Ақша - несие саясатының стратегиялық мақсаттары
I Бөлім. Ақша-несие саясатының теориялық негіздеріне жалпы түсінік.
1.1. Ақша-несие саясатының теориялық негіздері...........................................5
1.2. Ақша-несие саясатының стратегиялық мақсаттары..................................7
1.3. Ақша-несие саясатының құралдары...........................................................12
II Бөлім. Ұлттық банк – ақша-несие саясатын жүзеге асыратын
2.1. Ұлттық банк, оның мақсаты мен міндеттері, қызметінің бағыттары,
2.2. Ұлттық банктің құрылымы мен басқару органдары...................................24
2.3. Банктік қызметті қадағалау және оны реттеу..............................................26
III Бөлім. Шетелдік тәжірибедегі Орталық банктерді ұйымдастыру және басқару
3.1. Шетелдік тәжірибедегі Орталық банктерді ұйымдастыру және басқару ерекшеліктері.........................................................................................................31
Қорытынды............................................................................................................35
Қолданылған әдебиеттер......................................................................................37
Кіріспе
Ақша-несиелік реттеудің әр түрлі концепциялары бар. Олардың маңыздыларына кейнстік
Кейнс ұсынған “несиелік реттеу” өндіріс процесінің несиеден тәуелді екенін
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін пайыз мөлшерлемесінің төмендігін қолданып тиімді
Реттеудің осы кестесі (үлгісі), бәсекелік нарықтардың монополиялануы төмен болған
Монетаристер және олардың жетекшісі М. Фридмен капитализмнің экономикасы іштей
Бүгінгі күні ақша-несиелік реттеудің монетарлық концепциясы нарықтық экономикалы елдерде
Ұлттық банк Қазақстанда заң түрінде ақша-несилік реттеудің органы болып
I Бөлім.Ақша-несие саясатының теориялық негіздеріне жалпы түсінік
1.1.Ақша-несие саясатының теориялық негіздері
Ақша-несие саясаты ретінде бәсекелестік және өндірістік үрдісті реттеу мақсатында
Өндірістік дамыған елдерде экономиканы реттеу жүйесінде ақша-несие саясаты белсенді
Ақша-несие саясатының негіздемесі, оның стратегиялық және тактикалық анықтамасы, ең
АҚШ-тың экономикалық ғылымында белгілі аттарының көпшілігі кейнсиандықтарға тән,олар –
Басқа концептуальды бағыт 1950 жылдарда қалыптасты. Оларды “монетаристер”
Егер кейнсшілдер ақша-несие саясатының ролін бюджеттік саясатқа немесе табыстарды
Монетаристер ақшаның сандық теориясын және ойлаудың классикалық үлгісін жақтай
Кейнс макроэкономикалық талдау тек ақша түрде болуы қажет деп
Ссудалық капиталға сұраныс пен ұсыныс пайыздық мөлшерлемесін анықтайды. Кәсіпорындардың
Осылайша, теориялық тұрғыдан алғанда, ақша-несие саясаты бәсекелестік саясаты қызмет
1.2. Ақша-несие саясатының стратегиялық мақсаттары
Ақша-несие саясатының стратегиясын өңдеу екі кезеңді қарастырады: оның негізгі
Белгілі болып отырғандай, мемлекеттік органдардың негізгі мақсаты -
Ақша-несие саясатының мақсаттары келесі сипаттар бойынша жіктеледі:
әсер ету шектері бойынша – ішкі және сыртқы;
әсер ету уақыты бойынша – аралық және соңғы.
