Сен Бүркітбай емеспісің
Мазмұны
КІРІСПЕ 1
С.Мұқановтың "Ботагөз" романындағы диалог үлгілері және оның характер танытудағы
1. Кейіпкер тілі - характер бағалау тәсілі. 3
2 «Ботагөз» романындағы диалог үлгілері 23
Әдебиет 25
КІРІСПЕ
Қазақ ұлттық әдебиетінің мұрасы мол, сөз жетпес ұшан-теңіз. Әр
Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиетінің дамуына, кемелденіп жетілуіне едәуір
С.Мұқановтың прозалық, поэзиялық, драматургия саласындағы туындылары көптеген зерттеу
Жазушы шеберлігіне байланысты кейіпкер сомдаудың әр түрлі әдістерін
Диалог - қаһарман бейнесін ашудың, характер жасаудың, адам
Осы мәселені қарастыруда бірінші ретке диалог терминінің табиғатын ашып,
Мы разговариваем с собеседниками, которые нам отвечают, -
Э.Бенвенист
"ХХ ғасыр реализмі бізге қарапайым өмірдегі адамдар секілді сөйлейтін
С.Мұқановтың "Ботагөз" романындағы диалог үлгілері және оның характер танытудағы
1. Кейіпкер тілі - характер бағалау тәсілі.
Диалог теряет смысл, если он не высвечивает,
не раскрывает того, что происходит в душе человека.
М.Бахтин
Қазақ романындағы диалог жасау өнерін жете тану үшін
"Әуезов диалогтарының психологиялық қуаты мол, олар персонаж ойы мен
( Б.Наурызбаев "Қазақ прозасындағы Б.Майлин дәстүрі. 34-бет.) толық
"Ботагөз" романы сахара өңіріндегі ұлы төңкеріс қарсаңындағы халық өмірін
Мәселен, роман тартысында шешуші роль атқарған үстем тап өкілі
"- Сөйле!- деді Итбай Амантайға, қымызды ішпеуін ұнатпай, тез
- Губернатордың қай күні келетінін білейін деп келіп ем.
- Оны қайтесің?
- Айтатын арызым бар еді.
- Не арыз?
- Мына қар аяғы жіби, жерімізге қала келіп түскелі
- Жер қазнанікі емес пе?- деді Итбай.- Алам десе
- Ел қазнанікі емес пе?
- Сонда осы жер туралы губернатор сенімен тілдеседі деп
- Е, неге тілдеспесін. Ұлығымыз емес пе, бағын отырған
- Арызшыл болсаң Омбыға барып берерсің. Мен үйіме келген
Осы диалогтан болыстың қарапайым елдің емес, өзінің қара басының
" - Әй, қайда барасың? - деді оған таң
Амантай үндемей аяңдай берді.
- Әй, тоқташы!- деді Итбай түрегеп.- Сен де,
- Мен бұл іске кірісе алмаймын!- деді Амантай, Итбай
Мына диалогта Итбайдың Амантаймен әңгімелесуі тіпті қарама-қарсы сипатта өрбиді.
Бір өзі дара тұрғанда, адамның мінезі ,
" Сандықтың аузын аша бер, әке!" деген еді Итбай
" Неге, шырағым?"
" Ақша түседі"...
" Неден, шырағым?"
" Жұрттан".
" Не ақша?"
" Баласын қалдырам десем, ақша түгіл кеудесіндегі жанын
------------------------------------------------------------------------------------------
" Егер,- деді баласына,- реті келсе елдің көбін босатып
Бұл патшаның 16 июль жарлығынан кейінгі ауыл жағдайының
"- Апыр-ай десейші, алтынға қолын малып отыратын реті
- Енді ме, егер осы босағаға дәм жазып келе
- Сол қыз закөншік дейді. Орысша недәуір оқып тастаған
- Ә, қойшы сондай сөзді!- деді Итбай кейіп,- закөншік!..
