Тәуке ханның тәуелсіз саясаты
ЖОСПАР
КІРІСПЕ...............................................................................................................3-5
НЕГІЗГІ БӨЛІМ:
І. Тәуке хан тұсындағы Қазақ
ІІ. Тәуке ханның тәуелсіз саясаты.................................................................14-19
ІІІ. Тәуке хан тұсындағы сыртқы саяси жағдай............................................20-33
ҚОРЫТЫНДЫ...............................................................................................34-35
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР...........................................................................36
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі.
Қазақстан, қазақ елі 1991 жылы тәуелсіздікке қол
Бүгінгі таңдағы енді зерттеушілердің алға қойған міндеті
Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығының тарихы –
1680 ж. Жәңгірдің баласы Тәуке (1680-1718) хан
Қазіргі отандық ғылымда Тәуке хан тұсындағы
Зерттелу деңгейі. Біздің зерттеуіміздің басты
Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығын кеңестік кезеңдегі
Тәуелсіздік алысымен отандық тарих қарқын алып дами
Зерттеулер осы кезден бастап қанатын кеңге жайып,
Зерттеуіміздің мақсат-міндеттері. Біздің
Тәуке ханға дейінгі Қазақ хандығының жағдайын анықтау;
Тәуке ханның билікке келісімен қолданған саясатына талдау
Сыртқы саясаттағы Тәуке ханның рөлін анықтау;
Зерттеуіміздің хронологиялық шеңбері.
Тарихнамасы.
Сонымен қатар Отан тарихы, Қазақ тарихы, Ақиқат
Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығының ішкі жағдайы
Салқам Жәңгір ханның қасиетті қазасынан соңғы отыз
XVII ғасырдың аяғы мен XVIII ғасырдың
Кіші жүздің жері казіргі Батыс Қазақстан аумағында
Негізінде көшпелі тұрмыс салты жатқан қазақ қоғамының
сарыны баяулады.
Жүздердің, құрылымын кұраған барлық буындарды, олардың шыққан
XVII—XVIII ғасырлар аясында қазақ қоғамында интеграциялық сарын
Жәңгірұлы Тәуке хан (1626-1718) – Қазақ хандығының
Тәуке ханның елі үшін сіңірген ерен еңбегі
Бірақ, бұл, әрине ол кезде ешқандай шапқыншылық
Тәуке хан уақытша болса да ішкі өзара
Көшпелі мал шаруашылығы жағдайында жайылымды кеңейту қажет
Жоңғарлар сауда-қолөнер орталықтары мен керуен жолдарын өздеріне
Тәуке билік еткен кезеңде қазақтар мемлекеттілігінің күшті
XVIII ғасырдын алғашкы үштен бір ширегіндегі қазақ
XVIII ғасырдың екінші онжылдығының ортасына қарай қазақтардың
Тәуке ханның тәуелсіз саясаты
Тәуке хан билікке келісімен Казақ хандығындағы ішкі
Сыртқы шапқыншылықтан қорғану, хандыцтағы бытыраңқылықты жою «Жеті
Тәуке хан халык арасындағы беделді билермен кеңесе
«Жеті Жарғы» бізге толық күйінде жеткен жоқ.
Тәуке хан «Жеті Жарғы» заңы арқылы ішкі
«Жеті Жарғы» баптары мейлінше нақты. Мәселен, кісі
Сұлтан мен қожаны өлтіргендер олардың туыстарына жеті
«Жеті Жарғыда» әйелдер кұкы шариғат ережелеріне сүйенеді.
Сотта бір куәгер еркектің орнына екі куәгер
Құлдардың иелері олардың өмірлерінің қожайыны болып есептеледі.
«Жеті Жарғы» бойынша отбасында әкенің билігі баянды
Әкесіне немесе шешесіне қол көтеріп, балағаттаған баланы
Бір себеппен (аңдаусызда) баласын өлтіргені үшін ата-анасы
Мал мен мүлікті ұрлау қатаң жазаға тартылады.