Аралық мақсаттардың монетарлы биліктің өкілеттілігінде болуының маңызы зор. Бұл
Соңғы мақсаттар. Соңғы мақсаттарды анықтау кезінде “магиялық” төртбұрыш туралы
Осыған сәйкес, экономикалық саясат мақсаттардың белгілі бір иерархиясын жасауы
Соңғы мақсаттардың ішінде орындалуына Орталық банк жауапты болатын бір
Аралық мақсаттар. Ақша-несие саясаты тиімді болу үшін оның функцияның
Аралық мақсаттарды анықтау бірқатар гипотезаларға негізделеді. Аралық мақсат (мысалы,
Орталық банк аралық мақсаттардың екеуінің біреуін: пайыз мөлшерлемесі немесе
Бірқатар елдерде критерийлердің кейбір көлемі ақшаның саны мен несиенің
Валюта курсының тұрақтылығына бағытталу ашық экономика шарттарында ақша агрегаттарын
Ақша-несие саясаты аралық және соңғы мақсаттарымен қатар, несиелік үрдісті
Сыртқы мақсаттар. Сыртқы экономикалық қызметтің, валюталық айырбастаулардың және капитал
Сыртқы тепе-теңдік ұзақ мерзімді капиталдардың және ағымдағы төлемдердің қозғалысынан
Елдегі интенсивті экономиканың экспансияның кезіндегі төлем балансының теңсіздігі жағдайында
Төлем балансты бағалардың көмегімен реттеуінде ақша массасының өзгеруіне және
Халықаралық валюта қорымен жүргізілетін ақшаның көмегімен тікелей реттеу төлем
Төлем баланстық жетіспеушілігі мен артықшылығын нақты құндылықтарға ұсыныс пен
Пайыз мөлшерінің өзгеруі экономикалық агенттердің кері әсерін туғызады. Осылайша,
Валюта курсының тұрақтылығы инфляциямен күресуін күшейтеді. Біріншіден, бұл ұлттық
Осылайша, жалпы экономикалық тұрақтылық ақша ортасының тұрақсыздығынсыз болмайды, сондықтан
Бір уақытта аралық (қысқа мерзімді) және соңғы (ұзақ мерзімді)
1.3. Ақша-несие саясатының құралдары
Пайыздық саясат ақша-несие саясатының құралдарының бірі болып табылады. Ұлттық
Теңгені айналысқа енгізгеннен кейінгі пайыздық саясаттың негізгі мақсаты –
Қазақстандағы жоғары қарқынды ифляцияға қарсы күресте пайдалануға мүмкіндік беретін
Ұлттық банкінің қайта қаржыландыруының ресми мөлшерлемесінің өзгеру динамикасы –
Қаржы операцияларының барлық түрлері бойынша пайыздық мөлшерлемесінің деңгейі Ұлттық
Мемлекеттік қазыналық міндеттемелер, банкаралық несие, Ұлттық банкінің ноталары бойынша
Ұлттық банкінің ноталы және қазыналық вексельдер бойынша табысы Ұлттық
Резервтік талаптар. Бантерге берілетін несиенің көлемін реттеу үшін, банктің
1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген “Қазақстан Республикасының коммерциялық, кооперативтік
Банктердің міндетті резерв нормативінің көбеюі, 1994 жылдың бірінші жартысында
Банк резервтерінің шамадан тыс өсуіне байланысты (Ұлттық банкідегі корреспонденттік
Ұлттық банк орташа айлық қалдыққа байланысты пайызды банктің корреспонденттік
1995 жылдың басында жалпы банктер арасында баламалы резервтерден құрылған
1995 жылы банктердің 13,5 %-ы резервтік талаптардың орындалуын бұзды.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, міндетті резервтер деңгейінің тым жоғары болуы
АҚШ-та міндетті резервтер сомасы банктің категориясына, депозиттің мөлшеріне, түріне
ФРЖ экономикалық дағдарыс кезеңінде міндетті резерв деңгейін жиі төмендетуге
Ақша-несие қатынастарын мұндай бақылау және реттеу механизмі ашық нарықтағы
Несие операциялары Ұлттық банкі мен Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинеті
Директивті несиелердің айналасында қиын жағдай пайда болды. Сондықтан бұл
Сөйтіп, банк жүйесі арқылы төлем қабілеті жоқ кәсіпорындарға қысым
Санкциялау және банкроттық механизмін пайдаланусыз басымдылық салалардың кәсіпорындарының қаржы
Төлемсіздікті шаруашылықаралық есепке алу арқылы шешу, бір жағынан мәселені
Үкіметтің несиелеу көлемі әрқашан бюджет тапшылығының деңгейімен және оны
Қаншалықты бюджет тапшылығы жоғары болса, солғұрлым несие эмиссиясының ықтималдығы
Ұлттық банк 1994 жылдың көкек айында мемлекеттік қысқа мерзімді
Аукциондық несиелер 1 айдан 3 айға, кейін 6 айға
1995 жылғы қаржы нарығының жаңалығы – Банкаралық қаржы палатасы
1995 жылы Ұлттық банк арқылы ломбардтық негізде несие беру
1995 жылы орталық несиелер бойынша банктердің қарыздарын қайта құру
Ашық нарықтағы операциялар. Бұны Орталық банкпен екінші нарықта ақша
Орталық банк бағалы қағаздарды сатып алған кезде коммерциялық банктердің
Ұлттық банк ашық нарықта бағалы қағаздармен операциялар жүргізу
Аукционды белгілі бір тәртіппен бір күнде жүргізеді, бұл Орталық
Бұның бәрін Орталық банк айтылған операция арқылы коммерциялық банктердің
Орталық банк ашық нарықта операцияларын мұқтаждық пайда болуына немесе
1995 жылдың ортасынан бастап, Ұлттық банк өзінің жеке меншік
Ақша саясатының құралы ретінде Ұлттық баніге ашық нарықтағы операцияларды
Ақша массасының шұғыл түрде реттеудің басты құралына ақша агрегаттары
Валюта нарығындағы операциялар арқылы өтімділікті қамтамасыз ету саясаты. Ұлттық
II Бөлім.Ұлттық банк - ақша- несие саясатын жүзеге асыратын
2.1. Ұлттық банк, оның мақсаты мен міндеттері, қызметінің бағыттары,
Орталық банктер бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші
Орталық банк елдің эмиссиялық резервтік және кассалық орталығы, сондай-ақ
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің Орталық банкіге кең өкілеттілік беруі
Орталық банк мемлекет берген эмиссиялық құқығы негізінде экономиканың жалпы
Орталық банк тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне экономикадағы қолма-қол
“Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы” Заңы бойынша Қазақсатaн Республикасының
Тәжірибе жүзінде кассалық резервтердің барлығы Ұлттық банкке шоғырланады және
Ұлттық банк – ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, басқа
Заңның 9-бабына сәйкес, Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд.
