Үйлену тойы өлеңдері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ…..............................................................................................................4
І ОТБАСЫЛЫҚ ҒҰРЫПТАР ЖӘНЕ БЕТАШАР ЖЫРЫ
1. 1 Ғұрыптық дағды және параллельдер мәселесі..............................................8
1. 2 Беташар ғұрпы және ондағы параллельділік құбылысы............................18
ІІ ҮЙЛЕНУ ТОЙЫ ҒҰРЫПТАРЫНДАҒЫ ПАРАЛЛЕЛЬДЕР
2. 1 Үйлену кезінде атқарылатын отбасылық ғұрыптар сипаты ......................31
2. 2 Үйлену тойында атқарылатын ғұрыптардағы параллель элементтер..............................................................................................................44
ҚОРЫТЫНДЫ....................................................................................................54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...............................................57
Глоссарий..............................................................................................................59
КІРІСПЕ
Зерттеудің жалпы сипаты. Ғұрыптық дәстүрлер үлгілері – қазақ халқының
Қазақ әдебиеті тарихындағы әдет-ғұрып пен салт-дәстүрге байланысты туған жырлардың
Отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихыындағы әрбір ғұрыптарда қайталанып келетін
Зерттеудің өзектiлiгi. Қазақ әдебиеті тарихы поэтикасының шығу тегі мен
Қазақ қазақ әдебиеті тарихы ғылымында этнографиялық материалдар бертінге дейін
Қазақ әдебиеті тарихындағы жарыспалы байланыстарын қарастыру типологиялық параллелдерді салыстыру
Бұл тұрғыда қазақ қазақ әдебиеті тарихы ғылымында жарыққа шыққан
Зерттеу нысаны – Қазақтың отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихыындағы
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндеттерi. Зерттеу жұмысының мақсаты қазақтың
– Қазақтың отбасы қазақ әдебиеті тарихын жалпы қазақ қазақ
– Үйлену тойына байланысты ғұрыптық дағдының поэтикалық құрылымын, этнографиялық
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихыының жүйелі
Кеңес өкіметі дәуірінде М.Ғабдуллин, М.Әуезов, Б.Уахатов, С.Сейфуллин, М.Сильченко еңбектерінде
Зерттеу жұмысының дереккөзi. Зерттеу жұмысында негізінен өзек ретінде А.Байтұрсынов,
Зерттеудiң әдiс-тәсiлдерi. Жұмыста зерттеудiң әдiс-тәсiлдерiнiң бiрнеше түрi пайдаланылды. Олардың
Зерттеу жұмысының практикалық мәнi. Зерттеу материалдары мен тұжырымдары
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кiрiспеден, екі тараудан, қорытынды мен
1.1 Ғұрыптық дағды және паралельдер мәселесі
Ауыз әдебиеті - қазақ әдебиеті тарихы әр түрлі тарихи
Академик Ә.Марғұланның айтуынша: «Ғасырлар бойы айтылып келген ертегі-жырды, аңызды,
Профессор Б.Кенжебаев: «Тарих пен ауыз әдебиеті бір-біріне жәрдемші, бірін-бірі
Қазақ халқының тарихы көбінесе ел жадында сақталып келеді. Ол
Өз тарихын телтума деректерінің негізінде зерттеу мүмкіндігіне енді ғана
Дегенмен, ауыз әдебиетінің мәліметтері басқа да деректер сияқты өздерін
Қазақ қазақ әдебиеті тарихының, соның ішінде, отбасылық ғұрып үлгілерінің
Екіншіден, өз заманында жадына берік тұтып, өмірінің мәні мен
Қалай дегенде де, қазақ қазақ әдебиеті тарихыының жиналу, хатқа
Қазақ әдебиеті тарихын неғұрлым нақтылы, жүйелі зерттеудің жолдары көп.
