Өлшем бірліктер
Мазмұны
Кіріспе
Негізгі бөлім
І. Стандарттардың қолданылу саласы. Өлшем бірліктер. ГОСТ 8417
І.1 Халықаралық бірліктер жүйесі. Сu бірліктері.
І.2 Cu жүйесінің туынды бірліктері
ІІ. Cu жүйесіне кірмейтін бірліктер
ІІ.1 Ақпарат жүйесінің көлем бірліктері
ІІ.2 Аталған бірліктердің жазылу ережесі
ІІ.3 Cu жүйесінің когорентті туынды бірліктерінің қалыптасу ережесі
ІІ.4 Жүйеден тыс бірліктердің Cu жүйесімен қатнасы
ІІІ. Кестелер. Арнайы атауы және белгілері бар Cu
ІІІ.1 Қолданысқа уақытша жіберілетін жүйеден тыс бірліктер
ІІІ.2 Логарифмдік өлшем бірліктер
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Стандарттау адамның белгілі саладағы әрекетін жүзеге асыру ретін
Орындалуға жататын бірқатар талаптарды және ережелерді құрайтын құжат.
Негізгі физикалық бірліктер немесе тұрақтылар түрінде. Мысалы, ампер
Физикалық салыстыру үшін қолданатын кейбір заттар немесе құбылыстар.
Стандарттар категориялар мен түрлерге бөлінеді. ҚР мемлекеттік стандартты
Салалық стандарт дәл осы саладағы кәсіпорындарымен және мекемелермен
Кәсіпорындардың стандарты бұл кәсіпорын немесе кәсіпорын бірлестікке біріктірген
өніммен эксперименттің сапасына қойылатын талаптарды белгілеу;
сапа көрсеткіштің бірыңғай жүйесін белгілеу
өлшеудің бірлігін және күмәнсіздігін қамтамасыз ету
мемлекеттік эталондарды құру және жетілдіру
физикалық мәндердің бірліктерін қолдану.
ІІ.3 Cu жүйесінің когорентті туынды бірліктерінің қалыптасу ережесі
Когорентті туынды бірліктер (туынды бірліктер) халықаралық бірлік жүйесінде,
Мұндағы: жылдамдық;
жол ұзындығы;
материалдық нүктенің қозғалу уақыты.
және белгісінің орнына Cu бірліктері
береді.
Cu жылдамдық бірлігіне метр секунд жатады. Ол түзу
Мысалы: Энергия бірлігін жазу үшін келесі теңдеу қолданады.
, мұндағы:
кинетикалық энергия;
материалдық нүкте массасы
материалдық нүктенің қозғалу жылдамдығы.
Cu когерентті энергия бірліктерін жазуда.
Мысалы:
Немесе
Cu энергия бірлігі джоуль болып табылады (ньютонметрне тең).
Қолданылуы
Бұл стандарт мемлекет ішінде. Физикалық өлшем бірліктерін: мағнасын,
Бұл стандартқа шартты шкала бойынша бағаланатын деңгей бірліктері,
Нормативтік сілтемелер
Бұл стандартта келесі стандартқа сілтемелер пайдаланылған:
ГОСТ 8.430 – 88 өлшем бірліктерді мемлекеттік қамтамасыз
3. Анықтама
Бұл стандартта [1] Сәйкес терминдер қолданылған.
4. Жалпы ереже
4.1. Халықаралық өлшем бірліктер жүйесін. Сонымен қатар ондық
4.2. 6.1 және 6.2 Cu бірліктеріне сәйкес сонымен
4.3. 6.3 қатынасына сәйкес Cu құрамына енбеген сонымен
4.4. Өңделініп жатқан немесе қарастырылатын құжаттарда 4.2. қатынасына
Алыну мерзімі халықаралық келісім бойынша белгіленетін көрсетілген құжаттарда
4.5. жаңадан қолданылатын нормативті құжаттарда өлшеу құрылғыларының градировкасына
4.6. Өлшеу құралдарын тексеру әдісінде өңделінуші немесе қарастырылған
4.7. Оқу орындарындағы оқу процессінде (оқулықтар және оқу
Шетел мемлекеттерімен қарым-қатынастардың құқықтық-шарт келісімдерінде сонымен қатар, шетелге
Экспорттық қат құжаттарында, егер бұл құжаттарды шет мемлекеттерге
4.9. Әртүрдегі өнімдер түрлерінің нормативті конструкторлы, технологиялық және
Сонымен қатар өлшеу құрылғыларының құжаттарында қолданылған мәндерге тәуелсіз.