Негізі Ұлттық банк унитарлық орган болып табылады. Мемлекет –
Ұлттық банкінің қаржылық жылдағы пайдасы сол жылға жатқызылатын табыстар
Пайданың жарғылық, резервтік және басқа қорларды құрғаннан қалған бөлігі
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің негізгі міндеті – Қазақстан Республикасының
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісіне мынадай қосымша міндеттер
Қазақстанның экономикалық дамуы және оның дүниежүзілік экономикаға интеграциялануы мақсаттарына
ақша-несие және банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге көмектесу;
банктік және басқа несиелік мекемелердің қызметін реттейтін ережелерді жасау
Ұлттық банкі жұмысының негізгі бағыттары:
елдегі несиелік ресурстарды және ақша айналысын басқару;
өзінің бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсімді инкассациялауды ұйымдастыру және
халық шаруашылығындағы несиелік, есеп айырысу және кассалық операцияларды жүзеге
банк ісін лицензиялау, ақша-несиелік реттеудің әдістерінің түрлерін талдау;
банк ісін бақылау және қадағалау;
елдің банк жүйесінің тәуелсіз балансын жасау;
ғылыми-зерттеу және аналитикалық жұмыстар жүргізу;
валюталық операцияларды жүргізу ережелерін және тәртібін жасау, біркелкі валюталық
Ұлттық банктің несиелік ресурстары мыналардың есебінен құрылады:
1.меншікті қаражаттары;
2.басқа банктермен тартылған және келісім-шарт негізінде Ұлттық банкіге орналастырылған
3.Қазақсатан Республикасынан тыс жерлерден тартылған қаражаттар;
4.мемлекеттік арнайы қорлардан және бюджеттің уақытша бос қаражаттарынан.
2.2.Ұлттық банктің құрылымы мен басқару органдары
Ұлттық банкінің басқару құрылымы мен қызметін ұйымдастырудың басқа да
Ұлттық банкі өзінің қызметтерін орындауы үшін басқарма, директорат, бас
Ұлттық банкінің ең жоғарғы басқару органы Ұлттық банк төрағасымен
Басқарма мынадай сұрақтарды шешеді:
мемлекеттік ақша-несиелік саясатты жасайды;
Ұлттық банкі шығарған, банктер ісіне қатысты нормативтік актілерді бекітеді;
Парламент бекіткен тұжырым негізінде банкноттар мен монеталардың номиналдық құнын
Ұлттық банкінің банктермен және Қазақстан Республикасының бюджетімен операциялар бойынша
Қазақстан Респібликасының валюталық айырбас бағамын анықтау тәртібін белгілейді;
сыртқы резервтерде сақтауға алатын сыртқы активтер типтерін бекітеді;
Ұлттық банкінің жұмысы туралы есеп береді, жылдық жиынтық балансты
Ұлттық банк туралы Ережені, Ұлттық банк құрылымын бекітеді және
банктер және олардың филиалдары үшін экономикалық нормативтерін бекітеді.
Басқарма шешімдерін басқарма қаулылары нысанында жүзеге асырады.
Басқарма мәжілісі қажет кездерде немесе айына бір рет өткізіледі.
Ұлттық банк төрағасы ҚР Президентінің ұсынуымен алты жылға сайланады.