А.Байтұрсынов жасаған халық шығармашылығының жүйесі төмендегідей [14, 232]:
Ауыз әдебиеті
Сауықтама Сарындама
Ермектеме Зауықтама Салт сөзі Құрып сөзі Қалып сөзі
Ертегі Ертегі жыр батырлар Мысалдар Той бастар Жын шақыру
Ертексімек Тарихи жыр Ділмәр сөз афоризм Жар -жар Құрт
Аңыз әңгіме Айтыс Тақпақтар Беташар Дерт шақыру
Өтірік өлең Өлең Мақалдар Неке қияр Бесік жыры
Жұмбақ Үгіт өлең Мәтелдер Жарапазан
Жаңылтпаш Толғау
Бас қатырғыш сөздер Түрлі терме өлеңдер
Үміт өлең
А. Байтұрсынов еңбегі біріншіден әдеби зерттеуге арналғандықтан, көріп отырғанымыздай
Қазақ халық шығармашылығының сыныпталуына белгілі ғалым X. Досмұхамедұлы, тарихи
1. Эпос (жыр): а) батырлық; б) тарихи; в) жануарлық;
2.Ертегілер;
3. Мақал-мәтелдер;
4.Жұмбақтар;
5.Ырым сөздер;
б.Жаңылтпаш;
7. Наным-сенімдер;
8.Аңыздар;
9.12-жылдық жыл санау (жыл, ай, апта атауларының және жыл
Жын-шайтан (демонологиялық –
Аспан денелері туралы (космогониялық - жұлдыздар,
Түс пен оны жору;
Ойын, жаңылтпаш, қайтарма;
Ескілікті әңгіме;
Шежіре а) жеке кісі; б) ру; в) тайпа; г)
Тұрмыс-салт жырлары (Қыз-Жібек,
Айтыс а) рулық айтыс; б) тайпалық тартыс; в)қыз бен
Мақтау өлеңдер а) кісі мақтау; б) ру мен тайпаңы;
Жоқтау өлеңдері а) аруақты немесе жер аударылған кісіні, б)
Жылап-сықтау;
Көңіл-айту, жұбату өлеңдері;
Мысқыл, келеке, кекесін-келемеж, шағу;
Билік сөз (билердің шешен шешімдері, нақылдары);
Бата, алғыс сөздері;
Қарғыс сөздер;
Күлкі, көңіл көтеру сөздері;
Әзіл сөз;
Үгітөлең;
Зар-заман толғаулары;
Қыздырушы, намысқа шақырушы өлеңдер;
Болжау өлендері;
Өсиет өлеңдері;
Өмірбаян өлеңдер;
Бесік жыры;
Үйлену тойы өлеңдері а) жар-жар, б) той-бастар, в) беташар;
Ғашықтық өлеңдер;
Қоштасу өлендері;
Көрісу өлеңдері;
Сәлем-өлеңдер;
Әруақпен тілдесу;
Емдеу өлеңдері: бақсының жын шақыруы, оқу, арбау, көшіру, қағу,
Өтірік-өлең;
Жарапазан;
Боғауыз өлең;
Діни сарынды өлеңдер;
Араб-парсы әдебиетінен кірме әдебиет.
М. О. Әуезов өзінің Л. С. Соболевпен бірігіп жазған
1. Ауыз әдебиетінің кіші үлгілері: үйлену өлендері (жар-жар, беташар,
Ертегілер, аңыздар, мақалдар, жұмбақтар (ертегілер - қиял-ғажайып, тұрмыстық, балаларға
Батырлық эпос (батырлар жырлары: «Қобыланды», «Ер Тарғын», «Ер Сайын»).
Лирикалық-тұрмыстық жырлар: «Қозы-Көрпеш - Баян-сұлу», «Қыз-Жібек», «Айман-Шолпан» және т.б.
Тарихи өлеңдер.
Ақындардың тартыс жырлары - «Айтыс».
Көріп отырғанымыздай халық шығармашылығы көбіне әдеби тұрғыдан зерттеліп, кейде
Ауыз әдебиеті мұрасының өзіндік өзгешелігін анықтауға аса қажетті тәсілдің
Бұл мәселені теориялық жағынан дәлелдеп, арнаулы еңбек жазған көрнекті
Қазақ әдебиеті тарихыдағы ұқсастық пен сәйкестіктің өзі типологиялық, генетикалық
Типология - ғылымның салыстыра зерттейтін тәсілі. Екінші сөзбен
Типологиялық зерттеулердің ұлттық ерекшеліктері тұрғысынан жүргізілуі параллельдерге қатысты болмақ.
Параллель – гр. parallellos – бір-біріне ұқсас, қайталамалы құбылыстарды
Этнография, археология мен тарих мамандарының соңғы жылдары жүргізген зерттеулері
Мысалы, қазақ әдебиеті тарихын зерттегенімізде туысқан түркі-монғол халықтарының, түркі-монғолдармен
Тарихи-типология зерттеуінің деректік базасы мол болуы қажет. Қазақ әдебиеті
Осы мол материалды зерттеу үстінде пайдаланудың да өз тәртібі
Алайда, осы концентр-шеңберге кіретін халықтардың саны көп емес, сондықтан,
Қазақ әдебиеті тарихы жанрлары көркем қазақ әдебиеті тарихы (художественный
Ахмет Байтұрсынов қазақ қазақ әдебиеті тарихыын тұтастай саралай келе,
Көріп отырғанымыздай, бертінге дейін, нақтылап айтқанда, өткен ғасырдың 60-жылдарына
Халықтың күнделікті тіршілігінде үздіксіз қайталанатын рәсімдер, әдет-ғұрыптар, салттар оған
Қазақ әдебиеті тарихының шындықты бейнелеу жолдарының да өзінше сипатқа
1.2 Беташар ғұрпы және ондағы параллельділік құбылысы
Дәстүрлi беташар әдетте, тойға жиналған халық тарқар кезде өткiзiлген.
