Еңбек мобильділігі
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
СОЦИОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қазақстандағы еңбек мобильділігі.
Орындаған: IV курс, социология бөлімінің студенті Бейсембаев С.Н.
Ғылыми жетекшісі:
Норма бақылаушы:
Қорғауға жіберілген күні: “ ”
Кафедра меңгерушісі: соц.ғ.д., проф. Садырова М.С.
Алматы 2005
Территориялық еңбек мобильділігінің Әлеуметтік-экономикалық салдары (Оңтүстік Қазақстан облысы мысалында)
Кіріспе.....................................................................................................................3
I ТАРАУ. Территориялды еңбек мобильділігін зерттеудің теоретикалық
1.1 Еңбек мобильділігі: түсінігі және түрлері....................................................6
1.2 Территориялды еңбек мобильділігі миграция ретінде...............................15
II ТАРАУ. Оңтүстік Қазақстан облысындағы территориялды мобильділіктің Әлеуметтік-экономикалық
Аймақтағы еңбек мобильділігінің ерекшеліктері және даму тенденциясы..................................................................................................19
Еңбек миграциясының еңбек нарығын қалыптастырудағы ролі...............25
Облыстық еңбек миграциясының мәселелері және шешу жолдары.........31
III ТАРАУ. Еңбек ресурстарының территориялды мобильділігін бақылау жӘне реттеудің
Территориялық еңбек мобильділігін реттеудің шет елдік тәжірибесі......38
Қазақстандағы территориялық еңбек мобильділігін реттеудің
Қорытынды............................................................................................................47
Қосымша................................................................................................................50
Сілтемелер.............................................................................................................52
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі........................................................................54
Кіріспе.
“Өмірдегі қозғалыс, қозғалыстағы өмір”,- бұл қарапайым философиялық тұжырымдама жалпы
Біздің қарастыратын еңбек мобильділігі мәселесі осы әлеуметтік мобильділіктің бір
Ал әлеуметтік мобильділік қоғамның ашықтығы мен демократиялану деңгейін көрсетететін
Еңбек мобильділігі түсінігі жағынан кең құбылыс. Ол еңбек сферасына
Көріп тұрғанымыздай еңбек мобильділігі көп қырлы құбылыс, оның барлық
Территориялық еңбек мобильділік – индивидтің жұмыс орнын, мамандығын, кәсібін,
Қазақстанда бұл процесс кеңестік жүйе өмір сүруін тоқтатқан соң
Екіншісі, негізінен экономиканың тұрақталуына, және халықтың біршама өмір сүру
Социологияда бұл құбылысты зерттеу әр түрлі ғылымдар тоғысында қарастырылады.
Экономика ғылымы бұл процестің белгілі бір аймақтағы еңбек нарығын
Демография үшін бұл құбылысты миграция түрінде қарастырудың маңызы зор.
Саясаттану ғылымы ең алдымен еңбек ресурстарының қозғалысының геосаясаттағы ролін
Территориялық еңбек мобильділігінің өзектілігі жоғарыда айтыған аспектіліерге байланысты туындайды.
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстанның нарықтық экономика құруда жетістіктерге жету
Қазіргі таңда территориялық еңбек мобильділігінің бір қыры – еңбек
Қазақстанда әр түрлі эксперттердің айтуы бойынша Қазақстан аумағында 500
Жоғарыда аталған мәселелерді зерттеу үшін бір облыс аймағын алу
Зерттеу жұмысының мақсаты. Соңғы он бес жылдағы еңбек ресурстары
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Теориялық білімдер арқылы территориялық еңбек мобильділігі мен еңбек миграциясының
Миграцияның статистикалық көрсеткіштерін пайдалана отырып, аймақтағы жұмыс күшінің қозғалу
Оңтүстік Қазақстан облысы мысалында еңбек миграцияларының еңбек нарығына және
Еңбек ресурстары қозғалысы ықпалынан туындаған, және туындауы мүмкін мәселелер
Сараптама қорытындыларына және шет ел тәжірибесіне сүйене отырып республикадағы
Жұмыстың жазылу барысында, Оңтүстік Қазақстан облысындағы әлеуметтік-экономикалық жағдайды зерттеу
I ТАРАУ. Территориялды еңбек мобильділігін зерттеудің теоретикалық
1.1 Еңбек мобильділігі: түсінігі және түрлері.
