Экономикалық теория оқулық
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі.
Тақырыбы:
Дайындаған:
Тексерген:
Жоспар:
1 тарау. Шығындар есебінің негізі.
1.1. Шығындар есебінің жалпы сипаттамасы.
1.2. Өндірістік шығындардың жіктелуі.
1.3. Өндірістік шығындардың есебін ұйымдастыру.
2 тарау. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау.
2.1. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың өндірісті басқарудағы ролі.
2.2. Калькуляциялаудың принциптері және оның объектісі.
2.3. Калькуляциялаудың әдістері.
1 тарау. Шығындар есебінің негізі.
1.1. Шығындар есебінің жалпы сипаттамасы.
Шығын – тауарға және жұмысқа төленетін ақша.
« Шығындар қолдағы бардың сатып алуға жұмсалғанын және
Өндірісті тиімді басқару үшін басшыларға шыққан шығын жайлы
Құрамы бойынша:
Нақтылай.
Жоспарлы немесе болжамды.
Өндірістің көлеміне байланысты:
Ауыспалы.
Тұрақты,т.б.
Орташаландыру дәрежесі бойынша:
Жалпы.
Орташа.
Басқару тәсілдері бойынша:
Өндірістік.
Коммерциялық.
Әкімшілік.
Өзіндік құнға кіргізу әдісі бойынша:
Тікелей.
Жанама.
6. Пайда түскен кезеңге шығындарды реттеу және жинақтау.
Өнімге.
Кезеңге.
«Шығындар» ұғымына өндіріс шығындарының пайда болуымен байланысты активтердің
«Шығындардың» мәнін жеткілікті түсіну үшін , оны үш
Екіншіден, шығындар ақшалай өлшеммен көрсетіледі, сөйтіп пайдаланылған ресурстардың
Келесі жылға өндірістік қызметтің қандай түрін жоспарлау керек?
Сатылатын тауарлардың көлемінің өсуіне байланысты сату бағасын азайту
Өнімді сатумен айналысатын қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу қандай
Өнім шығарудың мөлшерін арттыру үшін қосымша құрал-жабдықтар сатып
Мұндай құбылыстарды (обьектілерді) ұғыну үшін осы немесе басқа
Есептік ақпараттарды жіктеу схемасының көптігіне байланысты эталон ретінде
1.Кесте.
Топтастырылатын белгілеріне байланысты жасалатын шығындар жіктемесі ( классификациясы
№ Жіктеу белгілері Шығын түрлері
1 Мазмұны (айналымы) бойынша Негізгі және үстеме
2 Өнімнің өзіндік құнына енгізу (қосылу) әдісі бойынша
3 Өндіріс көлемінің өзгерісіне қатысы бойынша Айнымалы және
Осылардан басқа бақылау және реттеу функцияларын жүзеге асыру
1.2. Өндірістік шығындардың жіктелуі.
Шығындар жіктемесі басқару мәселелерін шешуші құрал ретінде
Шығындарды жіктеудің мақсаты – жалпы массадан тек релевантты
Бірінші бағыт – жай өндірістік есеп, оның негізгі
Екінші бағыт - өзіндік құн туралы есеп берулер
Үшінші бағыт – шығу орындары бойынша шығындарды бақылау
2. кесте.
Мақсаттарға сай жасалынған шығындардың жіктемесі (мүмкін болатын варианттар).
Міндеттері Шығындардың жіктелуі
өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлардың құнын және
Шешім қабылдау және жоспарлау Тұрақты (шартты
Бақылау және реттеу Реттелетін және реттелмейтін
Қарастырылып отырған жіктемемен сәйкес есепті жүргізу – отандық
Баптар бойынша шығындарды топтау «Негізгі өндіріс» шотында аяқталған
Қолданылған шығындарды топтастырумен анықталады. Басқару мақсаттарын қанағаттандыратын
1.3. Өндірістік шығындардың есебін ұйымдастыру.
Өндірістік шығындар есебінің жалпы сызбасында өндірістік шығындар туралы
Материалдар шоты. Негізгі өндіріс шоты. Сатылған өнімнің өзіндік
Қалдық. өндірістегі тұтыну. Қалдық. Баптар (статьялар) бойынша өндіріс
Қалдық
Еңбекақыны төлеу бойынша есеп айыру шоты. Көмекші өндіріс
Қалдық. Есептелген жалақы. Қалдық.
Баптар бойынша өндірістік шығындар. Өзіндік құны бойынша негізгі
Зейнетақы қоры.
Сақтандыру бойынша есеп айырысу шоттары.