Әрине, қыз ұзату тойындағы сияқты келін түсіру тойы кезінде
Беташарды кез келген адам айта бермейтін болған, оны ел
“Беташар” - келiн түсiру тойында айтылатын ғұрыптық жырлардың бiр
Беташардың мән-маңызы мен мақсат-мұраты жөнінде А.Байтұрсынов: «...Беташар өлеңінің не
Екінші үлкен мағына: беташарда қазақ елінің жаңа түскен келінді
Тұтастай алғанда, беташар мәтінін екі үлкен бөлімге бөлуге болады.
Композициялық жағынан алғанда, осындай екі мағыналық арнада өріс ашатын
Беташарлардың барлығы да, ең алдымен, жиналған жұртқа қаратылып айтылатын:
Алқалаған әлеумет,
Жұрт жиылған бұқара!
Сөз сөйлемей сабыр ет.
Беташарға біз келдік,
Атадан қалған бұл ғадет.
Немесе:
Келін-келін келіп тұр,
Келіп үйге еніп тұр.
Қайын жұрты халқына
Иіліп сәлем беріп тұр, -
деген сияқты арнау өлеңнен басталады. Одан әрі қарай:
Қолыма алдым мен қамшы,
Басына жібек байлаған
Ар жағында жібектің
Ақ жұмыртқа, сары уыз,
Ұядан шығып гүлденген,
Ұшамын деп қомданған,
Ата-анадан тәрбие,
Жақсылардан үлгі алған.
Жақсы атаның данасы,
Көргенді жердің баласы.
«Қарағым» деп өсірген,
Әке менен ананың
Алдында жалғыз шырағы,
Бауыр еті баршасы,
Ақ ботадай ойнаған,
Қолындағы наршасы..., -
деген сияқты келінді таныстыра отырып, мадақ айтылады. Бірақ мұнда
Мен сөйлейін аспандай,
Дария ағып тасқандай.
Қарындас келдің қаумалап,
Мен сөйлейін аумалап.
Таусылмайтын бұлақпын,
Тартып алсаң қауғалап, -
деген сияқты өзін-өзі шарықтай көтерген таптаурын жолдар кездеседі. Мұндай
Ордаға салса, олжа алған,
Омырауға салса, төске алған,
Онан да байлық өткен жоқ.
...Ана отырған атасы –
Қара бір жердің жотасы, -
деп оның бары мен байлығын айта келіп, келінге көрімдік
Дегенмен бұл таныстыруларда да нақты сол адамға қатысты ерекше
Ана тұрған қайнағаң,
Бес таба нанға тоймаған.
Үйде тұрса тынышы жоқ,
Етігінің қонышы жоқ...
Ішпей-жемей байыған,
Етігін таспаменен қайыған, -
деген сияқты әзіл-оспақ түрінде келетін өлең жолдары да аз
Даладан отын тасыған,
Орақпен бұтын қасыған.
Насыбай атып түкірген,
Аузы боқтай сасыған.
Қапы қалған ақылдан,
Бұрынғы өткен нақылдан
Дүниеқорға бір сәлем!
Мұның өзі ғұрыптық дағдыдың моральдық нормалар шеңберінен шығып, ащы
«Беташар» - қазақ тұрмыс-салт лирикасының ертеден келе жатқан көне
Онан соң «Беташар» айтушы қалыңдықты сипаттауға көшеді. «Сауысқаннан сақ
Ел-жұртыңа жақ келін,
Өзің ақыл тап келін!
Ата-енеңді бақ келін!
дегендей ақыл-өсиет үйретеді.
Ақыл, өсиет насихаттың:
Артқы түйең – тартыншақ,
Тартына сөйле, келіншек.
Алдыңғы түйең – итіншек,
Имене сөйле, келіншек, -
дейтін қара өлең параллель түрінде келетін шумақтары да болады.
Ертедегі «Беташарлар» патриархалдық-рулық, феодалдық қауым мақсаттарына бейімделсе, қазіргі замандағы
О, жас келін, жас келін,
Ілгері қадам бас келін.
Еңбекшінің алды бол,
Жалқаулықтан қаш келін!..
Қатарыңнан қалмағын,
Тұрма жолда кідіріп,
Ауыл-үйді аралап,
Жүріп алма қыдырып!
Топ адамның ішінде,
Жай сөйлегін мүдіріп.
Өсек сөзге ермегін,
Ісіңді жүр тындырып.
Мініңді айтса түзел деп,
Оған ешбір жасыма,
«Жақсы келін» дегенге,
Шалқақтап тағы тасыма!
Әдепті бол, үлгі бол,
Ізет қыл, кәрі-жасына!
Сонда бақыт қонады,
Жаңа келген қосыңа...
