Коммерциялық банктердің қызметтері мен операциялары

Жоспар
Кіріспе
I-тарау. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің несие қатынастарындағы рөлі
Коммерциялық банктер түсінігі және олардың жіктелуі
Коммерциялық банктердің ұйымдастырылу құрылымы
II-тарау. Коммерциялық банктердің қызметтері мен операциялары
2.1. Банк қызметтерінің сипаттамасы
2.2. Коммерциялық банкте жүргізілетін операциялар
III-тарау. Еліміздегі банктердің қазіргі кездегі жетістіктері мен жаңашылдықтары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Егеменді Қазақстан Республикасы басынан шиленістер мен аңғалдықтарды аз
Әрбір елдегі нарықтық қатынастардың маңызды бөлігін несие мекемелері
Кеңес үкіметі тұсында Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған
Банктердің нарықтық экнонмикадығы рөлі мемлекеттік меншікті реформалаудағы, инфляцияны
Қазақстанда банктік реформаны жүргізу нәтижесінде екі деңгейлі банктік
Несиелік жүйенің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей қызмет
Қоғамның барлық даму деңгейінде оның белсенділігі коммерциялық
Менің курстық жұмыста қарастырып, зерттеп отырған тақырыбым –
Бүгінгі таңда коммерциялық банктердің іс-әрекеттеріне бірқатар жаңашылдықтар енгізілуде.
Экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы салдарынан, өзгермелі сипатына байланысты банктердің
I-тарау. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің несие қатынастарындағы рөлі
коммерциялық банктер түсінігі және олардың жіктелуі.
“Коммерциялық банк” термині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде,
Қазіргі коммерциялық банктер несие жүйесінің басқа буындары сияқты
Сонымен қатар банктер қаржы делдалы ретінде ақша каптиалын
Бүгінгі коммерциялық банктер өз клиенттеріне екі жүзге жуық
Бұл операциялардан болған зиян, екінші бір опреациялардан түсетін
Коммерциялық банктер мынандай белгілеріне байланысты жіктеледі:
Жарғылық капиталдың қалыптасуына қарай:
мемлекеттік;
акционерлік;
жеке;
пай қосу арқылы (жауапкершілігі шектеулі серіктестік);
аралас (шетел капиталының қатысуымен).
Операцияларының түрлеріне қарай:
әмбебап, яғни экономиканың барлық салаларына бірдей және кең
маманданған, яғни бір салаға ғана қызмет көрсететін банктер.
Аумақтық белгісіне қарай:
халықаралық;
мемлекетаралық;
ұлттық;
аймақтық.
Салалық белгісіне қарай:
өнеркәсіптік банктер;
сауда банктері;
ауылшаруашылық банктері;
құрылыс банктері:
басқалары.
филиалдар санына қарай:
филиалсыз;
көп филиалды.
Капитал мөлшеріне қарай:
I разядты:
II разрядты;
III разрядты.
Қазақстан Республикасындағы банктік жүйеде 01.07.2003 жылғы статистикалық мәліметтер
Акционерлік банктердің жарғылық капиталы шығаратын акцияларын сатудан түсетін
Егер де банк жауапкершілігі шектеулі қоғам түрде құрылған
Банктің ұйымдастырылу және құқықтық формасына байланыссыз, оның жарғылық
Тіркеуге алынатын уақытта жаңадан құрылған банктің жарғылық капиталы
Еліміздегі банктерге келсек, 2004 жылдың 1 мамырына қарай
Ұйым аттары Орны Үлесі, % Қызмет көрсету түрі
ААҚ “Казкоммерц Секьюритиз” ҚР 100 Құжат қағаздар нарығындағы
ААҚ “Казкоммерц-Полис” ҚР 65 Сақтандыру 14.11.2004ж.
“Казкоммерц Интернешнл” Нидерналды патшалығы 100 Халықаралық қаржы нарығында
“Казкоммерц -Капитал” Нидерналды патшалығы 100 Халықаралық қаржы