Үстеме шығын шоттары: 930, 904, 924,т.б. Касса, Есеп
Қалдықтар:
Еңбекақыдан жасалған аударылымдар (төлемдер). Негізгі құралдарға есептелген амортизация.
Шығындарды жіктеудің белгілері туралы қызу пікірталастың арқасында
Бірақ дамыған өндірістік есеп теориясы мен басқару және
2 тарау. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау.
2.1. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың өндірісті
басқарудағы ролі.
Калькуляцияның мәнін сипаттауда біз оның негізгі айналымын атап
Қазіргі кезде келькуляциялаудың (немесе калькуляциялық процестің) негізі Шаруашылық
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен шығындар есебінің техникасы
ШС өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау процесі негізінен
калькуляциялау мен шығындар есебінің объектілері бойынша калькуляциялық баптар
Ақаудың түпкілікті өзіндік құнын анықтау;
Жанама өнім мен өндіріс қалдықтарын бағалау;
Аяқталмаған өндірісті бағалау;
Дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс шығындарының арасын айыру;
өнім бірлігінің өзіндік құнын есептеу.
Шаруашылық субъектілерінде калькуляциялау процесі өнімді сату мен
Ондай қағидалар болып мыналар саналады:
ғылыми негізделген өндіріс шығындарының жіктемесі;
шығындар есебінің объектісін калькуляциялау және калькуляциялық бірлестіктерін
Жанама шығындарды тарату әдістерін таңдау;
Кезеңдер бойынша шығындарды айыру;
өзіндік құнның калькуляциялық бірлігін есептеудің әдістерін таңдау.
Бұл қағидалар жекелеген кәсіпорындарда өндірістің ерекшелігі мен саланың
ШС-де болатын калькуляциялау процесінің негізгі міндеттері:
жекелеген өнім (жұмыс, қызмет) түрлерінің бірліктерінің нақты
шығындар нормативтері мен әрекет етуші нормаларды сақтау және
Өнімдердің рентабельділігін және оның деңгейіне әсер ететін факторларды
шығындарды алынған нәтижемен салыстыру жолымен, кәсіпорынның
өнімнің өзіндік құнын төмендететін резервтерді анықтау және
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен өндірістік шығындар есебінің
Шығындар есебі әдістерінің жіктелуі:
Өндірістік процеске қатысуы бойынша:
тапсырыстық;
процестік (бөліністік);
жай (бір-екі сатылы жай, көпсатылы жай);
баптары бойынша; кешенді.
калькуляциялау объектілері бойынша:
өнім (бұйым, тауар, қызмет, жұмыс);
процесс;
бөлініс;
тапсырыс.
Шығындарды бақылау жеделдігі бойынша:
нақты;
нормативті;
жоспары (болжамды).
Экономикалық әдебиеттерде, «Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың толық әдісі»
Сөйтіп келгенде, калькуляциялау трансферттік бағаны жасаудың негізі
Өнімнің (жұмыстың, қызметтің)өзіндік құнын калкуляциялауды шартты түрде үш
Шын мәнінде калькуляциялау процесі күрделі болып табылады шығындардың
Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау негізгі
Сайып келгенде, калькуляция шығындарды топтастыру мен құжаттаудан басталады,
Сөйтіп, калькуляциялаудың түпкі нәтижесі калькуляцияны жасау болып табылады.
Сметалық калькуляция тапсырысты алғанға дейін және өндірісті бастамай
Қорытында калькуляциясы негізінен өндіріс процесі аяқталған соң жасалады
Жоспарлы калькуляция аясында белгілі-бір жоспарлы кезеңде өнім бірлігінің
Жекелеген тапсырыстың сметалық калькуляциясы белгілі-бір кезге жасалады, ал
Сөйтіп, өзіндік құнды калькуляциялау өндіріс шығындарын шоғырландыру
2.2. Калькуляциялаудың принциптері және оның обьектісі.
«Триумф - Ач» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі қолданымдағы Қазақстан
«Триумф-Ач» жұмысшыларының саны елуден аспайтын және бір жалпы
Серіктестіктің құрылтайшылары:
ҚР азаматы – Ахметова Нафиса Алтынбековна жеке куәлік
Ресей Федерациясының азаматы – Чжен Владимир Васильевич паспорт
Серіктестіктің мекен-жайы: Қазақстан Республикасы, Алматы қаласы, Розыбакиев көшесі,
«Триумф-Ач» мақсаты: Қазақстан Республикасы нарығын тауарлармен және қызмет
Серіктестік қызметінің негізгі түрі:
Көтерме және бөлшек сауда.
Делдалдық сауда қызмет.