«Беташар» жырында көңілді, күлкілі әзіл-қалжың мен сын-сықақ та аралас
Беташарды той жырының басқа жанрлық түрлерінен ерекшелейтін басты сипат
Беташарларға тән өзіндік басты сипаттардың бірі ретінде ондағы сипаттаулардың,
Қалай дегенде де, беташар – той жырларының ішіндегі мазмұндық
Кеңес үкіметінің кезінде шыққан еңбектерде беташар ғұрпының негізгі мәніне
Ал қазіргі кездегі беташар ғұрпына байланысты жарыққа шыққан еңбектерде
«Үйлену тойында жас жұбайларды жар-жар айтып қарсы алады. Мұнан
Беташар жасалғаннан кейін, ата-аналар, туған-туысқандар және дос-жарандар жас жұбайларды
Жаңа түскен жас келіннің бетін ашып, өлең айту дәстүрі
Қысқасы, үйлену салт өлеңдерінің жар-жар, сыңсу секілді үлгілерінің, әсіресе,
А.Н.Веселовский бұл пікірге дүние жүзіндегі көптеген елдердің, соның ішінде
Қазақ халқындағы беташар ғұрпында басқа да ғұрыптармен ұқсас келіп
Беташар қалыңдық келіп түскен бойда айтылады. Мұның екі түрлі
Бет жабу тірілерге тән жоралғы емес. Өлі адамның ғана
Көр шымылдық көтерші, көрсін әкем, Көзінің жасын көл
Ұзатылатын қызға арнайы тіккізген сәукеле кигізіп, шымылдық артына жасыратыны
Сәукеленің негізгі бөліктері – тәж, төбе, құлақ бау және
Сәукеленің төбесіндегі кішкентай тақия қалыңдықтың балалық шағымен қоштасу белгісі
Ерте кезде қалыңдықтың мінез-құлқын да осы сәукелеге тағылған әшекейге
Сәукеле – киізден ұшты етіп жасалып, іші-сырты шұғамен, терімен
Сәукеленің тігілуі туралы ғалым Ө.Жәнібек былайша жазады: «Сәукелеге ұқсас
Қыз төркінінің тұрмысын танытатын әшекейлі, қымбат тасты сәукелені тігу
Қыз сәукелені беташар ғұрпы басталғанша тағып жүруге құқылы болып
Жалпы, әкесінің үйіндегі қыздың орны киіз үйдің оң жақтағы
Қыздары он екіге толғанда ата-анасы киіз үйдің оң босағасынан
Оң жақ сөзінің этнографиялық мәнін көне моңғол-қалмақ құқығының ХҮ-ХҮІ
Қазақта кісі қайтыс болған соң киіз үйдің оң жағына
Келін боп түскен соң, ол орын – үйдің сол
Ғұрыптық дағдыдың қызмет аясы байланыстарының сан-салалы екендігін баса ескерген
Бұл рәсімдердің аралық шегін, әсіресе, өлімге байланысты жасалатын жол-жоралғылардың
2. 1 Үйлену кезінде атқарылатын отбасылық ғұрыптар сипаты
Адам өміріндегі ең бір қызықты да, қуанышты да ұмытылмас
Қазақ халқының ұлын үйлендіріп, қызын ұзатуда ғасырлар бойы желісін
Ежелгі қалыптасқан дәстүр бойынша, қазақ жұртында отау тігудің бірден-бір
Ал «Қыз Жібек», «Қамбар батыр», «Қобыланды батыр» секілді эпостық
Қай елде, қай кезеңде болмасын, адам баласының ер жетіп,
Ол, ең алдымен, ұлының ер жетіп, қызының бой жетіп,
Адам баласының өмірінде болатын әртүрлі оқиғалар – жас нәрестенің
Адам өміріндегі ең жауапты кезең – өзіне ғұмырлық жар
Жігіт үйленер алдында әуелі өзіне ұнайтын теңін іздестіреді. Бұл
Екі жас бірін-бірі ұнатып, үйлену тойы жасалған кезде бүкіл
Тойдың өзі тұтастай алғанда, ойын-сауықтық тұрғыдағы көңілашар шара ғана
Қазақтар өмірінің сан ғасырлық тарихы әдетте ана тілімен
Әдет-ғұрыпты, салт-сананы айтсақ, олар туралы халықтың көрнекті де, көрікті
Мысалы, ұрын бару дәстүрі, сөздің өзі де бұл күнде
Ұрын бару сияқты құдалық, қыз айттыруға байланысты қазақтың қазақтығын
Құйрық-бауыр асатудың қазақ дәстүріндегі мәні туралы С.Мұқанов былай дейді:
Осы тағамдағы бауыр мен құйрық майдың қатаң алмасуы назар
Үйлену тойында атқарылатын ойын-сауықтардың мазмұнына назар аударсақ, ондағы қуаныш
Дүниедегі қуаныш –
Бір азғантай жұбаныш.
Оның түбі – бір налыс,
Қайғы мен рахат тел еді [44, 184], -
деп Шәкәрім де назар аударған.
