Отбасы түрлері
Мазмұны
І.Кіріспе.
а) Отбасы түрлері..................................................................................... 2
ІІ.Негізгі бөлім. Дәстүрлі отбасы және отбасылық қарым-қатынастар
а) Әке мұрасы және мұрагерлік құқы.................................................... 10
ә) Туыстық қарым-қатынастар............................................................ 13
ІІІ.Қорытынды. Қазіргі отбасы және некелік қатынастар
а) Отбасы түрлері және, отбасылық қарым-қатынастар............... 17
ә) Некелесу түрлері, әдет-ғұрыптар..................................................... 20
Отбасы түрлері
Дүние жүзі халықтары тәрізді, қазақтың да өзіне тән отбасы
Америка этнографы Л.Морганның отбасы тарихы туралы жазған «Көне қоғам»
Алғашқы қауымдық құрылыстағы ең көне отбасы түрі топты некеге
Отбасы тарихының бұдан кейінгі даму сатысы топты некенің ішінде
Алғашқы қауымдық қоғамда өндіруші күштердің дамып, еңбек бөлінісінің шығуына
Бұл жағдайда ескере кететін жағдайдың бірі, жоғарыда келтірілген отбасы
Сөйтіп, топты неке – жабайылық дәуірге тән болса, жұпты
Отбасы тарихындағы мұндай неке формаларын қазақ халқының арғы тектері
Төңкеріске дейінгі қазақ халқына тән отбасы түрі негізінен әке-шеше
XIX ғ. мен XX ғ. басында қазақ арасында негізінен
Үлкен патриархал отбасының Орта Азия және Қазақстан жерінде мекендейтін
Үлкен патриархалды отбасының кейінге дейін сақталуына Орта Азия табиғи
Деректкерге қарағанда, Орта Азияның егіншілікпен айналысқан отырықшы тәжік және
Орта Азия мен Қазақстан жерінде ежелден бері көшпелі мал
Отбасы тарихындағы мұндай келелі өзгеріс, ең алдымен қоғамда болған
XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында түркімен халқында
Үлкен патриархал отбасының бұрынғы кезде алтайлықтар мен қарақалпақтар арасында
С.М.Абрамзон дәл осы қарақалпақ отбасындағы «көше» сияқты туыстық топтың
XV-XVIII ғасырларда бүкіл қазақ жұртшылығына шағын-дара отбасының тән болғандығын
Қазақ жұртшылығында шағын дара отбасының XV-XVII ғасырлардың өзінде үстем
Пікірімізді дәлелдеу үшін солардың жазып алған деректердің кейбіреулерін келтіре
Жалпы қазақ халқы, оның ішінде көпті білетін қария адамдар
Шамасы келген әкелердің үйленген балаларына енші беріп, отау етіп
Үлкен патриархалды отбасында әке үкімі шексіз болған. Әке өлген
Әдетте әке шаңырағы «қара шаңырақ», «үлкен үй» атанады. Әкесі
Көп әйел алған қазақ байлары олардың әрқайсысын балаларымен бөлек
Көп балалы ата-аналар ержеткен балаларын мезгілінде үйлендіріп, оларға енші
Мұндай жағдайда әкенің басшылығымен бір отбасы болып үш
Балаларына енші беріп бөлек шығару әдеті негізінен олардың үйленуіне
Ержетіп үйленген балаларды енші беріп, жеке шығарудың саяси шаруашылық
Кейбір жағдайларда, мәселен бұрынғы өлген әйелден туған балаларын үйлендіріп,
Үйленбеген баласына енші беріп, бөлек тұратын үлкен баласының қолына
Қай баласына болсын енші беріп, бөлек шығарарда ағайын-туыстарын жиып,
Отау үйге берілетін енші мөлшері әкенің байлығына, бала санына
Жартылай отырықшы өмір сүрген қазақтарда бөлек шыққан балаларына туысқандары