Өзін-өзі өлтіргендерді заң бойынша бөлек жерге жерлейді.
Жеті атадан аспай үйленуге өлім жазасы кесіледі.
Құдайға тіс тигізген кісі жеті адамның куәлігі
Христиан дінін қабылдағандарды мал-мүлкінен айырады.
Әрбір соғысқа жарайтын еркек бес қарусыз жүрсе,
«Жеті Жарғы» бойынша арнайы мал-мүлікке таңба белгілейді
Тәуке хан Қазақ хандығының ішкі мәселелерін ғана
Тәуке хан орыс-қазақ қатынастарын жалғастыру барысында 1687
1683—1686 жылдар аралығында Тәуке хан орыс жеріне
Ресей мемлекеті өз тарапынан Қазақ Ордасына елшілер
Қазақ хандығының шығысында орналасқан жоңғар мемлекетінде Севан-Рабтанның
Тәуке билік құрған кезде қырғыздар мен қазақтар
1718 жылдың көктемінде Аягөз өзенінін бойында болған
1718 жылы Тәуке хан қайтыс болған соң,
Тәуке хан тұсындағы сыртқы саяси жағдай
XVII ғасырдың аяғында Қазақ хандығына Оңтүстік-батыстан жайық
Біртұтас Қазақ Ордасында тура отыз бес жыл
Әз-Тәуке билікке бейбіт күнде келді. Жері байтақ
Арада жыл өтпей бүкіл Қазақ Ордасы өзінің
Тәңірі назарынан тастамаған Қазақ Ордасы толық бір
Әлбетте, 1681-1684 жылдардағы, шартты түрде Сайрам соғысы
Бұл тұста Әз-Тәуке терістіктегі қатерлі әрі құдыретті
Бірақ жиһангерлік жолындағы өктем саясатқа көшкен Ресей
Осыған орай, елін, жерін қорғаған қазақтардың жекелеген
Ресей Сібір шегіне орнаған 1582 жылдан бастап,
Петр Бірінші патша тұсында шығыстағы жаулаушылық саясатын
Әз-Тәуке ханның өз заманындағы және бұрынғы-соңғы қазақ
Арыда Шыңғыс ханның "Жасақ" деген үлгілі заң
Әз-Тәуке ханның "Жеті жарғысы" сол ежелгі жора
Әз-Тәуке ханның ішкі саясаты турасында жанама дерек,
Біздің байыптауымызша, Қазақ Ордасының бұған дейінгі тарихында
Қазақ сұлтандары бет-бетіне тартты, қазақ ешқашан біртұтас
Осы тұрғыдан алғанда, сұлтандардың шетке қағылуы —
Әз-Тәуке хан алты алаштын, тізгінін алты биге
Тәукеден бүрынғы кезеңде белгілі бір сұлтанның ұлысы
Бұрынғы, сұлтандар әміріндегі үлкенді-кішілі көптеген иеліктердің, ыдырап,
Бұрын қандай да бір елдің (ұлыстың, рулар
Әз-Тәуке ежелгі дәстүрді бұзды. Билікті биге берді.
Жауынгер сұлтандар ұлыс тұтқасынан алыстағаннан соңғы жерде
Әлбетте Әз-Жәнібек ханның бүкіл Қазақ Ордасын иығымен
Тәуке хан Қазақ Ордасында соңғы тыныштық жылдарда
Қайткенде де Тәукенің жүгі ауыр еді. Орданы
Рас, бұған керісінше, Қазақ Ордасының сырттай болса
Әз-Тәуке хан түсындағы еқ үлкен ұтылыс —
Әрине, Әз-Тәуке де, ұлыста өкім жүргізген басқа
Деректерге қарағанда, Тәуке хан сексен мың әскер
ХҮІІ ғасырдың соңы, ХҮІІІ ғасырдың басында, Қазақ
Бұл кезде Дүрбін-Ойраттағы жағдай мүлде басқаша еді
Бірме-бір келсе, қазақ аламаны мен қалмақ.шерігі шамалас,
От қаруға алғаш жеткен — қалмақ емес,
Салқам Жәңгір хан жауын күркіреткен қырғыннан соң
Қалмақ шерігі от қарумен қашан, қаншалық мөлшерде
Ойрат шерігіндегі от қарудың саны туралы біршама
Қайратты, жаужүрек қалмақ қосындарының Ұлан-Пұтүндағы төрт күндік
Ұлан-Бүтүндағы, Халханың тағдырын шешкен, Ойраттың ажал сағатын
Бір сөзбен айтқанда, жүз отыз жыл бойы
Сайрам соғысынан, оның ізін басқан шұғыл жорықтан
Бірақ Қазақ Ордасы қолайлы кезенді өткізіп алған.