“Казкоммерц Финанс” Нидерналды патшалығы 100 Капитал тарту 21.02.2001ж.
ААҚ «Казкоммерцбанк Қырғызыстан» Қырғызыстан 73,97 Коммерциялық банк 30.06.2002ж.
Коммерциялық банктердің ұйымдастырылу құрылымы
Коммерциялық банктердің ұйымдастырылу құрылымы банкті басқару құрылымына және
Акционерлік коммерциялық банктің ең жоғарғы органы – акцинонерлердің
Акционерлердің жалпы жиналысы жылына бір рет шақырылып отырады.
банктің жарғысына өзгерістер енгізу;
банктің жарғылық капиталын өзгерту;
банктің Кеңесін сайлау;
банктің жылдық есебін бекіту;
банктің табысын бөлу;
банктің құрылымдық немесе еншіліс құру және тарату.
Екінші басқару органы банктің қадағалау кеңесі болып табылады.
нормативтік актілерді бекітеді;
басқарма немесе басқарма төрағасының шешімі бойынша жасалған мәмілелерді
Келесі басқару органы – бұл басқарма (банк кеңесі).
Басқарманың міндеттеріне мыналар жатады:
банктің стратегиялық мақсатын анықтау;
банктің саясатарын жасау;
жетекшілік қызметке кадрлар таңдау;
комитеттерді құру;
ссудалық және инвестициялық операцияларға бақылау жасау.
Басқарма төрағасы банктің бірінші жетекшісі болып табылады және
банктің қызметіне қатысты барлық мәселелер бойынша бұйрықтар шығару
барлық мемлекеттік және басқа да органдарда, басқа банктерде,
банктің мүлкіне және қаражаттарына ие болу;
банктің штаттық жұмысшыларын саны мен құрылымын бекіту;
еңбек келісімшарты бойынша банктің лауазымды тұлғаларымен келісімдер (контрактілер)
Ревизиялық комиссия банк қызметіне қаржылық есептің дұрыстығы жағынан
Несиелік комитет - бұл несиенің берілуіне байланысты
Несиелік комитет мынадай міндетерді орындайды:
несие алуға берген клиенттің өтінішін және несиелік қызметкердің
несие беру немесе одан бас тарту туралы
несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу формаларын анықтайды;
несие сомасы мен мерзімін анықтап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді;
несиені қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белгілейді;
несиелеу шартын бекітеді;
берілген несилерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
банктің несиелік стратегиясын жасайды;
несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
несиелік комитеттің мәжілісін хаттамаларына қол қояды және хаттамаларды
Қызмет бөліміне: кадр бөлімі, заң бөлімі, күзет бөлімі,
Ал банктің функционалдық құрылымына барлық департаменттер мен бөлімдер
Банк жүйесін ұйымдастыру белгілеріне қарай филиалсыз банктерге, бөлімшелері
Ұлттық банктің рұқсатымен банктер Қазақстан Республикасы аумағында және
Банк филиалы – бұл бас банктің берген құқықтары
Банк өкілдігі – депозит таратудан басқа белгілі бір
Еншіліс банк – жарғылақ қордың 50%-нан астамы бас
Қазақстан бұрынғы КСРО-ның монополиялық банктік жүйесін қабылдады. Бұрынғы
Әлемдік банктік тәжірибеге қарағанда, бөлімшелері бар банктердің артықшылығы
Қазақстандағы соңғы уақыттарда құрылған барлық коммерциялық банктер филиалсыз,
Бөлімшелер мен филиал топтарының кеңірек таралуы банкке бас
Банкті ұйымдастырудың осындай және өзге де формасын таңдау
Банктің ұйымдастырылу құрылымы және соған сәйкес опреациялары орталықсыздандыру
Мысал ретінде “Казкоммерцбанк” ұйымдастыру құрылымын қарайтын болсақ, жарғыға
II-тарау. Коммерциялық банктердің қызметтері мен операциялары