Әке үйінен бөлінетін еншінің негізгі түрі үй-жай, қора-қопсы, мал,
Қазақты жылқының жорасы бойынша ұлға енші беру заңды түрде
Бірнеше мың айдаған байлар үйленген балаларына енші берерде бар
Әке мұрасы және мұрагерлік құқы
Қазақ арасындағы әке мұрасы мен мұрагерлік құқы өз алдына
Қазақ – қазақ болғалы, әке артында қалатын мұраға жазба
Осындай әдеттік құқықтың қазақ арасында күшті болуының салдарынан меншігіндегі
Өлген әкенің артында мұра есебінде мал, жер-су (қыстау), үй-жай,
Егер әке орта жастан асып немесе қартайып өлген уақытта
Тіршілігінде көп әйел алып, олардың еншісін әуелден бөлек ұстаған
Әке жастай өліп, артында жас балалары мен жас келіншегі
Өлген адамның артында ешбір бала қалмаса, жесір әйел мал-мүлкімен
Өлген адамның артында үйленген, бірақ еншісін алмаған балалары үйленбеген
Әке-шеше бірдей өліп, артында ылғи жас қыздар қалған жағдайда,
Өлген адамның артында бір атадан туған немере, шөбере туыстары
Мұра және мұрагерлік мәселесіне тікелей қатынасы бар тағы бір
Ал архив қоймаларына көз салғанда, баласыз өлген жас әйелдердің
Ел аузынан жиналған соңғы деректерге қарағанда, жоғарыдағыдай, мал мен
Сонымен, қазақ халқы әдеттік құқ негізіне сүйене отырып, әке
Туыстық қарым – қатынастар
Төңкеріске дейін қазақ арасында патриархалдық – рулық қатынастың сілемі
Туыстық қатынас өлгеннің артында қалған мұраға иелік етуге ғана
Бір-біріне көмек беру әдеті өте ертеде қалыптасқан, яғни оның
Қазақ арасында рулық қатынастың болымсыз сілемі болмаса, ежелгі замандағы
Қазақ арасындағы туысқандық қарым-қатынас тек ерлер тарапынан ғана болып
Әдетте жиен нағашы атасынан гөрі, нағашы ағаларына өте батыл
Бір ел мен екінші елдің арасында қыз беріп, қыз
Күйеу мен қайын жұрттың арасындығы қарым-қатынастың ұзақтығы – қыздың
Әр елге ұзатылған апалы-сіңлілі қыздардың, немере-шөбере, тіпті аталас елдің
Ал енді бір елге келін боп түскен апалы-сілілердің балалары
Сөйтіп, қазақта туыстық және құдандалық қатынастарға байланысты әр түрлі
Қазақ халқында туыстық есеп еркектер тарапынан жүргізілгендіктен, бабалынан бастап
Осыған қарағанда, қазақ арасында жеті атаға толмай қыз алыспау
Төңкерістен бұрын балаларын ерте үйлендіретіндіктен 17-18 жасар әкелерді олардың
Қазақ дәстүрінде ат тергеу ғұрпы әсіресе келіндерден қатты талап
Қазақ әйелдері күйеуінің де атын атамайды, оларды «отағасы», «біздің
Ат тергеудегі қазақ әйелдерінің аса ізгілігі мен тапқырлығын дәлелдейтін,
Бір келіннің қайын жұртында Көлбай, Бұлақбай, Қамысбай, Қасқырбай, Қойлыбай,
Сөйтіп, қазақ халқындағы туыстық қарым-қатынас негізінен жеті атаға дейін
Жеті атаға дейінгі туыстық қатынастың қазақ арасында күшті болғандығын
Туыстық жүйе атауларымен бірге, қазақта құдандалыққа негізделген жақындақ атаулары
Қазіргі отбасы және некелік қатынастар
Қоғамдық құрылыста болған өзгерістер қазақ халқының отбасылық, некелік қарым-қатынастарында,
Мәселен, 1919 жылы Түркістан Автономиялық Кеңестік Социалистік республикасында отбасы,
Алдымен әйелдердің сауатын ашып, оларды қоғамдық еңбекке тарту керек
Қазақ әйелдері тек тағдырының ғана қожасы болумен шектелмей, қоғамдық