Мәселен, ел тойға жиналып, көңілденіп жатса, қыз сыңсу айтып,
Ал үйлену жырларындағы қайғы-мұң, зар қыздың жат елге кетуіне
Мұндай қос тінді сипат үйлену тойының драмалық табиғатын күшейте
Жар-жар – үйлену ғұрып жырларының ішіндегі ежелден назар аударылып,
Жар-жардың алғашқы толық та, классикалық көркем нұсқасы В.В.Радловтың түркі
Жар-жарды алғаш ғылыми тұрғыдан зерттеп, пікір айтушы А.Байтұрсынов өзінің
Ең алдымен, «жар-жар» терминін ғылыми тұрғыда алғаш қолданушы Ахмет
«Жар-жар» бірде «үкі-ау», «ай-ау» бірде «сылқым-ау», «жұртым-ау» деп қайырмаланып
Осындағы үкі-ау – кәдімгі үкі құс. Қазақ үкінің қанат-жүнін
Екіншіден, ғалымның «Жар-жарды екі жақты болып бастап, соңынан бір
Жар-жардың екі топ арасындағы хордың кезекпе кезек айтысы арқылы
Өлең ырғаққа, музыка әуеніне ілесе орындауға лайықталған. Соңындағы «жар-жар-ау»,
Ал оның мазмұнындағы мұң-зарға келетін болсақ, ата-анасының оң жағынан
Жат жұртқа ұзатылып бара жатқан қыздың ата-анасымен, ел-жұртымен, құрбы-құрдастарымен
Сыңсу – ұзатылатын қыздың туып-өскен жерімен, ауыл-аймақ, ағайын-туыстарымен, ата-ана,
Сыңсудың арты ойын-сауыққа ұласады. Ұзатылған қызға кілем-кілшеден бастап, түрлі
Есіктің алды ошаған, Ұстатпайды қашаған. Жат елге кетіп барамын,
Алтын да менің босағам,
Аттап бір шығар деп пе едім...
Күміс те менің босағам,
Күңіреніп шығар деп пе едім!
Қарағай ма екен, тал ма екен,
Талдан да биік бар ма екен?
Үйде бір жүріп, түзде өлген,
Қыздан да мұңлық бар ма екен?
Қалайы сандық кілтім-ау,
Жылама дейсің жұртым-ау.
Жыламай қайтіп шыдайын,
Барасың қалып жұртым-ау!
Тоғайға құрған тұзағым,
Үйім ғой менің ұжмағым.
Ұжмағым демей не дейін,
Қайран қалды-ау, оң жағым.
Халық шығармашылығында табалдырық – босаға – маңдайша – бүтіннің
Есімі шоқ жұлдыздың Үркер ме еді, Түйені қатар-қатар тіркер
Қыздың «босаға аттау» рәсімінде үлкен дәстүрлік сыр жатады. Күйеу
Отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихыындағы көп жырланатын киелі ұғымның
Атқа мінерде:
Есіктің алды ақ қайың,
Ерттеп қойған аттарың.
Ерттеп бір қойған аттарың
Көлденең әкеп тартқаның, -
деп өлеңдетеді. Одан әрі, қыз әкесімен:
Ақ торғынның қиығы-ай,
Жақсы адамның зиыны-ай.
Айналайын, әкем-ау,
Айрылысудың қиыны-ай.
Есіктің алды – дөңесім,
Таусылмас ақыл-кеңесің.
Еркелеткен, әкем-ау,
Жат елге қайтып бересің, -
деп егіле жыласа, одан соң:
Қияйын қайтып анамды,
Өсірген тартып жапамды?
Жат елге кетіп барамын,
Апам-ай, берші батаңды.
Апам-ай, апам дегізген,
Бел беріп, қаймақ жегізген.
Ақтамай кетіп барамын
Ақ сүтін иіп емізген, -
деп, шешесімен көрісіп, сыңси жылайды. Осылайша рет-ретімен қыз ағасына,
Сыңсудың басты қызметі қыздың елімен, жерімен қоштасуы болғанмен, қыз
Сыңсу той жырларының ішіндегі лирикалық толғаныстарға бай, аса бір
Қарағай ерге қас болмас,
Қыз бала елге бас болмас.
Өз үйіңнен кеткен соң,
Бал жесең де ас болмас, -
деген төрт жолдың астарында дәстүрлі дүниетаным мен ұстанымның халық
Және де халық арасында сыңсудың озық үлгілері бүгінгі күнге
Шыңырауға тас атсаң,
Батар-кетер, анажан!
Жат елге қыз ұзатсаң,
Өтер-кетер ана жан!
Менің жүрген ізіме,
Жантақ еккін ана жан
Жантақ гүлі солғанда,
Өлді дейсің ана жан!
Қайран аулым қалады-ау,
Қарасам, көзім талады-ау.
Әлпештеген ел-жұртым,
Жылай да жылай барам-ау.
Бұлғақтап жүрген заманым,
Таусылды ғой амалым.
Малға мені сатқандай,
Мен жұртыма не қылдым?
Жат жұрттық болып кеткен соң,
Кетер-ау бастан сәулетім.
Дәуренім менің өткен соң,
Қалады-ау сән-сәулетім.
Заманым қиын болар-ау,
Көкірекке қайғы толар-ау...
Ел-жұртым, сенен айрылып,
Санамен жүзім солар-ау.