Ұлттық банк төрағасы Ұлттық банк атынан және сенімхатсыз мемлекеттік
Ұлттық банк төрағасы Ұлттық банк қызметі бойынша шұғыл және
Ұлттық банк төрағасы Президентке екі ай бұрын жазбаша өтініш
Ұлттық банкінің жедел басқару органы – Директорлар кеңесі (директорат),
Директорат құрамына – төраға, оның орынбасарлары және департамент директорлары
Ұлттық банк өзінің негізгі қызметтерін жергілікті жерлерде өзінің облыстық
2.3.Банктік қызметті қадағалау және оны реттеу
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк қызметтерінің біріне – екінші деңгейдегі
Ұлттық банк банктік қызметтерді қадағалау және реттеу кезінде тікелей
Мұндай әдістердің қатарына жататындар:
пруденциалдық нормативтерді және басқа да банктердің орындауы міндетті нормалар
банктердің орындалуы міндетті ережелер мен басқа да нормативтік актілерді
банк қызметтерін тексеру;
банктің қаржылық жағдайын сауықтыру жөніндегі ұсыныстар беру;
бар кемшіліктерді жою жөніндегі міндеттеме хатты талап ету, Ұлттық
банкті ашудан бастап, рұқсатты қайтарып алуға дейінгі жазалау шараларын
Банктік қызметтерді реттеудің экономикалық әдістеріне Ұлттық банкінің айналыстағы ақша
Бір деңгейлі жоспарлы-орталықтандырылған банктік жүйе кезінде банктік қызметті қадағалау
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің барлығы да негізінен осы әдістерге
Ұлттық банкінің екінші деңгейдегі бантермен қарым-қатынастары келесі қағидаларға сүйене
Ұлттық банк:
- банктік тораптың қызмет етуіне жалпы жағдай жасауға
- банк қызметтерін заңға сәйкес реттейді (әкімшілік және
- ақша-несие жүйесінің тұрақтылығын ұстап тұру мақсатында банк қызметтерін
- банктердің шұғыл қызметіне араласпайды.
Коммерциялық банктер өз қызметі барысында Ұлттық банкінің заңдары мен
Ұлттық банк міндеттеріне лицензиялау және лицензияны қайтып алу, жарғыны
- банктің құрылтайшыларын (акционерлерін), олардың бекіткен шектен асқан
- банктің басқару органдарына кандидаттардың іскерлік жарамдылығын анықтауға;
- банктердің және олрарың филиалдарын тексеруге, соның ішінде, орнында
Банктер Ұлттық банкінің шешімдерін орындамаған жағдайында, оларға айып-пұлдық жазалау
Банк қызметтерін реттеу, сонымен қатар, коммерциялық банктердің қаржылық тұрақтылығын
- жарғылық қордың ең төмеңгі мөлшері;
- меншікті қаражаттарының жеткіліктілік коэффициенті;
- баланстың өтімділік көрсеткіштері;
- Ұлттық банкіде орналыстырылған міндетті резервтер
- бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің
- банктің құрылтайшыларына, акционерлеріне, жарғылық капиталында
- ашық валюталық позиция лимиттері.
Ұлттық банк бекітетін пруденциалдық нормативтер еншілес банктерге, банктік бірлестіктерге
Қазақстан Республикасында инфляция процестерін ақша-несиелік реттеу әдісімен тоқтату мүмкін
Ұлттық банк директивті сипаттағы, яғни барлық коммерциялық банктердің орындалуы
Кейбір нормативтерге толығырақ тоқтала кетейік:
1. Банк балансының өтімдік көрсеткіштері банктің активтері мен міндеттемелерінің
Мұндай көрсеткіштерге төмендегідей қатынастар жатқызылады:
- банк капиталы және оның міндеттемелері;
- несие сомалары және есеп айырысу, ағымдағы шоттар, салымдар,
- өтімді активтер сомасы және жалпы активтер сомасы және
2.Міндетті резервтер мөлшерін, Ұлттық банктің резерв шоттарындағы
3.Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің ең жоғары мөлшері, банк
Бір қарыз алушыға келетін ең жоғары тәуекелдік есептеу кезінде,
Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің ең жоғары мөлшері банктің
Ұлттық банктің реттеу қызметі негізгі макроэкономикалық көрсеткіштердің (ЖҰӨ,
Ұлттық банк банктердің есеп беру формаларының төмендегідей түрлерін белгілейді:
айдың бірінші күніне баланс;
тоқсандық айналым ведомосы;
басқа да дебиторлар мен кредиторлар шоттары бойынша тоқсан сайынғы
операциондық және түрлі табыстар мен шығыстар (№2 форма) бойынша
Шетелдерде тексерудің дифференциацияланған мерзімдерін белгілеу және банктердің жұмыс көлемі
III Бөлім.Шетелдік тәжірибедегі Орталық банктерді ұйымдастыру және басқару ерекшеліктері
3.1.Шетелдік тәжірибедегі Орталық банктерді ұйымдастыру және басқару ерекшеліктері
АҚШ-тың федералдық резервтік жүйесі өзінің мәні жағынан басқа елдердің
ФРЖ өзінің құрылымы мен басқару қағидалары бойынша басқа елдердің
ФРЖ-ні құру кезінде ескерілген негізгі критерийлердің бірі – жергілікті
ФРЖ үш деңгейлі жұмыс органдарынан тұрады – Басқарушылар кеңесі;
Барлық ақша және банк жүйелерінің өзегі – ФРЖ-нің Басқарушалар
Басқарушылар Кеңесі ақша-несие саясатының негізгі мәселелерін шешеді және оларды
олар орталық банктер болып саналады;
квази-қоғамдық банктер болып саналады;
“банктердің банкісі”.