Отбасы басында әйелдердің тұратындығы олардың күйеулері өлген соң балаларының
Егер отбасы қорының көпшілігі әке табысынан тұрып, әке әлі
Ауылдық жерлерде әлі де болса үй шаруасын істеуге байланысты
Үй шауасындағы әйел еңбегін жеңілдететін көптеген жаңалықтар ауыл өміріне
Қазіргі күні ауылдық жерлерде салынып жатқан үйлердің көбеюі мен
Осы күні үй шаруасына еркектер де араласады. Қоғамдық жұмыстан
Сөйтіп, жаңа тіпті қазақ отбасында қарым-қатынастың қалыптасуы, ең алдымен,
Қазақ қауымында ежелден бері қалыптасып келген жақсы дәстүр –
Қазіргі амбулатория және әйелдер босанатын орындар бар. Сондықтан екіқабат
Перзентханадан шығысымен жас баланы шомылдыруды тәжірибелі енелердің бірі немесе
Ауылдық жерлерде негізінен жас баланы қазақ бесігіне салады. Бұған
Баланың туылғанына 7-9 күн толысымен бесікке салу, отпен аластау,
Емшектегі жас баланы бағу түгелдей ананың үлесіне тиеді. Егер
Қазіргі күнде ауылдық жердегі қазақ отбасындағы бала тәбиесінде балалар
Некелесу түрлері, әдет-ғұрыптар
Отбасы және неке туралы заңға байланысты қазіргі жастар арасындағы
Неке құратын екі жас әке-шешесімен, жақын туыстарымен ақылдасып, олардың
Содан соң жігіт жағынан келген құдалар рахметін айтып, «үкі
Құдалық келісімі аяқталғаннан кейінгі міндетті түрде орындалатын ғұрып –
Қоржын той өткен соң, екі жақ та үйлену тойына
Ең алдымен екі жақ та өздерінің туысқандарын шақырып ақылдасады,
Тойдың ең алғашқы күні ауыл үлкендері шақырылады. Кемпірлер тойға
Әдетте, тойға шақырылған адамдар, зиялылар және жастар бірігіп той
Қызды аттандырарда қызға берілетін жасауды құдаларға көрсетіп, көрімдік алады.
Осы күні ұзатылатын қыздардың аттанар алдында сыңсу, қоштасу деген
Келін көші күйеу үйіне келгенде, оны үлкенді-кішілі әйел, еркек,
Келін түсіру тойы аяқталған соң қызды ертіп келген құдалар
Қазақстанның қай өңірінде болмасын, неке қиюдың тағы бір жолы
Жоғарғы оқу орнында оқып жүрген жастардың үйлену тәртібі тіпті
Кейінгі 20-30 жылдың ішінде отбасын құрған қазақ жастарының арасында
Ауылдық жерлерде қазақ жұртшылығы арсында әйел тастау не күйеуінен
Қазір Қазақстан жерінде жүзден аса ұлттар тұрады. Дұрыс, ұлт
Алайда, қазіргі қазақ отбасыларында көптеген көне әдет-ғұрыптар осы күнге
Қазақ халқы жеті атаға толмай қыз алыспайтын. Дәл осы
Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі әйел теңдігіне байланысты шыққан декреттердің
Сөйтіп, қазіргі қазақ отбасында, халықтың материалдық және рухани мәдениетінде
Пайдаланылған әдебиеттер
Социология. Рахметова Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағамбетова З.Н.,
2. Жеті қазына. Сейіт Кенжеахметұлы
3. Қазақтың отбасылық дәстүрлері. Халел Арғынбаев
4. Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім 220 түрі. Сейіт Кенжеахметұлы
5. «Неке және отбасы туралы заң»
22
Отбасының психологиялық анықтамасы
Жанұя құрамы, түрлері
Отбасылық тәрбие стилдері
Отбасында бала тәрбиелеу әдістері
Жанұялық қатынастар психологиясы
Отбасы әлеуметтігі
Отбасы құқығы жайлы
Бала тәрбиесінің негізі көзі отбасы
Отбасы шағын әлеуметтік топ және әлеуметтік институт ретінде
Отбасылық қатынастар ұғымы