Жалпы коммерциялық қызмет.
Халық тұтынатын тауарларды өндіру, сатып алу, сақтау және
Коммерциялық сауда нүктелерін ашу, сондай-ақ делдалдық сауданы ұйымдастыру.
Заңдарға сәйкес келетін сыртқы экономикалық қызмет.
Халық тұтынатын тауарлар және тамақ өнімдерін өндіру және
ҚР заңдарында тиым салынған қызметпен: ойын және шоу
Өзіндік құнның тапсырысты калькуляциясы – өнімді арнайы тапсырыс
Осы тәсілдің кейбір ерекшеліктері:
Барлық шығарылған шығындар туралы мәліметтерді шоғырландырып және оларды
Уақыт аралығындағы емес, аяқталған әрбір партия бойынша шығындарды
Тек бір ғана шоттарды жүргізу «аяқталмаған өндіріс» (батыс
Тапсырыс бойынша шығындар калькуляциясы (немесе шығындардың тапсырысты калькуляциясы)
Шығындардың тапсырысты калькуляциясын мынадай әр түрлі өндірістік
Автокөліктерді жөндеу шеберханаларында;
Тапсырыс бойынша жиһаз өндіруде;
Кітаптар шығаратын басылымдық, өндірістік процестерде;
Химиялық өнімдерді өндіруде.
Бұл барлық келтірілген процестерді дискретті жұмыс деп санауға
Тапсырыстар бойынша шығындарды калькуляциялаудың басты тетігі (құжаты) болып,
Сонымен кез-келген өндірістік жүйеде белгілі бір физикалық нүкте
Кәсіпорынның қаржылық қызметін жоспарлау міндетті түрде шығындардың негізгі
Шығындардың осы типін суреттеуде үлкен бір автокөлік жөндеу
Автокөлік шеберханаға келіп түскенде оған бірнеше данада қажетті
дың калькуляциялық карточкасы ретінде қолданылады. Автокөлік автоматтандырылған жұмыс
Қорлар (запастар ) карточкасына кредиттік жазулар жазылады, онда
Жұмыс карточкасына тиісті жазулар жазылады, онда осы жұмыс
Демек, инженердің осы жұмысқа жіберген уақыты да екі
Шығындардың тапсырысты калькуляциялау процедурасы жұмыс карточкаларындағы жазуларға негізделеді.
Бірақ, ақпаратты енгізу әдісіне қарамастан, «интелектуалды» карточка болуы
Демек, бұл әдістің мәні мынада: өндірістің жекелеген жұмыстары
Осы әдіс кезінде жекелеген өндірістің тапсырысы шығындар есебі
Тапсырыс әдісі бойынша материалдарға, еңбекақы және үстеме шығындарға
Негізгі материалдарды да, көмекші материалдарды да есептеу үшін,
ШС 45600 ақша бірлігіне (а.б.) тең
«Материалдар»
«Төленуі тиісті шот немесе касса»
«Көмекші материалдар»
«Төленуі тиісті шот немесе касса»
Қоймадан материалдарды босату жөнінде келіп түскен талап бойынша
босатылады. Босатылған негізгі материалдар құнын «негізгі өндіріс» немесе
«Негізгі өндіріс» немесе «Аяқталмаған өндіріс»
«Үстеме шығыстар»
«Материалдар»
Өндірістің жұмысшыларына және басқару әкімшілік персоналдарына есептелген еңбекақы
«Еңбекақы»
«Салық бойынша берешегі»
«Табыс салығы бойынша берешегі»
«Еңбекақы бойынша берешегі» 120000 – (6360 + 16000)
Тиісті еңбекақы чек бойынша төленсе:
«Еңбекақы» бойынша берешегі
«Касса»
Бұл аталған шығындардың да есебі «Материалдар»
«Негізгі өндіріс» немесе «Аяқталмаған өндіріс» шоттарына жатқызылады.
«Жалпы өндірістік шығыстар»
«Еңбекақы қоры»
Осы сәтте еңбекақы шығындарын тапсырыс карточкаларына ІБР
Барлық төленген шығындар:
«Үстеме шығыстар»
«Төленуі тиісті шот немесе касса»
Үстеме шығыстары нормативтік коэфициенттердің көмегімен есептен шығарылады. Үстеме
«Негізгі өндіріс» немесе «Аяқталмаған өндіріс» 69700 (69200).