Бұл сыңсудан байқайтынымыз, қыз басқа жұртқа аттанып бара жатқан
Табалдырық аттау – қазақтың құдалық салтында, ескі ырымында жігіт
Қазақта «табалдырықта бақ тұрады», «табалдырықты құрметтемеген бағынан айырылады», «табалдырықтың
Мәселен, жаңа туған баланың «жолдасы» табалдырық астына көміледі. Табалдырықты
Босаға – бүйір тірек, табалдырық – астыңғы тірек, маңдайша
Қыздардың сыңсуында бүгінгі көзбен қарағанда, әншейін ұйқас үшін алынғандай
Төрге бидай шашайын, Төрге кілем басайын. Айырма, халқым, айырма,
Төр алдында жер қаздым, Қамшы бойы ор қаздым. Көтеріп
Қыз өзі аттанып бара жатқан сәтін, өлімді аттандырғаннан кейін
2. 2 Үйлену тойында атқарылатын ғұрыптардағы параллель элементтер
Бір шығармалар, таза рәсімді атқару қажеттілігінен туып, соған кіндік
Мәселен, жоғарыдағы екі ғұрыптық кешенде (қыз ұзату мен өлік
Қараласын тағы да, қараласын, жар-жар,
Алтын тарақ басымды араласын, жар-жар.
Ұзатқаны қыздардың - өлгенмен тең, жар-жар,
Өлең айтып шығарар жаназасын, жар-жар.
Базардан келген үш кілем,
Үшеудің бірі – тұс кілем.
Тірі кетті демесең,
Өлгеннен мұның несі кем?
Әуені бұл қоршайды,
Ойпаңға жылқы жусайды.
Тірі кетті демесең,
Өлгенге көңілім ұқсайды.
Базардан келген бес кілем,
Дүриядан несі кем?
Тіріде отыр демесең,
Өлі қыздан несі кем?
...Қош-сау бол, елім-жұртым, ата-анам,
Айдын көл, туып өскен, шалқар далам!
Мен кеттім жас жанымды құрбан қылып,
Таба алмай өз ортамнан ешбір панам! –
Базардан келген бас кілем,
Дос болмайды қаскүнем.
Тірі бір кетті демесе,
Өлгеннен бұның несі кем?
Қарағай ма екен, тал ма екен,
Қайыңнан биік бар ма екен,
Үйде туып, түзде өлген.
Қыздан сорлы бар ма екен?
Базардан келсе – басы артық,
Киім бір кидім жасартып.
Тірі бір кетті демесе,
Өлгеннен бұның несі артық.
Қыз деген бала басы артық,
Қалмады амал жасар түк.
Тірі бір кетті демесең,
Өлгеннен мұның несі артық.
Уылжымай ақша бет қуарсайшы,
Мөлдіреген қос жанар суалсайшы.
Бір жаманға қор болып кеткенімше,
Өліп қана қыз сорлы уансайшы [53].
деп еңірейді ұзатылатын қыз.
Қыз ұзату салтының бүкіл өн бойында бұл мотив үздіксіз
Басыма қамқа бөрік қырын кидім,
Ақ көкем қырын жүріп жүгін жидым.
Әкеме қыз да болсам, ұлдай едім
Өтерін бұл дүниенің бүгін білдім, -
деген қыз сөзі соны аңғартады. Дәстүрлі дүниетаным бойынша пәни
Етегін ақ көйлектің кеңнен салдым,
Құдайдың қыз қылғандай несін алдым.
Ұзатқан - өлгенменен бірдей дейді,
Аға-ау, хош-аман бол, дүние салдым, -
деген өлең нақтылап бекіте түседі.
Үйден кетуді өліммен пара-пар санау – қыздар сыңсуының негізгі
Қарағай ма екен, тал ма екен,
Талдан да биік бар ма екен?
Үйде бір жүріп, түзде өлген,
Қыздан да мұңлық бар ма екен? –
деген сияқты өлең әр қыздың аузынан шығады. Яғни, қыз
Түндігімнің төрт бауы – мақта, шеше, жар-жар-ау!
Қызың кетіп барады, жоқта, шеше, жар-жар-ау!
деп жырлайтыны да сондықтан.
Салыстыру шеңберін кеңейткен сайын қыздың ұзатылуының өліммен теңестірілуі жай
Оны тарата түсіндіру мақсатында бүкіл процестің әр кезеңін рәсімдік
Қарадан камзол пішіңдер,
Жібектен арқан есіңдер.
Енді айналып келгенше,
Қош-есен бол десіңдер, -
немесе:
Сөздің басы бісмілла,
Бісмілла бітпес мың жылда.
Шапан келді – сын келді,
Қызыл тілім қимылда, -
болмаса:
Жүруші едім алшақтап,
Тақия тіктім моншақтап.