Кез-келген қоғамның экономикалық сферасындағы және өндірістік қатынастар жүйесіндегі сапалық
Қазіргі экономикадағы нарықтық қатынастарды қалыптастыру, дамыту жағдайында қоғам дамуында
Еңбек мобильділігі - бұл жұмысшының жұмыс орнын ауыстыру барысында
“Әлеуметтік мобильділік дегеніміз адамдардың, немесе адамдар тобының коғамның әлеуметтік
көлденең, индивидтің бір әлеуметтік деңгейдегі топтарда орын ауыстыруы;
тігінен, индивидтің немесе топтың әлеуметтік дәрежесі жоғары топқа өтуі;
Тігінен жүретін мобильділікті Сорокин бағытына байланысты екіге бөлді -
Сонымен бірге П.Сорокин “әлеуметтік кеңістік” , “әлеуметтік каналдар”
Жалпы “әлеуметтік мобильділік” категориясын теоретикалық сараптау арқылы келесі бағыттарды
Әлеуметтік мобильділіктің құрылымдық функционалдық анализі П.Сорокиннің, Т.Парсонстың, И.Хербердің, Б.Барбердің,
Әлеуметтік мобильділіктің эгалитарлық теориясымен С.Липсет, Р.Бендикс айналысты. Олар қоғамның
XX ғасырдың орта шеніндегі ғылыми-экономикалық прогресс қоғамдық қатынастардың барлық
Еңбек мобильділігін зерттеудің алғышарты ретінде жоғарыда айтылған жағдайлармен қоса
Ең бірінші болып еңбек мобильділігін зерттеумен айналысқан Батыс социологтары
Кеңес Одағында идеологиялық талаптарға байланысты бұл мәселе бойынша зерттеулер
Т.И.Заславская еңбек мобильділігін экономикалық және социологиялық тұрғыдан зерттеудегі ерекшеліктерді
Жалпы Кеңес Одағындағы қоғамдық ғылымдар саяси мотивтерге байланысты Батыстың
жұмысшы күшінің қозғалысы глобалды процесс ретінде қарастырылды, және ғылым
жұмысшы қозғалысын бақылау жеке тұлғалардың қажеттіліктерінен бұрын өндірістік қажеттіліктерді
социология ғылымының қатаң бақылауда болуына байланысты еңбек мобильділігін зерттеумен
Н.А.Аитов осы мәселе бойынша жан-жақты талдау жүргізе келе еңбек
демографиялық қозғалыс (зейнетке шығу, жас жұмысшылардың алғаш жұмысқа келуі,
әлеуметтік қозғалыстар (жұмысшының ауылдан қалаға келуі, оқуға кетуі, т.б.)
техникалық прогреске байланысты кадрлер қозғалысы (жаңа мамандықтардың пайда болуы,
кадрлер тұрақтамаушылығы (текучесть кадров) – жұмысшының өз еркімен кетуін
Қазақстанда еңбек мобильділігі тақырыбы салыстырмалы түрде социологияның аз зерттелген
Қазақстанда ең алғаш еңбек мобильділігін, оның ішінде кәсіби мобильділік
Экономистер еңбек ресурстарының мобильділігін жұмысшының кәсіби және квалификациялық статусының
Әлеуметтік психологтар негізінен кадрлер мобильділігін қарым-қатынас, байланыстар жұмысшының белгілі
Ал еңбек мобильділігін зерттеудің социологиялық тұрғысы еңбек мобильділігінің әлеуметтік
Тағы бір пікір бойынша еңбек мобильділігі дегеніміз халық шаруашылығындағы
Жұмыс күшінің қозғалысын зерттей келе А.А.Сухов еңбек мобильділігін
Еңбек мобильділігі сонымен бірге техникалық, экономикалық және базистік қатынастарды
В.И.Бойко мен И.В.Васильев еңбек мобильділігін әлеуметтік процесс деп анықтайды.
Әлеуметтік мобильділікті индивидтің әлеуметтік статусын өзгерту процесі деп қарастыру
Еңбек мобильділігі екі бағдарда зерттелінеді:
кең мағынада, еңбек әрекетінің барлық динамикалық процестерін, яғни жұмысшының
тар мағынада, еңбек мобильділігі бұл нақты тарихи жағдайда жұмысшының
Тар мағынада еңбек мобильділігі эмпирикалық негіздеме ретінде келесі жайттарды
Еңбекке баулу, жұмысқа келу, адаптация, жұмыс орнын ауыстыру (кадрлер
Еңбек сферасындағы новациялар, алдын ала жоспарланудың шеңберінен тыс шығу.
Осылайша еңбек мобильділігі қоғамдық өндірістің формалды құрылымымен (сала, өндіріс,
Еңбек мобильділігі глобалды процесс ретінде жекелеген жұмысшылардың жұмыс орнын
Еңбектік қозғалыстың негізгі алғышарты болып, біріншіден, жұмысшының соған сәйкес
Жұмыс орнын ауыстыру мүмкіншілігі әр түрлі факторлардың қажеттілігімен анықталады:
Алайда жұмыс орнын ауыстыру үшін жоғарыда айтылған мүмкіншіліктің болуы
Алайда еңбектік қозғалысқа кедергі болатын объективті факторлар туындауы мүмкін.
Сонымен бірге бірдей мүмкіндіктер мен стимулдың болуына қарамастан әр
Тұлға типологиясы әр түрлі негіздерге сүйенуі мүмкін. Еңбек мобильділігіне
Жұмысшының кейбір топтары жұмыс орнындағы тұрақтылықты (тұрақты ұжым, бірқалыпты
Потенциалды тұрақты тұлға кез-келген өзгерісті қауіппен қабылдайды, және жұмыс
Еңбек мобильділігн зерттеуде жұмыс орнына қатысты жұмысшылардың құндылықтық бағдарына
Индивидтің белгілі бір мәселеге байланысты шешім шығаруы күрделі, әрі
Еңбек мобильділігінің зерттеу аймағында еліктеу мінез-құлқының көрінісін ауыл түлектерінің
Еңбек мобильділігінің негізгі екі функциясын айтуға болады. Біріншісі, еңбек
Бірінші функция – негізінен экономика ғылымының зерттеу пәні болса,
Еңбек мобильділігі сипаты бойынша түрлі қалыпта жүруі мүмкін. Еңбек
кәсіптік-біліктілік;
территориялды;
салалық (салааралық)
ұйымішілік
Жұмысшыларда кәсіптік-біліктілік еңбек мобильділігінің аясы әр түрлі дәрежедегі біліктіліктегі
Территориалық еңбек мобильділігі негізінде қоғамның өндірістік күштердің дамуының объективті
Салалық мобильділік еңбек процесінің ерекшеліктерінен көрініс табатын қоғамдық өндіріс
Ұйым ішіндегі мобильділік кез-келген ұйымның ғылыми-техникалық прогресс әсерінен әрдайым
Еңбек мобильділігінің түрлері бір-бірімен тығыз байланыста болады және мобильділіктің
Схема 1
Халықтың барлық әлеуметтік-демографиялық топтарының жұмысбастылық деңгейін көрсететін негізгі фактор
Жұмыс күшінің мобильділігін әлеуметтік-кәсіби және территориялды деп бөлуге болады.