З.Қабдоловтың "адам сөйлесе, сөзінен-ақ оның кім екенін білуге болады"
Күнәсіз елді қанау, күштеп көндіру, жәбірлеу Итбайдың ата-бабасынан бері
"- Атай көрме! Біздікіне келгесін малдың басын жемей, о
- Жоқ, жүрем.
- Е, оның қалай? Дәмдес үйің. Аунап-қунап жат.
- Асығыс ем, рақмет!
- "Неге келдің?" деген кісідей жолыңды сұрап мазаңды алмайын
Итбай, біріншіден, Асқардың келген жөнін іштей білгісі
Сондағы Итбайдың сыпайлығы, жылы сөздері мен ыстық ілтипаты, әрине,
"Байсақал Итбайға бір Асқарға бір қарап жаутаңдап қалды. Бұрын
Байсақал Асқардан қорқатын еді. Ол, тегі. жалпы орысша білетін
Бұл романнан үзіндіні біз бекер алып отырған жоқпыз. Кейде
"Асқар "заттар табылды" деп сүйінші сұраудан бұрын Шербанидзе бұндай
- Жаман жігіт емес,- деді ол.
- Ә, солай ма? Бірақ өзін, байларды жек
- Ондайы бар,- деді Итбай, Шербанидзенің ол сөзіне мән
Бір жағынан, Асқар мен Итбай ешқашан ашықтан-ашық сөзге тіреліп
Омбы семинариясында оқып білім алған ауыл мектебінің мұғалімі -
"- Әрине солай, Итекең сияқты байларға тамақ көбі рас.
- Ол кім?- деді Мадияр Асқардың сөзіне түсінбей, оған
- Кім болсын: кедейлер! Итбайдың малы - кедейдің
Мына диалог үзіндісі Асқар мен Мадиярдың алғаш тілдесуі болғанына
Және де, ол Асқардың күйініш сезіміне ортақ адам емес
"- Жесе жейтін шығар,- деді Мадияр өкпелетіп алармын дегендей,-
- Ол кім?
- Орыс!- деді Мадияр шегелей сөйлеп.
- Орыстың кедейін жеуші жоқ па?
- Бұл өз пікірің бе?- деді Мадияр төне қарап.
- Олай деп неге сұрадыңыз?
- Жай, көлденең біреуден естігенің бе дегенім ғой.
Асқар ол сөзді ауыр алды.
- Бұлайша айтуыңыз: мені бұрын танымағандыңыздан ғой деймін. Ақылым
- Ренжіп қалдың ғой, Асқар, менікі зілсіз сөз еді"
Жазушы кейіпкерлердің басты саяси мәселеге көзқарасын екеуі де қаламаған
Алғашында Итбай ауылына тек мұғалімдік қызмет атқарамын деп келген
"- Кешіріңіз,- деді ол, шылым бұрай бастаған Кузнецовқа,- мен
- Қалай?- деді Кузнецов.
Асқар Омбыда болған оқиғаны қысқаша еске түсірді.
- Сондағы сіз бе едіңіз?- деді Кузнецов.
- Иә, мен едім, Григорий Максимович.
- Ендеше неге амандаспадыңыз менімен?
- Кешіріңіз, танып алмай бас салуға қымсындым. Қол
- Кешірілмейтін іс,- деді Кузнецов та түрегеп, қолын ұсынып.-
- Мойныма алам.
Екеуі қолдарын қатты қыса амандасты." (59-60 бб.)
С.Мұқановтың диалог құру шеберлігін терең меңгерген сөз зергері
Асқар өзімен жақсы қарым-қатынастағы адамдармен ғана емес, өз қарсыластарымен
"...Асқар аз отырды да, табылған затқа қуана қоймағанмен, Итбаймен
- Итеке, сүйінші!- деді Асқар есіктен кіре, қуанған боп,
- Қайдан!- деді Итбай шошығандай орнынан атып тұрып.