Жеңгелерім жиналып,
Келдің бе киім құшақтап? –
деп жылайды үйінен аттанғалы отырған қалыңдық. Бұл тұста ұзатылатын
Ал ежелгі дәуірдегі, әсіресе, хандар мен бекзадалардың отбасылық өміріне
Яғни, қыздың ұзатылуы – оның басының өлімге байлануымен бірдей
Киім кигізудің арнайы жол-жоралғы арқылы атқарылатын киелі рәсім екендігін
Киімің тоза берсін,
Өмірің оза берсін –
деп тілек айтып жатады. Мұның барлығы киім кию жоралғысының
Мәселен, балаға кигізетін ит көйлек пен өліге кигізетін кебін
Ғалым Серікбол Қондыбай Ит көйлек ұғымы туралы былай деген:
1. ит – әлі тумаған адам жанының тұлғалануы; 2.
Нәрестенің дүниеге келгеннен бастап киген көйлегінің «иттің көйлегі» деп
Жоғарыда көрсетілген бағалау қатынасы алдыңғы балалары шетінеп, бала
Ежелгі ұғым бойынша өлген адам басқа дүниеге аттануда ұзақ
...Осы сапардан қайтпасаң,
Болғаным мен-шерменде...
...Сапар шекті атакем,
Пайғамбардың жасында.
...Атакем сапар шеккен соң,
Аңырап қалды ордасы, -
дейтін жолдар да осыны дәлелдейді. Тіпті, жоқтауларда бұл мотив
Көне ұғым бойынша, өлген адамның рухы түрлі кедергілерден өтіп,
Бұл орайда сапар мотиві көп жағдайда жылқы бейнесімен тіндесіп
Бірқатар зерттеушілер көшпелі халықтардың инициация салтының атпен, соның ішінде
Одан кейінгі дәуірде адамдар атты қолға үйреткен соң тасымалдаушылардың
Жылқы мотивіне байланысты тағы да ат тұлдау ғұрпы бар.
Егер қазақ отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихыын тұтас құбылыс
Жалпы үйлену тойында да, өлік жөнелту ғұрпында да, сәбиге
Қазақ келтірімі бойынша, дүниеге келген бала 40 күндік уақыт
Қазақ халқының ғұмырында жеті, тоғыз, отыз, қырық, бір сандары
Баланы қырқынан шығарудың тағы бір ерекше маңызы бар. Қырық
Қырық саны халық санасында киелі мән алған. Ғалым Қ.Ғабитханұлы
“Қырық санының қасиеттілігі де, киелігі де, баланың ана құрсағында
Бұдан байқап отырғанымыздай 40 санының қуатты сандардың бірі болуының
Қырықтың межелік, шекаралық сипаты “қырқынан шығару” және “қырқын беру”
Сондай күрделі мифтік-лингвистикалық ізденістер нәтижесінде
С. Қондыбай. “Қырықтың бірі – қыдыр”, “Қырық
Үйді қырық еркек толтыра алмайды, бір әйел толтырады. Қырық
“Қырық жеті – қыздың құны” сөз тіркесіндегі “қырық” және
Жоғарыда айтылып кеткен этнография мен қазақ әдебиеті тарихының етене
ҚОРЫТЫНДЫ
Ғұрыптық дағдының этнографиямен жымдаса өріліп жатқан аса күрделі байланысында,
Мәселен, бір қарағанда, халық шығармашылығына тән шығармалар ғұрыптың сөзбен
Қорыта айтқанда, қазіргі ғылым бұл аса күрделі мәселені жалпылама
Қалай дегенде де, бұл қазақ қазақ әдебиеті тарихытану ғылымындағы
Қазақ отбасылық ғұрпының поэтикалық әлемінен осы күрделі типологиялық сипаттардың
Демек, ғұрыптар рәсімдер мен оларға қатысты қазақ әдебиеті тарихылық
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Путилов Б.Н. Методология сравнительно-исторического изучения. – Москва, 1976.
2. Чистов К.В. Народные традиции –Ленинград, 1986. -305 с.
3. Фольклор и этнография. – Ленинград, 1977. -199 с.
4. Қасқабасов С. Миф пен әпсананың тарихилығы. / Қазақ
5. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр-аңыздар. Алматы, 1985.
6. Марғұлан Ә. Қазақ қазақ әдебиеті тарихыының тарихилығы. 132-133-бб.
7. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері.
Алматы, 1973, 16-6.
8. Артықбаев Ж. О. Қазақ этнографиясы: этнос және қоғам.
Қарағанды, 1995;
9. Бердібаев Р. Қазақ эпосы. Алматы, 1982. 196 б.
10. Сыдықов Т. Қазақтың тарихи жырлары және бүгінгі ғылым
//Қазақ қазақ әдебиеті тарихыының тарихилығы. 147-6.
11. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Алматы, 1974.
12. Нұрмағамбетова О. «Қобыланды батыр» эпосының негізгі варианттары және
13. Ісләмжанұлы К. Қазақтың отбасы қазақ әдебиеті тарихыы. –Алматы:
14. Байтұрсынов А. Шығармалары. - Алматы, 1989. -216 б.
15. Досмұхамедұлы X. Таңдамалы: Қазақ тарихы, әдебиеті, тілі т.б.