Территориялық мобильділік – бұл халықтың жұмысқа жарамды бөлігінің өндірістің
Еңбек мобильділігі белгілі бір факторлармен сипатталады, оларды төрт топқа
еңбек мобильділігінің өзгеруін негіздеуші (шешуші) факторлар;
бірқатар әлеуметтік-экономикалық жағдайларды қамтитын қосымша факторлар;
мобильділікке себепші немесе кедергі болатын сипаттамалар арқылы оның жеңілділігін
адамды мобильділіктің мүмкін болатын варианттары туралы ақпараттандырылуын көрсететін факторлар;
Таблица 1
Мобильділік факторлары Әлеуметтік-кәсіби Территориялды
Негіздеуші
Бастапқы жағдай Жалақы, еңбек жағдайы, еңбек мазмұны, жұмыс уақыты
Жақсару мүмкіндігі Өсу мүмкіндігі Тұрғын үй жағдайын жақсарту мүмкіндігі
Жасалынған салымдар Жаңа жұмысқа салым Үйге, пәтерге салым
Қосымша
Жаңа орындағы жағдай Жалақы, еңбек жағдайы, еңбек мазмұны, жұмыс
Жаңа орында өсу мүмкіндігі Жаңа жұмыс орнында өсу ықтималдылығы
Салымдардың сақталуы Жасалынған салымдардың жаңа жұмыс орнында пайдалану мүмкіндігі
Жеңілділігі
Объективті сипаттамалар Жұмысшының квалификациясы, тәжірибесі, жасы және т.б. Жұмысшының
Субъективті сипаттамалар Жаңа жұмыс орнына бейімделу дәрежесі Жаңа мекен-жайға
Өзгеру дәрежесі Функцияларындағы айырмашылық Өмір сүру салтындағы айырмашылық
Орын ауыстыруға кеткен шығын Жаңа қызметті меңгеруге кеткен шығын
Ақпараттандырылу деңгейі
Бос жұмыс орындары туралы ақпараттың болуы Бос жұмыс орындары
Ақпараттың бағасы Бос орындар туралы ақпараттың бағасы Түрлі аймақтардан
Ақпараттың нақтылығы Бос орындар туралы ақпараттың нақтылығы Аймақтар туралы
1.2 Территориялды еңбек мобильділігі миграция ретінде.
Еңбек күштерінің территориялық мобильділігі әр түрлі факторлар әсерінен қалыптасады.
Еңбектік орын ауыстыруға миграцияның көбін жатқызуға болады, себебі индивид
Алайда миграцялық ағымдардың жастық құрылымын зерттей келе, мигранттардың басым
Жалпы территориялды еңбек мобильділігін әсер ететін факторларды келесідей бөліп
Діни.
Ұлттық (ұлтаралық қақтығыстар)
Саяси.
Экономикалық.
Миграциялық ағымға жоғарыда айтылған факторлардың ілімінен негізгі әсер етуші
Еңбек жасындағы халықтың миграциясы экономикалық себептерге байланысты күрделі әлеуметтік
Миграция – бұл адамдардың территориялдық қозғалысы, және мекен
Мемлекетаралық миграцияның себебі ретінде елдердегі өмір сүру айырмашылығы, жұмыссыздық,
Бірінші ( қайтымсыз (біржолата) эмигранттар, олардың арасында жұмыс жасындағы
Екіншісі – бұл қызметтік тапсырмалар, шақырулар, демалу, туристік сапарлар
Үшіншісі – бұл шет елдерден уақытша жұмыс табу мақсатында
Мемлекетішілік миграция мемелекеттегі жалпы миграциялық жағдайдың дамуының негізгі коипоненті
Миграция әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде екі функцияны атқарады: 1) әлеуметтік
2) экономикалық – аудандар мен аймақтардағы жұмыс күшіне деген
Көріп тұрғанымыздай миграцияға түрлі себептер әсер етуі мүмкін, олардың
өндірістің аймақтық орналасуының кенеттен өзгеруі (мысалы елді мекендегі негізгі
басқа аймақтан өзінің кәсіби бағдарын жүзеге асыру, жалақысы көбірек
өзінің өмір сүру жағдайын жақсарту;
климаттық жағдайлардың денсаулығына жақпауына байланысты жаңа қоныс іздеу;
отбасылық-некелік жағдай;
әлеуметтік-этникалық конфликтілер;
кездейсоқ жағдайлар және т.б.
Еңбек ресурстарының миграциясына байланысты экономист ғалымдар әр түрлі пікірлер
Екінші бір кең тараған пікір бойынша миграциялық ағымдардың бағыттылығы
Біздің ойымызша бұл екі көзқарас та миграцияның себептерін зерттеуде
Қазақстандағы қазіргі еңбек миграциясы – бұл стихиялы көпвекторлы процесс.