4.10. Жарияналымдарда бірліктердің халықарасы немесе орысша белгілері қолдануға
Өлшем бірліктерін жариялау, осы екі түрдегі мәндерді бір
Экспортталатын заттар сонымен қатар өлшеу құралдарының характеристикасы және
Халықаралық бірліктер жүйесінің бірліктері (Cu)
Негізгі СИ бірліктері І-ші кестеде көрсетілген
Кесте 1 – Cu негізгі бірліктері
Өлшемі Бірлік
Атауы Өлшемі Атауы Мағынасы Анықтама
халықаралық Ресей
Ұзындық L Метр m M
Масса M Килограм Kg Кг
Уақыт T секунд S С
4.12. Өлшеу деңгейлерінің нәтижелерін беруде, сақтауда және өңдеуде
Өлшемі Бірлік
Атауы Өлшемі Атауы Мағынасы Анықтама
халықаралық орысша
Ұзындық L Метр m M
Масса M Килограм Kg Кг
Уақыт T секунд S С
Электр тогы
[XIII ГКМВ (19672) Резолюция 1].
Электр тогы (күші) I ампер А А Ампер
Ұзындығы 1 т
2*10-7 N тең әсер ету күшін тудырар еді
Термодинамикалық температура кельвин К К
Заттегі мөлшері N моль Mol моль Көміртегі -12
J
Cd КД 540*1012Hz жиіліктегі берілген бағыт көзінен монохроматты
Есекерту. 1-ші кесте бойынша.
1.(Т мағнасы) термодинамикалық температурадан басқа, t=T-T0, мұндағы
2. термодинамикалық температураның әртүрлігін немесе интервалын Кельвин арқылы
3. халықаралық тәжірибелік температураны халықаралық температура шкаласы арқылы
I. 2. СИ жүйесінің туынды бірліктері
5.2.1. СИ жүйесінің туынды бірліктері бойынша когерентті туынды
5.2.1. Негізгі СИ бірліктерін пайдалану арқылы қалыптасқаң туынды
Кесте 2. СИ туынды бірліктерінің мысалдары, СИ жүйесінің
өлшемі
Бірліктер
атауы өлшемі атауы халықаралық орысша
аудан L2 Квадрат метр m2 М2
Көлім, сыйымдылық L3 Куб метр m3 М3
Жылдамдық LT-1 Метр секунд m/S м/с
Удеу LT-2 Секунд метр квадрат m/S2 м/с2
Толқың саны E-4 Минус бірінші дәріжедегі метр m-1
Көлем L3M-1 Куб метр килограмм m3/kg М3/кг
Электр тогының тығыздығы L-2I Ампер квадрат метр
Магнит ауданынық қуаты L-1I Ампер/метрге A/m А/м
Компоненттің молярлық концентрациясы
Моль куб метр Mol/M3 Моль/м3
Жарық L-2J Кандела метр квадрат Cd/m2 Кд/м2
5.2.3. 3-ші кестеде көрсетілген арнайы атаулары және белгілері
5.2.4. электрлік және магниттік өлшемдерінің СИ бірліктерін электромагниттік
Өлшем және салмақ бойынша ГКМВ- (1983ж.) XVII бас
Сонымен қатар бұл теңдікке мәні 8,854187817…10-12 F/m
5.2.5. Джозефсон эффектісі және холлдың квант эффектісі негізінде
Ескерту. 1 және 2 МКМВ ұсынымдарындағы халықаралық бірлік
Кесте 3- арнайы атауы және бергілері бар СИ
өлшемдері
бірліктер