2.1. банк қызметтерінің сипаттамасы
Коммерциялық банктердің негізгі атқаратын қызметтері:
акция қаражатын шоғырландыру және тарту;
несие беру;
шаруашылықтармен есеп және төлем жұмыстарын жүргізу;
төлем құралдарын шығару;
бағалы қағаздарды шығаруды және орналастыруды ұйымдастыру;
сенімхат бойынша клиенттердің мүлкін басқару, яғни траст операциясын
клиенттерге кеңес беру.
Уақытша бос акция қаражатын шоғырландырып, оны капиталға айналдыру
Коммерциялық банктердің атқаратын келесі қызметі – несие беруде
Ұйымдасқан және жұмысы қалыптасқан есеп айырысу жүйесінсіз тұрақты
Инфрақұрылымы жеткілікті дәрежеде дамыған мемлекеттердің төлем жүйесінің тиімді
Коммерциялық банктердің ерекше қызметі төлем құралдарын шығару арқылы
Дегенмен банк өзінің қызметі барысында акция шығарумен қатар
қайтарғанда депозиттік шоттан шығарылады. Дәл осындай нәтиже банктер
Коммерциялық банктердің депозиттерді ұлғайту немесе кеміту мүмкіндігін орталық
Коммерциялық банктер акция және облигация түріндегі бағалы қағаздарды
Сол сияқты банктер мемлекеттік облигацияларды белсенді түрде сатып
Банктер сенімхат бойынша клиенттердің мүлкін басқару қызметтерін де
Банк бұл қызметтерді формальды клиенттердің өкілі ретінде атқарғанмен,
Экономикалық мағлұматтарды өзіне жинақтауы банктердің клиенттерге кеңес беруіне
Банктер төмендегідей кеңес береді: шот ашу, есеп-несиелік және
Коммерциялық банктердің кеңес беру қызметін төмендегідей топтастыруға болады:
несиелеу және есеп айырысу ісі бойынша – ақша
бағалы қағаздарды шығару және олармен операция жүргізу бойынша
күрделі қаржы беру бойынша – құрылыс қызметі нарығының
Соңғы кездері коммерциялық банктермен басқа несие мекемелерінің арасындағы
Жоғарыда айтылып өткен “Казкоммерцбанктің” көрсететін қызмет түрлеріне келетін
Банк бизнесіне сәйкес, ККБ ҚР-ның орта және ірі
Банктік қызметтерден басқа, банк басқа да қаржылық қызмет
2.2. коммерциялық банкте жүргізілетін операциялар
Коммерциялық банктердің операциялары негізінен мына топтарға бөлінеді: пассив,
Пассив операциялары – олар өз қарауына әр түрлі
Пассив операцияларына мыналар жатады:
салым қабылдау (депозиттер);
клиенттерге шоттар ашу және оларды жүргізу;
өзінің бағалы қағаздарын шығару;
банкаралық несие алу, оның ішінде, орталықтанған несие ресурстарынан;
репо операциялары;
еуровалюталық несие алу.
Банктің капиталы өз қаражаты, таратылған қаражат және эмиссияланған
Банктің резерв капиталы ағымдағы пайдадан бөлінген сомадан құрылады.
Бөлінбеген пайда шоты деген - арадағы транзит
Банк капиталының 90%-ы – тартылған қаражат болып табылады.
Депозиттер;
Депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды.
Депозит – бұл клиенттердің банктегі белгілі бір шотқа
Депозиттік емес тартылған қаражаттар – бұл банктің қарыз
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді быоай бөледі:
талап етуіне дейінгі депозиттер;
мерзімді депозитер;
жинақ салымдары;
бағалы қағаздар.
Талап етуіне дейінгі депозиттер – бұл салым иелерінің
мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын коммерциялық
әр түрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
есеп айырысудағы қаражаттар;
басқа банктердің корреспонденттік шотарындағы қаражат қалдықтары.
Ерекшелігі:
ақша салу және оны алу кез-келген уақытта ешқандай
шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз
пайызды банк төменгі деңгейде төлейді;
коммерциялық банк Орталық банкте сақталатын міндетті резервтерге
Мерзімді салым – белгілі бір мерзімі бар және
Тағы бір кеңінен таралған салымның түрі – жинақ
Жинақ салымдарының тұрақты мерзімі болмайды. Бұл салымдардың түрі
Жинақ салымдарының мынадай ерекшеліктері болады:
ақшалай қаражаттар сақтауда тұрақты мерзімі болмайды;
шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да
Отандық банктік тәжірибеде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдары
мерзімді жинақ салымдары;
қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдары;
ұтыс салымдары;
ақшалай-заттай ұтыс салымдары;
мақсатты және ағымдық салымдар;
мерзімді жинақ салымдарға тұрақты мерзімі белгіленетін және сол
Қосымша жарна қосатын салымдар – бұл шоттағы қаражатқа
Ағымдық жинақ салымдар, негізінен жалақы, зейнетақы, үздіксіз төлемдерді
Мерзімді депозиттер мен жинақ салымдарының бір түріне депозиттік
Депозиттік және жинақ сертификаттары – бұл салым иесіне
Депозиттік және жинақ сертификаттары иемденуіне қарай екі түрлі
атаулы сертификаттар;
мәлімдеуші сертификаттар.
Атаулы депозиттік және жинақ сертификаттары бұл салым иелерінің
әлемдік тәжірибеде депозиттік сертификаттардың мынадай 2 түрі бар:
Аударылатын;
Аударылмайтын.
Жинақ сертификаты жеке тұлғаларға арналып шығарылады. Жинақ сертификатының
Мерзімді депозиттік және жинақ сертификаттары мерзімінен бұрын төлеуге
Банкаралық несие – бұл коммерциялық банктердің бір-біріне беретін
Овернайт – банктердің Ұлттық банктегі корреспонденттік шотында дебеттік
Күндізгі салым – банктік жұмыс күні ішінде банктердің
Күндізгі заем – банктік жұмыс күні ішінде банктердің
Депозиттік операцияларды ұйымдастыру барысында коммерциялық банктер баланс өтімділгін
Активтік операциялар – бұл банктердің табыс алу және
ссудалық операциялар;
инвестициялық операциялар;
депозиттік операциялар;
қаржылық операциялар;
басқа да операциялар.
Банк активті операцияларының маңызды бөлігін банктік несиелік операциялары
Ссудалық операциялар банктің ресурстық базасын орналастыруда банктің активтік
Банктің инвестициялық операциялары – несиелік операциялардан кейін банкке
Банктің инвестициялық операция жүргізетін бағалы қағаздары екі топқа
Мемлекеттің бағалы қағаздар;
корпоративтік бағалы қағаздар.
Мемлекеттің бағалы қағаздары табыстылығына қарай 3 топқа бөлінеді:
дискноттық, мұндай бағалы қағаздар алғашқы нарықта инвесторларға жеңілдікпен
купондық, яғни номиналдық құнына пайызбен бейнеленген табыс әкелетін
аралас, яғни купон және дисконт түрінде қатар табыс
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктердің инвестициялық
Сонымен қатар активтерінің бір бөлігін өтімді корпоративтік бағалы
акциялар;
облигациялар;
депозиттік және жинақ сертификаттары;
ипотекалық куәліктер;
депозитарлық қолхаттар.
Банктің активтік депозиттік операциялары өтімділікті қолдау және банктермен
Банктің қаржылық операциялары несиелік операциялар типтес, яғни банкке
Лизинг – “to lease” – “жалға беру”, бұл
Барлық лизингтік операциялар екі түрге бөлінеді: шұғыл және
Банк пен лизинг компаниясы арасында несиелік келісімшарт жасалып
Лизинг компаниясы алған несиені құрал-жабдық үшін жабдықтаушыға төлейді.