Қазіргі уақытта отандық еңбек социологиясы мен демографиядағы еңбек миграциясының
Қазақстанда еңбек миграциясы мәселесімен айналысып жүрген Е.Ю.Садовская.
Еңбек ресурстарының миграциясы әр түрлі қоғамдық және жеке қажеттіліктер
Еңбек ресурстарының негізгі экономикалық функциялары:
Өндірістің жекелік және заттай факторларының арасындағы оптималды пропорцияны сақтауды
Еңбек ресурстарының ұдайы өндірісінің оптималды режимін орнатуға себепші болу;
Қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыруға әсер ету;
Нарықтық өндірістік қатынастардың одан ары жетілуіне тиімді жағдай жасау;
Әлеуметтік факторлардың еңбек ресурстарына әсері қарама-қарсы сипатта. Бірдей әлеуметтік
Миграцияны зерттеудің әлеуметтік аспектісі көшіп қонудың әлеуметтік-психологиялық факторларын қарастыруға
1995-2003 жылдардағы Республикадағы миграцияның динамикасын зерттеу миграциялық процестердің халықтың
Кеңес Одағының ыдырауымен халықтың қозғалысы ұлттық сипатта болды. 1990-1994
Бұл жылдардағы эмигранттар өздерінің қоныс аудару себебін азаматтығын
Соңғы жылдары қоныс аудару себебі ретінде балалардың болашағын қамтамасыз
Сонымен бірге эмиграция мотиві ретінде құқықтық-нормативтік базаның жеткілікті деңгейде
Республика ішіндегі миграция аймақтардағы әлеуметтік-экономикалық дамудың және халықтың тұрмыс
II ТАРАУ. Оңтүстік Қазақстан облысындағы территориялық мобильділіктің Әлеуметтік-экономикалық
Аймақтағы еңбек мобильділігінің ерекшеліктері және даму тенденциясы.
Оңтүстік Қазақстан облысы эксперт-мамандардың пікірі бойынша елдің депрессивті аймақтарының
Енді облыстағы еңбек мобильділігін қарастырмас бұрын оның демографиялық-экономикалық жағдайына
Оңтүстік Қазақстан облысында Қазақстан халқының 13% өмір сүруі –
Оңтүстік Қазақстан облысы Қазақстанның халқы ең тығыз орналасқан аймақтардың
Облыстың тағы бір ерекшелігі оның этникалық құрамында: мұнда халықтың
90-ы жылдардың басында бүкіл республикада секілді, ОҚО-да еңбек миграциясы
Ішкі еңбек миграциясы.
Ішкі еңбек миграциясына еңбек ресурстарының облыс аумағында немесе облыстан
Бірінші ең үлкен ағым бұл село-қала еңбек миграциясы. Ауыл
Екінші ағым – облысаралық еңбек миграциясы, негізінен 20-35 жас
Үшінші ағым – бұл Батыс Қазақстан аймақтарына (Батыс Қазақстан,
Кесте 1. Оңтүстік Қазақстан облысының ішкі миграциясы (адам)
Жылдар Келгендер Кеткендер Миграцияның сальдосы
(+, ()
2001 34038 39147 -5109
2002 25180 25474 -294
2003 31440 28794 2646
Сыртқы еңбек миграциясы.
Жалпы демография ғылымында сыртқы еңбек миграциясын эммиграция және иммиграция
Эмиграция - халықтың басқа елге тұрақты немесе уақытша қоныс
Облыстағы эмиграцияның “шыңы” 1994 жылға келеді. Бұл жылы облыстан
1998 жылдан бастап қазіргі күнге дейін облыстағы халықтың жаппай
Қазақстандағы сол кездегі эмиграция келесі себептерге байланысты болды:
Кеңес Одағы құлағаннан соң өз азаматтығын анықтау қажеттілігі;
Тариха отанына оралу;
Экологиялық жағдайдың нашарлауы;
Қазақстан Республикасындағы зейнетке шығу жасының ұлғайуы;
Шет елдердегі тұрмыс деңгейінің жоғары болуы;
Жұмыссыздық;
Осы аталған факторларды негізгі екі блокқа бөліп қарастыруға болады,
Диаграмма 1. Оңтүстік Қазақстан облысының әр жылдағы эммиграция көрсеткіші,
Жалпы мамандардың пікірінше эмиграция процесі экономикалық құбылыс ретінде елдегі
Оңтүстік Қазақстан облысында реформалар уақытының бірінші жартысында эмиграция процесі
Иммиграция ( лат. immigro – қоныстану ) – басқа
Жалпы бұл облысты Қазақстандағы иммиграциялық ағымдардың ошағы деп айтуға
Облысқа жұмыс күшінің келу көрсеткіші жоғары болуы түрлі факторларға
Біріншіден, облыстың географиялық жағынан Өзбекстан, Қырғызстан секілді әлеуметтік-экономикалық жағдайы
Осы негізгі факторлар облыста басқа ел жұмысшыларының санының өсуіне
Еңбек иммиграциясының ең жоғарғы шыңы облысқа алыс және жақын
1993 жылы келушілірдің басым көпшілігін өз отанына қайтуды мақсат
Диаграмма 2. Оңтүстік Қазақстан облысындағы иммиграцияның
Территориялық еңбек мигранттарының аймақтық еңбек нарығындағы алатын орны мен
Диаграмма 3. Облыстағы алыс және жақын шет ел
Облысқа келуші жұмыс күшінің аймақтағы жағдайға әсерін анықтау үшін
Коммерциялық мигранттар (орыс тілінде оларды “челноки” деп те атайды).