«Үстеме шығыстар» (есептеп шығарылып
«Негізгі өндіріске жатқызылғаны)
Есептеп шығарылған үш бірдей тапсырыс карточкаларында: 16 Ғ
Сөйтіп өндірілген өнім дайын өнім ретінде қоймаға түседі
16 Тапсырыс аяқталды, оның құны 194000:
«Дайын өнім»
«Негізгі өндіріс» немесе «Аяқталмаған өндіріс»
Шаруашылық жүргізуші субьект сатып алуға 16 Ғ тапсырыстағы
«Алынуы тиісті шот немесе касса»
Сатулар немесе өткізулер
Сатылған өнімнің өзіндік құны
«Дайын өнім»
Есеп беру кезеңінің аяғында «Үстеме шығыстар» және
Оның айырмасы 500 а.б. ( 69700-69200 ) құраған,
Егер де үстеме шығындар толық емес ішінара
Егер бұл таратылған айырма (500 а.б.), шаруашылық субъектісі
Тапсырысты әдіс кезінде өнім бірлігінің өзіндік құнын анықтаудың
Тапсырыстық әдістің жағдайын қорытар болсақ, ол есепті кезеңде
Осы мәселені шешу үшін түрлі варианттар ұсынылады. Біреулері,
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. «Экономикалық теория курстары». Проффессор М. Н. Чепурин
проффессор А.Е. Киселевтың редакциясымен. М: Киров –
2. «Саяси экономия». Оқытушыларға арналған оқу-әдістемелік құрал.
А.В. Сидорович, М. Волковтың редакциясымен.
М: МГУ баспасы – 1993 жыл.
3. «Жалпы экономикалық теория (политэкономия)» Оқулық. В.И.
Г. П. Журавлевтің редакциясымен. М: Жоғары мектеп –
4. Теориялық экономия. Политэкономия. Жоғары Оқу орындарына арналған
оқулық. Г.П.Журавлев, Н.Н. Мильчаковтың редакциясымен. М:
мен Биржалар, ЮНИТИ - 1998 жыл.
5. «Жалпы экономикалық теория (политэкономия)» Оқулық. В.И.
Г. П. Журавлевтің редакциясымен. М: ИНФРА – 1999
6. «Экономика» С. Фишер, Р. Дорнбуш, Р.
М: Делодан аударма – 1995 жыл.
7. «Экономикс: проблемы, принципы и политика» (2-том)
К.Р.Макконелл, С.Л.Брю. М: «Республика» - 1992 жыл.
8. «Саяси экономика» Жоғары Оқу орындарына арналған оқулық.
В.А. Медведов, Л.И. Абалкин, О,И, Ожерельев және
М: Политиздат. – 1990 жыл.
9. «Экономика» оқулық. А.С.Булатовтың редакциясымен.
М: Юрист – 2001 жыл.
10. «Экономика» оқулық. А.И. Архипов, А.Н.Нестеренко, А.К.
М: Проспект – 1998 жыл.
11. «Экономикалық теория курстары. Экономикалық теория,
микроэкономика, макроэкономика, айнылыстағы экономика»
Әдістемелік оқулық. Авторлық құрамның жетекшісі – проффессор,
ғылыми қызметкер А.В. Сидорович.
М: М.В.Ломоносов атындағы МГУ. ДИС баспасы – 1997
12. «Экономикалық теория» оқулық. В.Д. Камаев. М:
13. «Экономикалық теория» А.И.Добрынин, Л.С.Тарасевич. Жоғары Оқу
орындарына арналған оқулық.
М: СПб ГУЕФ және «Питер Паблишинг» баспалары –
14. «Экономикалық теория» оқулық. Е. Ф. Борисов. М:
15. «Политэкономия» Жоғары Оқу орындарына арналған оқулық.
Д.В.Валовтың редакциясымен.
М: ЖАҚ « Бизнес-школа Интел – Синтез» баспасы
16. «Экономикалық теория негіздері» М.А.Сажин, Г.П.Чибриков.
17. «Жаңа экономика. Экономикалық білімдер негізі».
С.М.Меньшиков 1999 жыл.
18. «Экономика» ағылшын тілінен аударма.
П.Самуэльсон, В. Нордхауз. 1998 жыл.
2
Кәсіпорынның шығыны және оның формалары
Экономикалық тәрбие беру
Мемлекет және құқық теориясының пәні. Мемлекет және құқық теориясының әдістері
Қоғамдық ұдайы өндірістегі қаржының мәні мен функциялары және ролі
Қаржы нарығының қалыптасуы мен дамуы
Қазіргі кездегі мемлекеттік функцияның түсінігі және жіктелуі
Ақша айналымы және ақша агрегаттарының динамикасы
Шығындар есебінің негізі
Өндірістік шығындардың есебін ұйымдастыру
Сұраныс және ұсыныс туралы