі.
Смета негізінде кәсіпорынның өндірістік–қаржы жоспар бөлімдерінің үйлесуі жүзеге
бойынша жалпы өнімнің өзіндік құны, аяқталмаған өндіріс қалдықтарының
Шығындар сметасы мына элементтерден тұрады:
шикізат, негізгі материалдар, сатып алынған жартылай дайын
(шала) өнімдер, жиынтықтаушы бұйымдар (қайтарылатын қалдықтарды шегергенде);
қосалқы материалдар;
сырттан алынған отын;
сырттан алынған энергия;
негізгі және қосымша жұмысақы;
әлеуметтік сақтандыруға төлемдер;
негізгі қорлардың амортизациясы;
басқа да ақшалай шығындар.
Шығындар сметасы бойынша, шығындардың нақты бағыты мен пайдалану
3.2 Калькуляциялық баптар бойынша шығындарды топтастыру
Өнімнің бір өлшемін өндіруге жұмсалған шығынның есебін –
Шығындар топтастырудың калькуляциялық принцпі біздің елде және шетелдерге
шикізат, негізі материалдар, шала өнімдер, жиынтықтаушы бұйымдар
(қайтарылатын қалдықтарды шегергенде);
қосалқы материалдар;
технологиялық мақсаттарға арналған отын;
технологиялық мақсаттарға арналған энергия;
өндірістік жұмысшылардың негізгі және қосымша
жұмысақысы;
әлеуметтік сақтандыру төлемдері;
амортизация (өтелім);
өндірісті дайындау мен игеруге жұмсалған шығындар;
жабдықтарды күту мен пайдалану жөніндегі шығындар;
10) цехтық шығындар;
Өнімнің цехтық өзіндік құны
11) жалпы өндіріс шығындары;
Өнімнің өндірістік өзіндік құны:
12) өндірістен шығындар.
Өнімнің толық өзіндік құны.
Келтірілген жіктеуде шығындардың алғашқы жеті бабы жұмыс орнында
Цехтық шығындар – өндірісті ұйымдастыруға, басқаруға жұмсалған шығындар,
әлеуметтік сақтандыру төлемдермен қатар цех қызметкерлеріне жалақы төлеу;
цехтың негізгі құралдарының амортизациясы, жөндеуі және күтуі;
құнсыздау және құрал–саймандардың тозуы;
еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасы шығындары;
осы баптарда қарастырылмаған басқа да шығындар, мысалы, материалдық
Жалпы өндірістік шығындарға мыналар жатады: кәсіпорынның әкімшіл–басқару персоналды
Өндірістен тыс шығындар – негізінде өнім өткізуге байланысты
Жабдықтарды күту мен пайдалану шығындарына – жабдықтар мен
Цехтық шығындар мен жабдықтарды күту мен пайдалану жөніндегі
IV тарау. Нарық жағдайындағы шығындар есебінің ерекшеліктері
4.1 Өндірістің қысқа мерзім кезеңіндегі шығындар
Уақыт ағымында өндірістің кейбір факторлары өзгермей қалады. Сондықтан
ТС=FC+VC
Тұрақты шығындар (FC) деп – қысқа мерзім кезеңінде
Айнымалы шығындар (VC) деп – шығындарын өнім көлемінің
4.2 Орташа және шекті шығындар
Өндірістік шығындарды талдағанда, жалпы шығындармен қатар орташа және
Өндірістің орташа жалпы шығындары (АТС) шығынның (ТС) өндірілген
АТС=ТС/Q
Орташа жалпы шығындарды екі түрге бөлуге болады: орташа
AFC=FC/Q
Өндірістің шекті шығыны (МС) жалпы шығындардың өзгеруінің (∆ТС)
МС=∆TC/∆Q
Өнім шығару көлемі өскен кезде тұрақты шығындар өзермейтіндігі
МС=∆VC/∆Q
Орташа өнімділік пен орташа шығындар арасында, сонымен қатар
шекті өнімділік пен шекті шығындар арасында кері байланыс
AVC=VC/Q=PL*L/Q=PL/Q/L=PL/APL;
AC=PL/APL+AFC
Осы жерден біз зерттеп отырған көрсеткіштер арасындағы кері
6.2-сурет.
МС және МР, АС және АР арасындағы өзара
4.3 Шекті, орташа айнымалы және орташа жалпы шығындар
Өндірістің шекті шығындары мен орташа шығындарының қатынас график