“Аграрлық” (немесе “мақташылар” деп те айтуға болады) мигранттар. Басым
“Мақташы” жұмысшылар. Бұлар көбінесе өзбек ұлтының, тәжік ұлтының
“Құрылысшы мигранттар”. Басым көпшілігін Өзбекстан, қалғанын мен
Қызмет көрсету саласымен байланысты ұсақ бизнеспен айналысатын еңбек мигранттары.
“Тандыршылар” - өзбек ұлтының ерлері (25-40 жас). Кішігірім наубайханаларда
Еңбек мигранттарының келесі тобы сан жағынан аз, бірақ кәсіби
Облыстағы қоныстануы заңды негізде, көбінесе білім беру жүйесінде қызмет
Облыс аймағына шет ел жұмыс күшінің саны туралы айтқанда
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе Оңтүстік Қазақстан облысындағы еңбектік иммиграцияның
Еңбек иммиграциясы ең көп Шымкент қаласында, Мақтаарал, Сарыағаш аудандарында
Еңбек мигранттарының негізгі экспортері - Өзбекстан Республикасы болып табылады.
Аймақта кваликацияланбаған, ауыр, қара жұмыстың басым болуы;
Мигранттардың құрамындағы адамдардың басым көпшілігі ауылдық жерден шығуы;
Еңбек миграциясының көп жағдайларда заңсыз негізде өтуі;
Әйелдер мен жас балалар қатысатын маятниктік миграцияның болуы;
Еңбек миграциясының этникалық сипатта, яғни әр этностың белгілі бір
Еңбек миграциясының еңбек нарығын қалыптастырудағы ролі.
Еңбек нарығы экономикалық категория ретінде түрлі факторлар әсерінен қалыптасады.
Еңбек нарығының институт ретінде қызмет көрсетуі көбінесе осы
Эмигранттардың сапалық құрамын зерттей келе облыстан кетушілердің көбі орта
Қазақстанда бұл құбылыстың белгілі бір көлемде орын алып отырғаны
Біздің ойымызша ОҚО-дағы білікті кадрлерді жоғалту, кейін орта және
Сонымен бірге эмигрантардың басым көпшілігінің жұмыс жасындағы адамдар болуына
Қазақстан экономикасының жаңа типіне көшуі еңбек сферасында нарықтық қатынастарды
Нарықтық экономикаға өту халықтың жұмысбастылығын реттеуінде мемлекеттік бақылауда күшейтуді
Қазақстан Республикасының халықаралық еңбек нарығына интеграциялануы елде еңбек қатынастарын
Статистика жөніндегі Агенттік деректері бойынша 2004 жылы Оңтүстік Қазақстан
Осылайша аймақтағы жұмыссыздық деңгейі 8,6 %, бұл көрсеткіш шамамен
Экономикалық белсенді емес 408,4 мың адам тіркелген./17/
Жұмыспен қамтылған халықты жұмысбастылық статусы бойынша бөліп қарайтын болсақ
Жалдамалы жұмысшылар – 45,1%;
Өзін-өзі жұмыспен қамтушы – 55,9%;
Атап өтер жайт Қазақстанда өзін-өзі жұмыспен қамтушы категориясына жататындардың
Өзін-өзі жұмыспен қамтушылардың санының көбеюі нарықтық қайта құрулар мен
Жұмысбастылардың бұл типінің ерекшелігі – олар әдетте заңды тұрғыдан
Төмендегі диаграммада көрсетілгендей Оңтүстік Қазақстан облысында соңғы он жылда
Диаграмма 4. Оңтүстік Қазақстан облысындағы эмиграция және иммиграция динамикасы,
Глобализация және экономиканың интеграция жағдайында территориялық еңбек мобильділігінің жоғары
Еңбек миграциясы облыстағы әлеуметтік-экономикалық жағдайға оң әсер етті. Әсіресе
Еңбектік миграцияның бұл түрі коммерциялық немесе “челночная” деп аталады./18/
Алайда еңбек миграциясының бұл түрінің негативті жақтарын айта кету
Кейбір мамандар коммерциялық миграциялардың теріс салдары ретінде саудагерлердің шет
Облыстан шет елдерге жұмыс бабымен кетушілердің көпшілігін Оңтүстік Корея
Бұл эмигранттардың елді тастап кетуінің басты себебі жұмыссыздық, немесе
Жалпы еңбек миграциясы әр түрлі сыртқы және ішкі факторлар
Облыстағы еңбек мигранттарының бір бөлігі Алматы мен Астана қалаларына
Шет елден келген мигранттар аймақтағы әлеуметтік-экономикалық жағдайға әсер етуін
Біріншісі позитивтік әсері - арзан жұмыс күшінің еңбектің қиын
Шет ел жұмысшыларының келуін реттеу үшін жылда Қазақстан Үкіметі
Басқарушылар
Жоғарғы және арнайы орта білімі бар мамандар
Квалификациялы жұмысшылар.