АҚШ аумағы 12 федералдық резервтік банктерге бөлінген. Осылар арқылы
Бұл банктер квази-қоғамдық банктер болып табылады, яғни олар жеке
Федералдық резервтік банктер – “банктердің банкі”, өйткені олар орталық
ФРЖ-нің жұмысында АНФК маңызды роль атқарады. Ол ақша және
Жеке коммерциялық банктермен күнделікті оперативтік байланысты 9 директордан тұратын
Неміс федералдық банкі (Дойче Бундесбанк) 1957 жылы 26 шілдеде
Кеңес – ақша-несие саясатының қалыптасуына жауапты негізгі орган болып
Директорат – жоғары атқарушы орган. Ол кеңестің шешімдерін жүзеге
Жер орталық банктері – Неміс федералдық банкінің жергілікті басқармасы.
Ағылшын банкі – дүние жүзіндегі көне және беделді орталық
Одан бөлек, банктер кассалық активтер коэффициентін касса және Ағылшын
1971 жылдан кейін коэффициенттер алынып тасталынды. Қарыздар бойынша банкілік
Коммерциялық банктер үшін резервтік активтер коэффициенті қысқа мерзімді депозиттердің
Ағылшын банкі екі департаментке бөлінген – эмиссиялық және
Жапон банкі 1882 жылы құрылған. Қазіргі Жапон банкі туралы
Банкті басқарма басқарады.Ол орталық банктің барлық қызметттерін атқарады.
Қорытынды
Қазіргі Қазақстан экономикасы, соның ішінде несие-ақша және қаржы шаруашылығы:
Бұл жағдайда отандық және шетелдік банктік тәжірибені салыстырудың мәні
Банк секторының ішіндегі барлық қатынастар жүйесі, Орталық банк тарапынан
Жаңа банктік механизмді құру өркениетті елдерде қабылданған нарықтық қаржылық
Ақша және несие теориясы бір орталықтан жоспарлау жүйесінен –
Қолданылған әдебиеттер:
Ақша,несие, банктер: Оқулық/ жалпы редакциясын басқарған Ғ.С. Сейітқасымов. –
Иришев Б.К. Денежно-кредитная политика: концепция и механизм. Алма-ата.: Гылым,
Көшенова Б. Ақша,несие,банктер,валюта қатынастары – Алматы.: Экономика, 2000.
Әкімбеков С, А.С. Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров Экономикалық теория: Оқу
Саниев М.С. Деньги,кредит,банки.- Алматы.: Алматинский коммерч.ин-т, 2000.
Деньги, кредит, банки: Учебник для вузов/Под.ред.Е.Ф.Жукова.- М.:Банки и биржи,
Шалгимбаева Г.Н. Рынок ценных бумаг. Механизмы государственного регулирования. –
Шабанова Н.Н. Денежное обрашение и кредит СССР: Учебник. –
Абалкин Л.И. Курс переходной экономики: Учебник. – М.: Финстатинформ,
Ихданов Ж.О., Орманбеков Ә.О. Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері:
3
Ақша - несие саясатының стратегиялық мақсаттары
Ақша-несие саясаты туралы ақпарат
Ашық экономикадағы ақша-несие саясатын жүзеге асырудың механизмі
Коммерциялық несие саясатының мақсаттары
Ақша - несие саяасатының теориялық негізі
Ақша - несие саясатын жүзеге асырудың құралдары
Ақша - несие саясатының теориялық негіз
Мемлекеттің ақша-несие саясаты туралы ақпарат
Ашық экономикадағы ақша-несие саясатының дамуының кезеңдері
Ақша - несие саясатының мақсаттары және институционалдық негізі