МС,AVC және АС қисықтарының U тәрізді формасы жоғарыда
Өнім шығару көлемін көбейткен кезде AC және AVC
біріне жақындайды, өйткені AFC бұл кезде азаяды.
МС мен АС аралығындағы тәуелділікті келесіден көруге болады:
көбейеді. Және керсінше, егер МС>АС болса онда АС-ның
Фирманың пайдасын ең жоғары деңгейге жеткізетін ұтымды өнім
4.4 Изокоста және ең кіші шығындар принципі
Изокоста дегеніміз – жалпы шығындарының құны бірдей боатын,
ТС=PL*L+PK*K
Мұнда, PL*L-еңбекке кететін шығындар;
PK*K-капиталға жұмсалған шығындар.
Берілген теңдеудің жазықтағы графигі изокоста болып табылады. Изокостаның
K=TC/PK-/РL/PK*L
Бұдан біз изокостаның бұрыштық көлбеуі – (РL/PK) –
Изокостаның бойында орналасқан кез келген А және В
үшін жалпы шығындар деңгейі бірдей. А нүктесінен В
Бұдан - ∆K/∆L=PL/PK тең екендігін көреміз. Яғни, изокостаның
Фирма берілген өнім көлемін (мысалы, Q=200) ең аз
4.5-суретте Q=-200 дана өнім көлемін шығаруға сәйкес изокванта
Бұл нүкте тепе-теңдік жағдайын көрсетеді, сонымен қатар төмендегідей
МРL/PL=MPK/PK
В нүктесінде Q=200 өнім бірлігін өндіргендегі шығындар A
Қорытынды
Өндіріс шығыны – бұл кәсіпорынның өндіруге және өнімді
Кәсіпорынның қызметін айқындайтын экономикалық көрсеткіштердің жиынтығы өнімнің өзіндік
Өнімнің өзіндік құны белгілі бір өнім өлшемін өндірудің
Өндірілген өнімді сатудан түскен қаржының есебінен өзіндік құнының
Өндіріс тәсілінің негізгі экономикалық санатының бірі бола отырып
Өндіріс шығындары–пайдалы қазбаларды сатудың ең төмен бағасын білдіреді,
Тау-кен кәсіпорында өндірілген пайдалы қазбалардың өзіндік құнын талдау
Өндіріс шығындарын әбден талдап, зерделеу үшін оларды жіктеп,
жанды (нақты) еңбек шығындары–қызметкерлердің жұмысақысы, әлеуметтік сақтандыру төлемдері;
затталған еңбек шығындары–материалдарға, отынға, энергияға, негізгі қорлардың амортизациясына,
Өндірістік процеске қатысуына қарай шығындар: нгізгі және үстеме
22
Негізгі шығындар–тікелей өндірістік процесті жүзеге асыруға байланысты.
Өндіріс шығындары мен өндіріске жұмсалған шығындардың мәні, теориялық
өнімнің өзіндік құнын құрастыратын өндірістік және өнім өткізуге
өндірісті ұлғайту және жаңартуға жұмсалған шығындар. Бұл негізгі
әлеуметтік, мәдени, тұрғын үй – тұрмыстық жағдайларға жұмсалатын
Өндіріске және өнім өткізуге жұмсалатын кәсіпорынның ақшалай түрде
Шетел оқулықтарында өндіріс шығындарын іске қосатын факторлар немесе
өнім өндіру үшін таңдалған кез-келген ресурстадың баламалығы–оның құнына
Қолданылған әдебиеттер
Нұрғалиев Қ.Р. Қазақстан экономикасы: Оқу құралы – Алматы:
Қазақ университеті. 1999 ж.
2. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Э. Кәсіпорын экономикасы: Оқу
3. А.Қ. Ерали, М.Ғ. Қабылбеков. Кәсіпорын экономикасы: Оқулық
4. Дүйсенбеков К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Кәсіпорынның
5. Қаржылық есеп: Оқу құралы/ Кеулімжаев К.К., Әжібаева

Ұқсас жұмыстар

Өндіріс шығындары және табыс туралы түсінік

Шығындар. Шығындарды жіктеу

Өндіріс және айналым шығындардағы ұғым

Өндіріс шығындар туралы

Өндіріс және шығындар

Өндірістік шығындар

Өндірістік шығындар туралы

Шығындар және оның құрылымы мен өндіріс дамуындағы маңыздылығы

Пайда мен өндіріс шығындар теориялары