Бұл қаулы бойынша потенциалды жұмыс берушілер мемлекеттік басылымдарда екі
Көріп тұрғанымыздай шет ел жұмыс ресурстарының қозғалысын реттеудің квоталық
Еңбек Министірлігі Қазақстанға жұмыс күшін алып келумен (алып кетумен)
Өзіне осындай мемлекеттік органдардың өкілеттілігін жүктейтін мұндай жеке мекемелердің
Мақтаарал ауданы аймағында онға жуық жекеменшік мақта өңдеуші зауыт
Мақтаны өңдеу және сақтау жұмыстарына Өзбекстан және Тәжікстан елдерінің
Мақтаның пісуі уақытына дейін наурыз айынан тамыз айына дейін
Сол себепті шаруа қожалықтарының жетекшілері Өзбекстан жұмысшыларын арзан, әрі
Облыстық еңбек миграциясының мәселелері және оны шешу жолдары.
Облыстағы территориялық еңбек қозғалыстары аймақтағы нарықтық қатынастардың және әлеуметтік-экономикалық
Ең бірінші бұл – заңсыз еңбек мигранттары мәселесі.
Заңсыз шет ел жұмысшыларының мәселесі әлемдегі өзекті мәселелердің бірі.
Заңсыз шет ел жұмыс күшінің миграция ағымының реалды көлемін
Заңсыз жұмысшылардың елдегі орналасуы күрделі проблема бола тұра, оның
Егер шет ел жұысшыларының заңсыз еңбегін мемлекет тұрғысынан қарастырсақ
Заңсыз жұмыс күші ресми заңдық әрекеттерден тыс өмір сүреді,
Бұл құбылысты мемлекет тұрғысынан қарастырыудың келесідей позитивті жақтары бар:
мұндай жұмыс күшінің еңбегінің арзан болуы оларды жалдаушы өндіріс
олар (заңсыз иммигранттар) мемлекет тарапынан әлеуметтік пособиелерге, зейнетке, медициналық
әдетте заңсыз жұмыс күші еңбек нарығында денсаулыққа зиянды әрі
Тағы бір назар аударарлық мәселе ол - заңсыз еңбек
Бұл пікірге қарсы позицияны ұстанатын Стенли Л. Брю, П.Х.
Қоғамдық тұрғыдан бұл проблема әлеуметтік құбылыс ретінде өте өткір
Жұмысқа жалдаушы тұрғысынан заңсыз жұмысшы еңбегі өте тиімді. Мұнда
Жұмыс берушілер үшін заңсыз жұмысшыларды жалдаудың тағы бір стимулы–ол
Заңсыз жұмысшыларының өздерінің тұрғысынан қарастырсақ шет елдегі жұмыс істеудің
Бұл құбылыстың жан-жақты зерттелінбеуі және үстіртін ғылыми баға беру
Қазақстандағы заңсыз иммигранттардың саны туралы мәліметтер ақпарат көздерінде
Жоғарыда айтылып кеткендей заңсыз еңбек миграциясының басты факторы
Облыстың заңсыз еңбек мигранттарының негізгі экспортері - Өзбекстанда
Осындай қиын әлеуметтік-экономикалық жағдай оңтүстік көршілерімізді басқа елдерге жұмыс
Жалпы Қазақстан мен Өзбекстанның ортақ шекарасы 784 шақырымды құрайды
1998 жылғы екі ел арасындағы “Аймақтық интеграцияны одан әрі
2003 жылы мигранттардың Қазақстанға келуі жүйелі және бағытталған сипатқа
Миграциялық полицияда заңсыз еңбек мигранттарын немесе гастарбайтерлерді ( неміс
Заңсыз гастарбайтермен еңбектік келісім-шарт жасалынбағандықтан жұмыс берушінің жалақыны бермей
Маусымдық ауыл шаруашылық жұмыстары кезінде жұмыс беруші гастарбайтерлер үшін
Облыс аймағындағы басқа ел еңбек мигранттарының санының өсуіне жергілікті
Осы зерттеу анықтаған бір мәселе ол - жергілікті тұрғындардың
Егер аймақтағы отбасылардың 92% моноэтникалық екенін және басым көпшілігі
Осы орайда Атырау облысындағы ақпан айында болған қазақстандық және
Егер ауылдық жерлерде маусымдық жұмысшылардың негізгі бөлігін Өзбекстан азаматтары
2003 жылдың маусым айында Қырғызстан кәсіпкер әйелдері орталық базарлардың
Сыртқы территориялық еңбек мобильділігіне байланысты туындауы мүмкін тағы бір
Статистикалық мәліметтер көрсеткендей сыртқы еңбек миграциясының көрсеткіші мемлекеттің экономикалық
Мұндай парадокстық жағдай Қазақстанның Батыс аймақтарында да орын алып
Қазақстандағы экономикалық рефрмалар жергілікті халықтың сыртынан өтіп жатыр. Яғни
Ал бұл дегеніміз елдегі демографиялық құрылымды түп тамырымен өзгерту
Ал қазіргі жағдайда келушілердің географиясы анағұрлым кең болмақ. Мысалы
Осы мәселеге байланысты қазақстандық мамандар арасында соңғы кезде Қытай
Қорытындылай келе территориялық еңбек мобильділігі мемлекет тарапынан өркениетті түрнде
Ең алдымен заңсыз миграция туралы айтар болсақ, онда біріншіден
Екіншіден заңсыз мигранттарды әкімшілік жазалау ретінде елден шығаруды пайдалану
Үшіншіден ТМД елдерінің азаматтарына жұмысқа орналасуы процедурасын оңайлату мақсатында
III ТАРАУ. Еңбек ресурстарының территориялды мобильділігін бақылау жӘне реттеудің
Территориялық еңбек мобильділігін реттеудің шет елдік тәжірибесі.