16. Әуезов М, Соболев Л. Эпос и қазақ әдебиеті
1939.
17. Қазақ қазақ әдебиеті тарихыының типологиясы. -Алматы: Ғылым, 1981.
18. Қазақ әдебиеті. Энциклопедия. –Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2006.
19. Нұрмағамбетова О. Некоторые вопросы сопоставительного изучения казахского эпоса.
20. Соколова В.К. Қазақ әдебиеті тарихы как историко-этнографический источник.
Советская этнография. Москва, 1960. № 4.; Русские исторические предания.
Москва: Наука, 1971.
21. Турсынов Е.Д. Истоки тюркского қазақ әдебиеті тарихыа. Қорқыт.
Дайк-Пресс, 2001.-168 с.
22. Абылқасымов Б. Телқоңыр. –Алматы: Атамұра – Қазақстан, 1993.
23. Байтұрсынов А. Шығармалары. - Алматы, 1989. -320 бет.
24. Сейфуллин С. Шығармалар. 6-том. Қазақ әдебиеті. – Алматы,
25. Сүйіншіден – көңіл айтуға дейін (Құрастырған Н.Төреқұл) –
26. Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл (Құраст. Б.Әлімқұлов,
27. Әуезов М. Шығармалар. ХІ т., -Алматы, 1969.
28. Веселовский А.Н. Собр.сочинений. Т.1. - Спб., 1913.
29. Жүсіпов Б. Келіннің бетіне орамалды неге жабады? //
30. Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в ХҮІІІ
31. Гродеков Н.И. Үйленуге қажетті шарттар – құдалық, ұрынтой
32. Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. –Алматы: Өнер, 1987.
33. Жәнібеков Ө. Қазақ киімі. – Алматы: Өнер, 1996.
34. Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: Қазақстан,
35. Қанарбаева Б. Қазақтың наным-сенімдерінің қазақ әдебиеті тарихындағы көрінісі.
36. Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. 1-том. – Алматы:
37. Матыжанов К. Қазақтың отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихыы:
38. Әуезов М. Әдебиет тарихы. - Алматы, 1991. -240
39. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – Алматы:
40. Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті:
41. Мұқанов С. Таңдамалы шығармалары. – Т.15. –
42. Каракузова Ж.К., Хасанов М.Ш. Космос казахской культуры. –
43. Қаирбаева Қ.Т. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың символдық мәні:
44. Шәкәрім. Иманым. –Алматы: Арыс, 2000. -321 бет.
45. Бахтин М.М. Творчество Франсуа Рабле и народная культура
46. Гусев В.Е. Истоки русского народного театра. – Ленинград,
47. Радлов В.В. Образцы народной литературы тюркских племен, живущих
48. Құрбанғали Х. Тауарих хамса (Бес тарих). –Алматы, 1992.
49. Уахатов Б. Қазақтың халық өлеңдері. –Алматы, 1974. -386
50. Ақпанбек Ғ. Қазақтардың дүниетанымы. – Алматы: Қазақ университеті,
51. Болатова Г. Салт жырларындағы тәрбиелік үрдістер. –Алматы, 1997.
52. Ока Ардақ. Қазақ-монғол тілдеріндегі киіз үйге қатысты лексиканы
53. Қара өлең. Құрастырған О.Асқар. -Алматы: Жалын, 1997. -636
54. Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. 1 – 4 кітап.
55. Нестеров С.П. Конь в культах тюркоязычных племен Центральной
56. Липец Р. Образы батыра и его коня в
57. Батырлар жыры. 3- том. – Алматы: Жазушы, 1987.
Аносский сборник. Никифоров Н. Собрание сказок алтайцев с примечаниями
58. Ел қазынасы — ескі сөз. (В.В. Радлов жинаған
59. Плетнева С. Печенеги, торки и половцы в южнорусских
60. Ғабитханұлы Қ. Қазақ мифологиясының тілдегі көрінісі. – Алматы:
61. Машанов А., Байзақов Ж. Бір мифтік санның сыры.
ГЛОССАРИЙ
Ғұрып – бұл ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын, символдық мәндегі
Беташар – Келін келгеннен кейін оны туған-туысқандармен, ауыл-аймақпен таныстыру
Паралелль - гр. parallellos – бір-біріне ұқсас, қайталамалы құбылыстарды
Үйлену салтына байланысты туған өлеңдердің жанрлық сипаты
Қазақ халқының тұрмыс – салт жырлары
Үйлену фольклоры
Үйлену тойының мәдениеті қазақтың ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрі
Қазақтың үй іші әдет-ғұрып өлеңдері
ОТБАСЫЛЫҚ ҒҰРЫПТАР ЖӘНЕ БЕТАШАР ЖЫРЫ
Тұрмыс-салт жырларының жанрлық түрлері мен зерттелуі
Қазақ фольклорының тарихы және оның зерттелуі
ҚАЗАҚ ЭТНОПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ РЕТІНДЕ ТУЫП, ҚАЛЫПТАСЫП, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
Қазақтың ғашықтық жырлары