Атауы өлшемі атауы атауы Негізгі және туынды
Халықаралық орысша
Жұқа бұрыш Г Радиан Pad Рад m*m-1=1
Үлкен бұрыш С стерадиан Sr Ср m2*m-2=1
Күш LMT-2 Ньютон N Н m*kg*S-2
Жиілік T-1 Герц Hz Гц S-1
Қысым L-1
MT-2 Паскаль Pa Па m-2*kg* S-2
энергия,жұмыс,жылу мөлшері L-2 MT-2 Джоуль J Дж
Қуат L2MT-3 Ватт W Вт m2*kg* S-3
Электр заряды, электр мөлшері TI Кулон C Кл
Электрлік қысым, электр потенциялы, электрлік потенция айырмашылығы электр
Электр сыймдылығы L-2M-1T4J2 Фарад F Ф m-2*kg-1*S4A2
Электрлік тебілу L-2MT-3 I-2 Ом
Электр өткізгіштік L-2M-1 T3I2 Сименс S См
Магниттік индукция ағыны, магнит ағыны MT-2I-2 вевер Wb
Магнит ағының тығыздығы, магнит индукциясы L2MT-2 I-2 Тесла
Индуктивтілік L2MT-2 I-2 Генри H Гн m2*kg*S-2A-2
Цельсий температурасы Градус
Жарық ағыны Люмен Lm Лм
Жарқырау L-2 люкс Lx ЛК m-2*cd*Sr
Радиоактиві көзіндегі нуклид активтілігі (радионуклид активтілігі) T-1 Беккерель
Ион сәуленің сіңіру дозасы L2T-2 Грей Gy
Иондаушы сәуленің эквиваленті дозасы, иондаушы сәуленің эффективті дозасы
Катализатор активтілігі NT-1 Катал Kat Кат mol*S-1
Ескертулер.
1.
2. 1960ж. XI ГКМВ (резолюция 12) халықаралық бірліктер
3. Катализ бірліктері 12 XXI ГКМВ [4] резолюциясына
Таблица 4- атаулары және белгі мәндері арнайы атаулар
өлшемдері
бірліктер
Атауы өлшемі атауы атауы Негізгі және туынды
Халықаралық орысша
Күш моменті L2 MT-2 Ньютон-метр N m Н*М
MT-2 Ньютон/метр N/m Н/М kg S-2
Динамикалық L-1MT-1 Паскаль секунд PaS Па*с m-1
Электр зарядының кеңістіктегі тығыздығы L-3 TI Кулон
Электрлік араласу L-2 TI Кулон квадрат метр C/m2
Электрлік аудан қуаты LMT-3 I-1 Вольт метр V/m
Диэлектр өтімділігі L-3M-1 T4I2 Фарад метр F/m Ф/м
Энергия шығыны L2 T-2 Джоуль килограмм J/kg
Жүйенің жылу сыйымдылығы, жүйе энтропиясы L2 MT-2
жылу сыйымдылық шығыны, энтропия шығыны L2T-2 -1
Энергия ағынының беттік тығыздығы MT-3 Ватт квадрат метр
Жылу өткізгіштік LMT-3 -1 Ватт
Молярлы ішкі энергия L2 MT-2 N-1 Джоуль
Молярлы энтропия, молярлы жылу сыйымдылық L2 MT-2
Фондық сәулеленудің экспозициондық дозасы M-1TI Кулон килограмм C/
kg Кл/кг Kg-1 S A
Жұтылған доза қуаты L2T-3 Грей секунд Gy/S
Бурыштық жыңдамдық T-1 Радиан секунд Rad/S Рад/с
Бурыштық үдеу T-2 Радиан секунд квадрат Rad/S2
Сәулелену күші L2MT-3 Ватт стерадиан W/Sr Вт/ср
Энергетикалық жарық MT-3 Ватт стерадиан квадрат метр W/(Srm2)
5.6.2. Арнайы атауы жоқ мағнасы бар туынды бірліктер
СИ жүйесіне кірмейтін бірліктер.