- Розыскадан хабарландырды жаңа!
- Ойбай, барайық онда, тез!
- Сүйіншімді атаңыз!
- Қалағаның!.. Ойбай, барайық!" (181-бет)
Петербург шахарына аттанған сапарында Итбай патшаға арналған сыйсандықты ұрлатып
Диалогта басқа бір адамдардың тілдесуін келтіру арқылы қазіргі
" Амантай не депті?- деді Асқар сызданып.
- Кірісе алмаймын, біреудің қаршадай баласын аузына алып,
Амантай айтады, Итбай дейді түрмеде шірітуде қолдан келгенін
- Ә-ә-ә!- деді Асқар ауыр демалыспен,- солай де Балтабек!
- Солай, Асқар, - деді Кенжетай тұнжырап.
- Өз көңілің қалай?- деді Асқар сағынғалы Балтабекке.
- Нені қалай дейсің?
- Итбайдың сөзіне қалай қарайсын дегенім ғой.
..........................................................................."(157-158 бет.)
Осы үш адамның әңгімелесуі полилогтық форманы еске түсіргенімен,
Диалог кейіпкерлердің мінез-құлқындағы ерекшеліктерін аша тұра, жан
репликасы оның жүрегінде бір сәт пайда болған жүрек
"- Бірдеме айтайын деп едің?- деді Асқар.
Сағиттың бетіне қараса, көзінде жас іркіліп тұр екен.
- Біреу тиді ме?
Сағит солқылдап жылады.
- Неге жылайсың, айт маған?
Сағиттың даусы дірілдеп, айтайын деген сөзіне аузы келмеді.
- Сен сондай осал ма едің?- деді Асқар, балаға
Кейде бірден көзге ілінбейтін, функционалдық жүгі аса
Асқармен қатар жүріп, халқының бостандығы үшін революциялық күрес
"- Дұрыс,- деді Асқар, орыстың таза тілімен айтқанына сүйсініп.
- Учитель айтады: "Анчардың ыстық құмда өсетіні, қасына барып
- Олай болмас,- деді Асқар,- Пушкин білмей жазбаса керек
- Білмей жазды дейді учитель. "Ол кезде Анчарды солай
Ол - орыс мектебінде білім алған, сауатты, көкірегі ояу,
Бірақ кейіпкердің жалынды күрескер, саналы, саяси
Мәселен, жазушы Ботагөздің мейірімділігін, қайырымдылығын жанындай жақсы көретін
Қадірлі жеңгесіне деген аянышты сезім Ботагөздің жас жүрегін сыздатады.
"- Еркем!- деді Айбала өз сөзіне өзі қақалып,- Сәулем,
Ботагөздің көзінен жас іршіп-іршіп кетті.Айбаланың аузынан бөлшектеніп шыққан әр
- Апатай-ай, жаман сөзді айтпашы!" (232-бет)
Жақын адамының дүниеден өтіп бара жатқанын көре тұра,
Жазушы Ботагөздің бейнесін әр түрлі
" - Шыдауға мүмкін емес!- деді Алексей құшағын жазып
- Қолыңызды тартуыңызды өтінем!- деді Ботагөз, Алексейдің қолын қағып,-
- Ұқтым!- деді Алексей созған қолын түсіріп." (316-бет.)
Ботагөз Алексей өзінің отбасына қиянат жасаған қас дұшпанның жақтаушысы,
Ал Амантай нағашысымен сұхбаттасуында Ботагөз өзін
"- Нағашы ата,- деді Ботагөз ширақ үнмен киліге кетіп,-
- Қай сөзіме, қарағым?- деді Амантай түсінбей.
- Мұндай арпалыс шақта қару асынып, ерлердің қатарында майданға
.......................................................
- Олар мінген атқа мен міне алмаймын ба?- деді
- Әрине, асына аласың,- деді Асқар.