Жабдықтаушы лизинг компаниясына құрал-жабдығын сатады.
Лизинг компаниясы мен лизинг алушы кәсіпорын арасында лизингтік
Жабдықтаушы құрал-жабдықпен жабдықтайды.
Лизингті алушы кәсіпорын пайдаланғаны үшін лизингтік төлемдер
Лизинг компаниясы несие беруші банкке несие үшін төлемдерін
Коммерциялық банктердің ең көп тараған делдалдық қызметінің бір
Факторинг сатушылардың сатып алушыларға сатылған тауар үшін уақытын
Факторинг операциясы – жабдықтаушының жабдықтаған тауары мен көрсеткен
Факторингтік компания (банктің фактор бөлімі) - өздерінің клиенттерінен
Клиент (жабдықтаушы, несие беруші) - өнеркәсіптік фирма.
Кәсіпорын – тауарды сатып алушы фирма.
Факторинг мәселесін жүзеге асырудан бұрын толық талдау жұмысы
Форсрейтинг операциясы – форерейтордың, яғни комерциялық банктің немесе
Экспортер, яғни тауарды орта мерзімге несиеге беруге;
Импортер, яғни тауарды несиеге алушы;
Форсрейтор, яғни мәлімені қаржыландырушы банк.
Операцияның мерзімі 180 күннен 5 жылға дейінгі аралықты
Форерейтинг элементтеріне несие құны, импортер елінің тәуекел құны,
Енді еліміздегі коммерциялық банктердің бірінің операцияларын қарастыралық. Мысал
мың теңге
Активтер Түсініктеме 30 тамыз, 2003ж. 31
А 1 2 3
ҚР-ның ұлттық банкіндегі және Қырғыз Республикасындағы кассасы мен
17,304,910 19,394,771
Шығысына байланыстырезервтерді шегеруі бойынша банктерге ұсынылатын қарыз бен
60,449,50 43,451,143
Сауда портфелінің құнды қағаздары 5,15 81,034,405 21,172,561
Клиенттерге берілетін қарыз 6,15 193,434,479 177,515,360
Қолда бар сатуға арналған құнды қағаздар 7 159,524
Өтеуге дейінгі ұсынылатын құнды қағаздар 8 16,461 17,276
Қауымдастырылған компанияларға салынған инвестициялар 9,15 315,743 285,917
Жинақталған тозуды шегерудегі негізгі қаражаттар
5,259,207 3,447,613
Жинақталған тозуды шегерудегі материалдық емес активтер
586,090 608,577
Басқадай активтер 10 5,850,304 3,329,061
Активтер жиыны
364,410,703 274,761,298
Пассивтер
Банктерден алынған қарыз бен қаражат
32,672,031 54,662,867
Клиенттер шоттары 15 171,166,530 141,371,975
Шығарылған борыштық құнды қағаздар 11 100,955,134 30,316,786
Басқа да таратылған қаражаттар
4,298,112 4,651,066
А 12
3
Басқа міндеттемелер
9,142,451 5,550,761
Бағынышты борыш
8,671,076 6,060,409
Төлемақы дивидендттері 13 339,828 406
Міндеттеме жиыны
327,295,162 242,614,270
Шартты және басқалай міндеттемелер 14
Азшылық үлесі
359,279 81,240
Акционерлік капитал және резервтер
Акционерлік капитал
3,499,688 3,499,688
Ресервтер
33,256,574 28,566,100
Жиынтық акционерлік капитал және резерв
36,756,262 32,065,788
Жиынтық міндеттемелер, акционерлік капитал және резервтер
364,410,703 274,761,298
Банктің 2003ж. 31 желтоқсандағы жалпы активі бойынша Қазақстан
Бұл жерде Қазақстан Републикасындағы банк секторы туралы жалпылама
2004ж. 1 қазандағы мәліметтер бойынша еліміздегі банк секторының
Жиынтық активтері 70,5 млрд. теңгеге (3,2%) өсті, ол
Банк мекемелерінің қарыз портфелі 51,4 млрд. теңгеге өсті
Заңды және жеке тұлғалардан тартылған қаражат 1334,7 млрд.
Екінші деңгейдегі банктер 2004ж. 1 қазан бойынша пайдасы
Қазақстан Республикасының капитал құрылымы жағынан ірі елдерге кіреді.
III-тарау. Еліміздегі банктердің қазіргі кездегі жетістіктері мен жаңашылдықтары
Бүгінгі таңда еліміздегі банктер өздерінің секторларында белсенді әрекетерімен