6.1. 5 кестеде көрсетілген жүйеден тыс бірліктер, СИ
6.2. шектеусіз мерзімге қолдануға қатнасты және логарифмдік бірліктер
6.3. 7 кестеде көрсетілген бірліктер осы бірліктерге сәйкес
6.4. Кейбір жүйеден тыс бірліктердің сәйкес қатнастары В
өлшем атауы Бірліктер
атауы Жазылуы СИ бірліктерімен қатнасы Қолдану облысы
халықаралық орысша
Масса тонна T T 1*10-3 Барлығында
Массаның атомдық бірлігі U а.е.м. 1,6605402* 10-27 kg
Уақыт Минут сағат сутка min
h
d Мин
Сағ.
Сут. 60S
3600S
86400S Барлығында
Қима бұрыш Градус минут секунд ....
…,
…,, ....
…,
…,, ( /180) rad =1,745329…
10-2rad
( /10800) rad =2,908882…
10-4rad
( /648000) rad =4848137…
10-6rad Барлығында
град дон Град ( /200) rad =1,57080*
10-2rad Геодезия
Көлем сыймдылық Литр L Л 1* 10-3m3
Ұзындық Жарық жылының астрономиялық бірлігі парсек ua
ly
pc а.е.
св. год
пк 1,49598* 1011m
9,4605* 1015m
3,0857* 1016 Астрономия
Оптикалық күш Диопатрия - ДПТР
Аудан Гектар ha Га 1*104 m2 Ауыл
Энергия Электрон-вольт eV ЭВ 1,60218 *10-19 J Физика
Килловат сағат KW*h КВт* сағ 3,6 *106J Электрэнергиясын
Толық қуат Вольтампер V*A B*A
электротехника
Реактивті қуат Вар Var Вар
электротехника
Электр заряды, электр мөлшері Ампер -сағат A*h Сағ.
11.4 жүйеден тыс бірліктердің СИ бірліктерімен қатнасы.
Өлшем
атауы Бірліктер
атауы Белгіленуі СИ бірліктерімен қатнасы
халықаралық орысша
Ұзындык Ангстрем
икс-бірлік A
X А
икс-ед. 1*10-10 m
1,00206*
10-13m (шомамен)
Аудан Барн b б 1*10-28m2
Масса Центнер q ц 100 kg
Дене бұрышы Градус квадрат
3,0462…*10-4 sr
Күш салмақ Дина
Килограмм күш
Килопонд
Грамм-сила
Понд
Тонн күш dyn
kgf
kp
gf
p
tf дин
кгс
-
гс
-
тс
1*10-5 N
9,80665 N
9,80665 N
9,80665* 10-3 N
9,80665* 10-3 N
9806,65 N
Қысым Килограмм күш квадрат
Сантиметр
Килопонд квадрат сантиметр
Су бағанасы мм.
Ртут бағанасы мм.
kgf/cm2
kp/cm2
mm H2O
mm Hg
Torr кгс/см2
-
мм вод. ст.
мм рт.ст. 98066,5 Pa
98066,5 Pa
9,80665 Pa
133,322 Pa
133,322 Pa
Механикалық қуат Килограмм күш квадрат
Миллиметр
Килопонд квадрат миллиметр Kgf/ mm2
Kp/ mm2
кгс/мм2
- 9,80665* 106 Pa
9,80665*
106 Pa
Жұмыс энергия Эрг Erg эрг 1*10-7J
Қуат Ат күші - л.с. 735,499 W
Динамикалық тұтқарлық Пуаз P П 0,1 Pa*s
Кинематикалық тұтқарлық Стокс St Ст 1*10-4m/s
Удельное электрическое сопротивление Ом-квадрат миллиметр метр
Магнит ағыны Максвелл Mx Мкс 1*10-8 Wb
Магнит индукциясы Гаусс Gs Гс 1*10-4 T
Магнит қозғау күші магниті потенциал әртүрлігі
Гильберт Gb Гб (10/4 ) A=
0,795775A
Магнит ауданы қуаты Эрстед Oe Э (10/4
Жылу мөлшері термодинамикалық потенциал Калория халықаралық
Калория термохимиялық
Калория 15 градус cal
calth
cal15 кал
калтх
кал15 4,1868 J
4,1840 J
4,1855 J
Иондаушы сәуле жұту Рад rad, rd рад
Иондық сәуленудің экспозициондық дозасы Бэр rem бэр 0,01
11.2 Аталған бірліктердің жазулы ережесі.