- Ендеше, сөйтем мен!.." (253- бет)
Ботагөз мінезінде алған беттен қайтпас қайсарлық бар. Ол
Ботагөз - өскен ортасының, елінің қадірлісі. Ол жайлы
Романда біз Амантай бейнесін үнемі динамикалық өсу, кесек тұлға
«Кошкиннің көзі Амантайдың жетегіндегі атқа түсті.
- Жақсы ат! Бұл кімдікі? Бері әкел атты!
Урядник қалжың ғып тұр екен деп ойлаған Амантай
- Бер деймін мен саған?- деді урядник оппа қарға
.......................................................................................
- Сібір айдасаң да бермеймін!- деді Амантай аттың тізгінін
Бұл эпизодта Амантайдың өзінің шамалы ғана малын
Келесі кездесуде ол Кошкиннің біреудің
«- Бұл неге талпынады?- деді Кошкин.
- Иесіне жаман сөз айтқанды біледі,- деді Амантай
Кошкиннің естуінше – «бүркіт адамдай ақылды. Иесіне жау кісіге
Орысша біле ме?- деді үрейленген Кошкин.
Біледі,- деді Амантай жымиып,- алып кетем десеңіз мә бүркіт!
Жіберме!.. Жіберме!..
Егер мен тиме десем тимейді.
Ендеше, айт, тиме деп,- деді Кошкин.» (87-бет)
Бар амалдардың ішінен ол айланы
Амантай бас кейіпкерлер (Асқар, Ботагөз) секілді көзі ашық жан
«- Мен алам.
- Қалай аласың? Зорлық қыласың ба?
- Зорлық қылғанда қайтесің?
- Жоқ, қыла алмассың!
..............................................................
«Жоқ!- деді ол ішінен өзіне-өзі жігер беріп,-
Романдағы осы үзіндіден Амантай мінезі айрықша сезіледі. Ол -
Міне, осыдан соң Амантай үстем тап өкілдеріне
« - Ал, ел жігіттер, сендер не айтасыңдар?- деді
Дүрмекке еріп жүрген ақсақалдардың біразы Амантайды ақыл айтып тоқтатпақ
...................................................................................
- Мен айттым, айтатынымды!- деді Амантай түрегеп.- Ал, мен
Айдаудан оралған соң Амантай айналасына бір топ
Жазушы Амантай бейнесімен қатар революцияның жеңіске жетуіне үлес қосқан
Халық өкілдері бейнесі туралы әңгіме қозғағанда
«- Итбай үйде ме?- діді ол шанадан түспей, Бүркітбайға
- Қай ел боласыз, әуелі жөн сұрасып алайық?
- Сен Бүркітбай емеспісің?
- Болсақ болармыз.
- Саған не болды мені танымай?
- Не мен жатырқаған шығармын, не сен өзгерген шығарсың.
.....................................................................................................
- Өзіңе мазақ керек пе?- деді Бүркітбай ашуланған боп,-
Итбайға кеден іспен келген Амантайды Бүркітбай алыстан көріп, танып
Сырттан танитын кейбіреулер Бүркітбайды «мені» жоғалған,
«- Уа, қойшы, Бүркітбай. Сен-ақ дүниедегі бар пәлені тіміскілей
- Рас айтам, келістің бе?
Асқар үндемей өтіп кетті.
- Қабағың тым түсіп кеткен екен,- деді Бүркітбай
Асқар мен Бүркітбай көптен бері таныс адамдар
Автор кейіпкерге шығарманың өне бойында біршама
Итбай болыстың «алып кел, шауып келі», «шабар
«- Бүркітбай!- деді ол жылай жіберіп,- бауырым, тық
- Кір менің к... әкеңнің аузын!- деді Бүркітбай
Диалогте адамның басына түскен зобалаң, мүсәпір күйі, жалынышты
Бүркітбай мұндай шешімге, тоқтамға бірден келе қойған жоқ.