Қазіргі глобализация жағдайында халықаралық миграция саяси-әлеуметтік жағдайға, мемлекеттік қауіпсіздікке
Соңғы уақытта әр түрлі региондарға бөлінген негізгі бес миграциялық
Алдыңғы ғасырдағы халықаралық миграцияның ерекшелігі келесідей болды: Жіберуші елдердегі
Егер тарихи миграциялардың негізгі себебі белгілі бір аймақтағы әлеуметтік-экономикалық
XX мен XXI ғасырдың өткелінде миграциялық саясат халықаралық
Еуро Одақ елдерінің үкіметі мен парламентінің құжаттарында континенттегі миграциялық
1951 жылы БҰҰ-ң қашқындар статусы туралы Женевалық Конвенция мен
Бұндай саясат, Еуропалық Қоғамдастық Комиссиясының мүшелерінің айтуынша, ұлттық иммиграциялық
Тұтасымен алғанда ЕО елдерінің иммиграциялық саясаты, біршама ұлттық ерекшеліктерге
Елге төмен білікті жұмыс күшінің енуін шектеу саясатын жүргізу;
Заңсыз иммиграциямен күрес;/29/
Иммиграциялық саясатты реттеудегі маңызды қадам - 1990 жылы Дублинде
ЕО-ң иммиграциялық саясаты негізінен бақылаушылық және шектеушілік тәсілдерге негізделеді.
Иммиграциялық саясаттың мақсаты үш аспектіде қарастырылады:
ұлттық экономиканы заңсыз еңбек мигранттарының сандық, және сапалық жағынан
қабылдаушы елдердегі халықты еңбекпен қамтамасыз ету саласындағы мәселелерді шет
елге келуші еңбек мигранттарын, импортер елдің экономикалық-саяси қызығушылығына сай
Миграциялық саясаттың концепциясын таңдауда мемлекеттің ұлттық-тарихи ерекшеліктері үлкен роль
Иммиграциялық саясаттың маңызды мақсаттарының бірі ұлттық еңбек нарығын бақылаусыз
ЕО-ң басқарушы органдарында, Еуропалық Кеңесте қазіргі кезде эмиграция мәселелерін
Квалификацияланбаған жас жұмыс күші дамыған батыс елдеріндегі еңбек нарығын
Дамыған Батыс елдерінде халықтың қартаюы мәселесі өте актуалды. Иммиграция
Халықаралық миграция 80 жылдардың аяғында 90 жылдардың басында өз
Қазіргі “миграция толқыны” келесі ерекшеліктермен сипатталады:
оның масштабының үлкен және интенсивтілігі;
мигранттардың жастық-жыныстық және квалификациялық құрылымының
иммигранттар арасындағы босқындар санының күрт өсуі;/30/
Еуропа континентіндегі миграция географиясы да күрделі өзгерістерге ұшырап отыр.
ЕО елдеріндегі қазіргі кездегі еңбек нарығындағы қалыптасқан жағдайды қарастырған
Қазіргі уақытта ЕО елдерінің мемлекеттік органдары және халқы күрделі
уақытша құбылыстан, тұрақты факторға айналған иммиграциялық ағымдарды реттеу;
заңсыз иммигранттармен арақатынасты реттеу және қазіргі уақыттағы босқын статусын
иммигранттардың елдегі еңбек жағдайына, тұрмысына, мәдениетіне бейімделу жолдарын дайындау
90-ы жылдары миграцияның жаңа формасы – транзиттік миграцияның пайда
Дамыған Батыс елдерінде экономикалық жетістіктер, техника мен технологияның дамуы
Әрине мұндай озық технологияны қолдану бұл елдер үшін тиімді
Қазақстандағы территориялық еңбек мобильділігін реттеудің механизмдері және оларды жетілдіру
Қазақстан Республикасы өзінің экономикалық дамуында жаңа жетістіктерге қол жеткізу
Қазіргі кезде Қазақстанда территориялық еңбек миграциясын реттеудің жүйелі механизмі
Еңбектік қатынастарды реттеудегі маңызды қадам – Қазақстанның халықаралық еңбек
Ең бірінші республиканың халықаралық еңбек ұйымына кіруін ескеретін заңнамалық
ҚР-ң “Иммиграция туралы” Заңы ең алғаш рет “еңбек иммиграциясы”
Еңбек иммиграциясы кезіндегі республикаға кез келген жұмыс күшін емес
Тиісті құжаттары болмаған жағдайда еңбек иммиграциясынан бас тарту;
Шет ел азаматтары еңбек қатынастарында Қазақстан азаматымен бірдей құқықтары
Соңғы жылдары Қазақстанда республика азаматтарының басқа елдерге жұмысқа орналасу
Халықтың территориялық мобильділігі қоғамдағы өндірістік күштердің өсуімен тығыз байланысты.