1. Өлшем мәндерін жазуда арнайы бірліктерді әріп немесе
2. Бірліктердің әріптік белгілерін тура шрифтімен жазады. Белгіленген
3. Бірлік белгісін сандық мәннен кейін келесі қатарға
Соңғы санның және бірлік белгісінің аралығының алдына пробел
Дұрыс:
100 kW; 100кВт 100 kW;
80% 80%
200С 200
(1/60) S-1 1/60/S-1
4. Сандық белгіде ондық түбір болған жағдайда бірліктің
Дұрыс:
423,06 m; 423,06 м 423
5,7580 немесе 5045, 48’
немесе 50 45 ‘28,8’ немесе 50
5. Бірлік белгісін графа басында, қатар атаулары
1. мысалы:
Номиналды шығын
m3/h Корсеткіштіқ жоғарғы шегі Шеткі роликтің бөліну құны
40 және 60 100 000 0,002
100,160,250,400,600 және 1000 1 000 000 0,02
2500,4000,6000 және 10000 10 000 000 0,2
11.1. Ақпарат көлемінің бірліктері.
Таблица А.1.
өлшем
атауы бірліктер қосымша
атауы белгіленуі Мәні
халықаралық орысша
Ақпарат мөлшері Бит
байт Bit
B(byte) Бит
Б(байт) 1
1Б=8бит Ақпарат бірлігінің екілік жүйеде есептелінуі (ақпараттың
«Ақпарат мөлшері» терминің цифрлық өңдеу құралдарында және ақпаратты
2. МЭК 60027-2 халықаралық стандартына сай Бит
Кесте 7- қолданысқа уақытша жіберілетін, жүйеден тыс бірліктер.
өлшем
атауы Бірліктер қолданылуы
атауы Белгіленуі СИ бірліктерімен қатнасы
халықаралық орысша
Ұзыңдық Теңіз милыясы n mile Миля 1852 m
Масса Карат - Кар 2*10-4 kg (нақты) Құнды
Сызықты тығыздық Текс Tex Текс 1*10-6 kg/m(нақты) Текстиль
Жылдамдық Узел Kn Уз 0,514 (4) m/s Теңіз
Удеу Гал Gal Гал 0,01 m/s2 Гравиметрия
Айналу жиілігі Айналым секунд
Айналым минут r/S
r/min Об/с
Об/мин 1S-1
1/60S-1 =0,016(6)S-1 Электротехника
қысым Бар Bar бар 1* 105 Pa Физика
6-кесте кейбір қатнасты және логарифмдік өлшемдер және олардың
өлшем
атауы Бірліктер
аталуы
Мәні
халықаралық орысша
1.Қатнасты өлшемдер. Тығыздық қатнасы; деформация, диэлектрлік және магнит
%
%0
PPm 1
%
%0
млн-1 1
1*10-2
1*10-3
1*10-6
2. логарифмдік қатнастар дыбыс қысымының деңгені Бел
децибел B
dB Б
дБ 1B=lg(P2/P1)
P2=10p1
1B=2lg(F2/F1)
F2= P1, Э
энергетикалық өлшемдер қуат энергия, тығыздық т.б. F1F2-күш өлшемдері
Дыбыс денгейі Фон Phon Фон 1 фон дыбыс
Жиілік интервалы Октава
Декада
непер -
-
Np Окт
Дек
Нп 1 F2/f1=2 болғанда тең log2.
1 дек f1/f2=10 болғанда тең lg(f1/f2)
1Np=0,8686…B= 8,686…dB
Стандарттардың қолданылу саласы
Метрологияның негізгі ұғымдары
Физикалық шамалар, олардың бірліктері және шкалалары туралы
Физикалық шамалардың бірліктер жүйелері
Шаршы шақырым
Физикалық шамалар, олардың бірліктері және шкалалары жайлы ақпарат
Физикалық шама
Бірліктердің халықаралық жүйесі (Si)
Метрологиядагы физикалық шамалардың өлшем бірліктері
Метрология- өлшем туралы ғылым