«- Ә, солай ма?- деді Амантай жұмсаңқырап.
- Солай, отағасы. Құйысқанға қыстырылған нәжістей, жүрген жерімді
Итбай есігінде өмірі жалшылықпен күн кешкен, өзгермес деген
Темірбек болса Бүркітбай сияқты орама, солқылдақ жолмен
«- Менің есебімді бер!- деді ол Итбайға,
- Неге?
- Шығам.
- Неге шығасың?
- Шығам.
- Неге?
Итбай қанша шұқшиып сұрағанымен Темірбек
Темірбек пен Итбайдың бұл тілдесуі репликалардың
«- Қалқам!- деді түрегелген күпілі,- бауырым,
Темірбек еңіреп жіберді.
.....................................................................................................................
- Енді өлсем арманым жоқ! Бауырым, сәулем,
Шығарманың өне бойында байсалды, ұстамды
«- Темірбек!- деді Асқар жақындап барып танып.
Темірбек жалт қарады да, шауын беретін адамдай балтасын
- Темірбек!.. Мен Асқар!..
- Ә, сен бе едің?- деді де
- Неғып тұрсың?
- Шабайын деп ем!..
- Кімді?
- Әлгі Кенжетайды ұратын төрені.
.................................................................................................
Өлтірудің арты неге соғатынын Асқар айтып
- Мен Кенжетайдан аяулы емеспін. Өлтірем
- Темірбек,- деді Асқар жалынып,- Кенжетай еш
- Ботагөзді дейсің бе?
- Ия, Ботагөзді де!
- Ә, онда... қойдым!» (75-76 бб.)
«- Қорықсаң Ботагөзді өз қолыма бер,- деді
Кенжетайдың сөзі Балтабекті қайтадан қайраттандырды.» (213-бет.)
«- Мен жазықсыз кетіп барам,-
Шығармада патша үкіметінің қазақ даласындағы өкілдері арасында урядник
«1912 жылы осы ноябрь айының 18 күні,
- Кенжетай Тұяқов.
- Так... так... сол ұрлап алып... түсіп қалып...
Горбунов мұртынан жымиды да, урядниктің ойынан шатасқанын біліп:
- Әуелі ашып оқиық, содан кейін акт
- Жоқ, әуелі актілеп алу керек.
- Ерік сізде». (36-37 бб.)
Кошкин нан тауып жүрген қызметіне адал. Алайда төмендегілерге
2 «Ботагөз» романындағы диалог үлгілері
Диалог – лишь форма, средство,
лишь приглашение к проблеме, к дискусии.
М.Бахтин
Диалог арқылы адамдар бір-бірімен тығыз қарым-қатынас құрып,
Диалог – екі мүлдем айрықша дүниетаным иелерінің әңгімелесуі,
Романнан талдауға алынған жиырма шақты диалог үлгілерінің
Мәселен, Асқар мен Меделханов Базархан тілдесуінен сөйлеуші кейіпкерлер
«.........................................................................
- Дұйыс айтып отисың. Осы сөздей хата ма?
- Сізге хата деуім де ұят, ағай, сіз
- Бұның өзі сондай ақылды неме!- деді Сайым, Асқардың
- Бөгемеңіз, бөгемеңіз!- деді Базархан,- айтсын.
- Егер ауыл қоныстанып қала болса, оған мектеп, монша,
- Сонда қазақта елдік қала ма?- деді Базархан,-
Асқар ендігі бір ойларын алашорда көсемдерінің алдында да
Әдебиет
1. Қабдолов З. Сөз өнері.
2. Хализев В.С. Теория литературы. М.,
3. Абрамович Г.П. Введение в литературоведение.
Учебное издание 6-ое. М., 1975.
Глава третья. Язык
4. Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау.
243-288 бб.
5. Пірәлиева Г. Ішкі монолог. Алматы, 1994.