Билігі күшейіп, абыройы асқан, халқынын, куатына сенген
Еженхан екі
Ақыры, саны мол қытай 1719 жылы Тибетке
Алайда, түгелге жуық мылтыкден қаруланған, саны әлденеше
Негізгі күшін шығысқа бағыттаған Сыбан-Раптан батыста, Қазақ
Әлбетте, қалмақ қатер күтеді, батыс шекараны берік
Дүрбін-Ойрат тарабынан қайтадан қатер туғанын андаған Тәуке
Алты алашты тағы да үрей буған сиякты.
Бас қолбасы болып Бокенбай батыр сайланады. Қазақ
1710-1711 жылдардағы дүрбелен майданда Бөкенбай батыр бастаған
Келер жылы қалмақтар жаңа жорық ұйымдастырады. Қазақтар
Алты алаш торт ойраттың ішкі қалпы, сыртқы
1715, кейбір деректерде 1718 жылы Әз-Тәуке хан
Ел ішіндегі саяси-әлеуметтік жағдай қандай болса да,
Әжептәуір дайындалған, үлкен үміт күткен жорық болса
Тың күшпен басталған тегеурінді шабуылда озеннің екі
Дарынсыз Қайып пен өркөкірек Әбілқайыр бар әскерінен
Келесі, 1718 жылы жоңғарлар кең көлемді майдан
Үлкен жеқіске жетіп, мерейі асқан қалмақ косындары
Өзінін, ойсыз ісі, сүреңсіз мінезімен алаш ұлы
1718 жылдың аяғында талайсыз Қайып хан шәйіт
ҚОРЫТЫНДЫ
Тәуке ханның басты еңбегі – Қазақ хандығының
Сонымен қатар ол сыртқы жағдайды да тұрақты
Тәуке ханның заманында оның саясатына сәйкес тыныштық
Қорыта келгенде, Тәуке хан халық жадында күні
Тәуке ханның елі үшін сіңірген ерен еңбегі
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР
Қазақстан тарихы 5томдық, 3том Алматы 2000.
К.Аманжолов «Түркі халықтарының тарихы», А., 2005
Э.Телеуова «Тәуке ханның тәуелсіз саясаты»//Қазақ тарихы,№4-5, 1998
Левшин А. «Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд
М.Мағауин «Қазақ тарихының әліппесі», Алматы, 1995
Н.Абдоллаев «Қазақстан әлемдік тарихтың аясында» Ақтөбе, 2001,
С.Г.Кляшторный, Т.И.Султанов «Казахстан: летопись трех тысячелетий», А.,1992
Н.Мыңжан «Қазақтың қысқаша тарихы», А., 1994.
http://www.170mektep.freenet.kz/akpar.html
2
Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығын басқару жүйесі
Қазақ хандығы мен Бұхар хандығы
Тауке ханның ішкі және сыртқы саясаты
Тәуке ханның Жеті жарғысы, ішкі және сыртқы саясаты
Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығының ішкі жағдайы
Қазақ хандығының құрылуы 15-18ғғ
Қазақ тарихындағы хандар
Қазақ хандығы (хү-хүііі)
Қасым ханның қасқа жолы заңдары
Тәуке хан кезіндегі Қазақ хандығы