“Казкоммерцбанк” күннен-күнге белсенділігін артырып, күшейе түсуде. Нақты сектордан
Банкті көптеген шетел басылымдары Орталық және Шығыс Европадағы
Онымен қатар банк пен Socite General ұйымы корпорацияларға
2004 жылдың 20 тамызында Қазақстан Республикасының экономикалық тарихында
“Казкоммерцбанк” елеміздегі банктердің ең ірі көшбасшысы. Оның активі
Соңғы кезде отандық банктер өздерінің қызметін клиенттер талғамына
Әлемдік қаржы нарығында банктік қызметтерді клиент ыңғайына сәйкестендіру
Жедел депозит ақша сақтауға арналған. Мұндай салымдар үшін
Сонымен қатар ККБ үшінші жаққа салынатын салымдарды ұсынады.
Осыдан келе, ККБ өзінің енгізген жаңашылдықтарына байланысты, клиенттер
Қорытынды
Әрбір елдің банк жүйесінің дамуы, оның белсенділігі жоғарылату
Курыстық жұмысымды қорытындылай келе, мен бірқатар түсініктер мен
Жұмысымның бірінші бөлімінде коммерциялық банктердің түсінігін, түрлерін және
Екінші бөлімде мен коммерциялық банктердің қызметтері мен оперцияларын
Жүргізілетін операциялар активтік, пассивтік, қаржылық-делдалдық болып бөлінеді. Активтік
Пассивтік операциялар – бұл несиелік операцияларды жүзеге асыруға
Жұмысымның үшінші бөлімінде, еліміздегі банктердің бүгінгі тандағы жетістіктері
Еліміздегі банктер бірте-бірте әлемдік банктік тәжірибені игеріп жатыр.
Қолданылған әдебиеттер:
“Қазақстан Республикасындағы банктер және қызмет туралы” Қазақстан Республикасының
Ғ.С.Сейітқасымов “Ақша, несие, банктер”, Алматы: Экономика, 2001., 276
Б.А. Көшенова “Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары”, Алматы:
Мақыш С.Б. “Коммерциялық банктердің операциялары”, Алматы: ИздатМаркет, 2002.,
Мақыш С.Б. “Ақша айналысы және несие”, Алматы: ИздатМаркет,
Лаврушин О.И. “Деньги, кредит, банки”, Москва: Финансы и
Лаврушин О.И. “Банковское дело”, Москва: Финансы и статистика,1998.,
“Қазақстан Республикасындағы 2004-жылдың 10-айында қарасты қаржылық сектор қортындысы”,
Алексей Иконников “Казкоммерцбанк: Эксклюзивный подход к клиенту”, “Континент”
Дробоздин И. “Казкоммерцбанку вручена престижная награда Euromoney”, “Технология
11. Рерик Н.И. “Лучшее плюсуется к лучшему”, Банки
Сейдахметова С.Б. “Казкоммерцбанктің кезекті жетістігі, КазЭУ хабаршысы, 2004
Алевтина Донских “Банк для страны: беседа с Адилям
Марченко Г. “Банковский сектор Казахстана: состояние перспективы развития”,
Нұрсеит Н.”Әмбебап банк ұстанымы туралы”, “Егемен Қазақстан”, 2004
Мажитов Г. “Казкоммерцбанк получил лицензию на открытие филиала
16
Несиелік комитет
Акционерлердің жалпы жиналысы
Ревиизиялық коммисия
Бақылау кеңесі
Басқарма
Басқарма төрағасы
Төраға орынбасарлары
Департаменттер, бөлімдер
Басқару бөлімдері
Қызметтер

Ұқсас жұмыстар

Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің қызметтері мен операциялары

Коммерциялық банктер. Коммерциялық банк туралы ұғым және оның типтері

Банктің есеп айырысу - кассалық операциялары

Екінші деңгейлі банктердің түрлері

Коммерциялық банктердің актив және пассив операциялары

Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің жалпы мінездемесі, құқықтық негіздері, құрылу ерекшеліктері

Коммерциялық банктердің активті және пассивті операциялары

Коммерциялық банктердің жіктелуі

Коммерциялық банктің табысы және шығысы