6. Майтанов Б. Қазақ прозасындағы замандас бейнесі.
104 б.
7. Майтанов Б. Қаһарманның рухани әлемі.
Алматы, 1987. 26-35 бб.
8. Майтанов Б. Суреттеу мен мінездеу. Алматы,
9. Мақпырұлы С. Қазына. Алматы, Арыс, 2004.
Кітапта: «Ботагөз» романының жазылу тарихы. 92-118 бб.
10. Көркем кілті – шеберлігі. Жинақта: Нарымбетов Ә. Мақаласы.
Алматы, Ғылым, 1985.
11. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романының көркемдік
Алматы, Ер Дәулет,1988. 104-116 бб.
12. Ахметов З. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы,
13. Л.Гинзбург. О литературном герое. М.,
14. Л.Гинзбург. О психологической прозе. М., 1975.
15. Бахтин М. Проблемы поэтики Достоевского.
М., 1972. стр. 435.
16. Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы.
17. Наурызбаев Б. Қазақ прозасындағы Б.Майлин дәстүрі.
18. Нұртазин Т. Жазушы және өмір. Алматы,
19. Мұқанов С. Ботагөз. Алматы, 1989.
20. Сманов Б. Кейіпкер бейнесін талдау. Алматы,
Ешқандай өнім шикізатсыз өмірге келмейтіні секілді, көркем сөз бен
Шығарма тілі дегенде, ең алдымен, ойға оралатын жай: көркем
Осы орайда шығарма тілі мәсәлесі жайында орыс әдебиеттанушы ғалымдардың
Кейіпкер сөзі әр жанрда әр түрлі, әр дәрежеде
Г.П.Абрамович «Введение в литературоведение»(Москва, 1975) деген еңбегінің «Язык литературного
Язык действующих лиц как особый предмет художественного изображения. Глубоко
«Претворяя слово в предмет изображения, литература постигает человека как
Жоғарыда келтірілген ғалымдардың пікірлерін қорытындылап, мынадай
«...Драма, повесть, роман өлеңдегі диалогтың характерологиялық және поэтикалық
Біз диалогты оның қызметі зор драма
Диалог арқылы сыртқы әлем бейнеленеді, пейзаж
Көркем проза жүйесіндегі диалогқа тиісті үлес,
Тысқары сезім мен ішкі сезім өзгерістерін
Л.Гизбург «Толстой диалогтары персонаждың әр сөзінен лықси тасыған психологиялық
А.П.Чехов диалогтарында да жазушының әсер-қатынасы жиі. Алайда олар тілдесу
М.Бахтин Ф.М.Достоевскийдегі полифониялық романмен тамырлас диалогтың өзгеше функцияларына тоқталады.
Уақыт, адамдар ұғымының, қоғамның саяси-әлеуметтік, ұждандық құрылымына қарай өнердегі
Мәселен, М.Горький прозасында Л.Толстой шығармашылығындағы тәрізді көпшілік көрінісредегі мол
Диалог құрылымы мен қызметі әр қаламгердің белгілі бір шығармасында
Берік жазба әдеби дәстүрі қалыптасып бітпеген қазақ прозасының бастапқы
Ботагөз романындағы диалог үлгілері
Халықтың Қанышы
Педагогикалық тілдесу (коммуникация), адамшылықты ескеру (гуманизация) тілдесу стильдері, диалог және монолог, мазмұны мен құрылымы
Оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамыту
Ономастика және әдеби ономастика
Оқушылар шығармашылығының тәрбиелік мәні
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ХХ ҒАСЫРДЫҢ 20-30 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ АШАРШЫЛЫҚТЫҢ АУЫР ЗАРДАПТАРЫ
Батыстағы қазақтың ұлтшыл көсемдері және батыстық елдерде атқарған қызметтері
Аргументтеудің теориясы мен практикасы
Қазақ тіл біліміндегі антропонимдердің зерттелу тарихынан