кең тараған құбылысқа айналып отыр. Оның ішінде миграцияның ерекшелігі
Нарық жағдайында бұл процесті бақылауға көңіл бұрмау мүмкін емес,
Миграцияны практикалық реттеудің міндеттемесі бұл процесті анықтайтын сандақ және
Еңбек миграциясын реттеу үшін оның туындауына себепкер болушы факторларды
Мигранттың шығу ауданына жататын факторлар;
Мигранттың көшір келу ауданына жататын факторлар;
Кедергі болатын факторлар;
Жеке сипаттағы факторлар;
Әрбір аймақта миграцияға кедергі жасаушы факторлардың жиынтығы бар. Оларды
Әртүрлі факторлар әр адамға түрліше әсер етеді. Кейбіреулері жалпы
Мысалы оңтүстіктің қоңыржай климаты оң, ал солтүстіктің қатаң климаты
Әрине оң және теріс факторлардың жиынтығы шығу аймағы мен
Оң және теріс факторлардың арасалмағын қарастыру халық миграциясын толық
Соңғы индивидуалды миграцияны әр түрлі жеке факторлар анықтайды. Көп
Миграцияға әсер етуші көптеген факторлар жиынтығына қарамастан ақыр соңында
Қазіргі кезде халықтың территориялық мобильділігі көптеген зерттеушілерді қызықтыратын мәселеге
Шет ел жұмысшыларының келуін реттеу үшін жылда Қазақстан Үкіметі
Басқарушылар
Жоғарғы және арнайы орта білімі бар мамандар
Квалификациялы жұмысшылар.
Бұл қаулы бойынша потенциалды жұмыс берушілер мемлекеттік басылымдарда екі
Көріп тұрғанымыздай шет ел жұмыс ресурстарының қозғалысын реттеудің квоталық
Халықтың территориялық мобильділігін тиімді реттеу үшін кадрлерді қалыптастыру мен
Біздің ойымызша миграциялық ағымды басқаруды әртүрлі бағыт бойынша жеке
Еңбек ресурстарының миграциясын реттеудің және әкімшілік, әлеуметтік-экономикалық құралдарды пайдаланудың
Миграциялық мәселелердің ішінде заңсыз гастарбайтерлердің Қазақстан аумағында жұмыс істеуін
Сондықтан бұл мәселені қарастыру кезінде оған мемлекеттік деңгейде назар
Алайда жағдай позитивті жаққа қарай өзгереді деген үміттеміз. Мысалы,
Қорытынды.
1990 жылдардан бастап тәуелсіз мемлекеттерде жаңа экономикалық байланыстар мен
Бұл қарама-қайшы процесс, себебі, бір жағынан, еңбек мигранттары нарықтық
Екінші жағынан ондаған, жүздеген мың маман иелері (негізінен білім
Оңтүстік Қазақстан облысындағы еңбек ресурстарының қозғалысы бірнеше бағытта жүруде.
Біріншісі – облысішілік еңбек қозғалысы. Негізінен ауылды жерлерден Шымкент
Екіншісі – облысаралық. Негізгі бағыты – Алматы және Астана
Үшіншісі мемлекетаралық еңбек қозғалыстары. Миграцияның бұл түрі елден кету
Аймақтағы еңбек қозғалыстары еңбек нарығының қалыптасуына үлкен әсер етіп
Бұл процестің негативті жақтары соңғы уақытта айқын көрініс табуда.
Эксперттік сұрау нәтижелері көрсеткендей заңсыз мигранттарды жұмысқа алуда жергілікті
Шаруа қожалықтары, яғни жұмыс берушілер үшін шет ел жұмысшыларын
Заңсыз жұмыс күшін әкелуде арнайы адамдармен екіжақты келісім арқылы
Соңғы он бес жыл ішінде облыста жоғары квалификацияланған мамандардың
Біздің ойымызша ОҚО-дағы білікті кадрлерді жоғалту, кейін орта және
Аймақтық еңбек нарығындағы жұмыс күшіне деген ұсыныс пен сұраныс
Экономикадағы түбірлі құрылымдық өзгеру жағдайында квалификацияланған, мобильді жұмыс күшінің
Батыс елдерінің тәжірибесі көрсеткендей миграция процесін басқару ең алдымен
Қазақстандағы “Иммиграция туралы” Заңда ең алғаш рет “еңбек иммиграциясы”
Жоғарыда жазылған жайды сараптай келе, Қазақстанның еңбек қозғалысын реттеу
Қазақстан Үкіметі аймақтағы еңбек ресурстарының орналасу ерекшеліктерін білу үшін
Қазақстан Республикасының “Миграция туралы” заңында еңбек мигранттарының статусын нақты
Шет елден әкелінетін жұмысшылар квотасын анықтау құзырын облыс әкімдеріне
Шекарадағы кедендік бақылауды күшейту арқылы, заңсыз миграцияға тосқауыл қою.
Жұмыс күшін экспорттауды ұйымдастыратын фирмалардың қызметін мемлекеттік басқару органдарымен
Шет ел төлқұжатын беруді шектеу, кейбір категория жұмысшыларын кетуіне
Шет ел жұмыс күшін пайдалану және әкелуді бақылау тәртібін
Сөз соңында қосатынымыз, еңбек қозғалыстарын ретке келтіру бүгінгі күні
Қосымшалар.
Қосымша 1. Оңтүстік Қазақстан облысындағы эмиграция динамикасы, адам
Жылдар Жақын шет ел Алыс шет ел Барлығы
1993 21172 6254 27426
1994 25001 4618 29619
1995 15561 3712 19273
1996 11331 2303 13634
1997 21610 1559 23169
1998 11252 1295 12547
1999 5453 972 6425
2000 4440 611 5051
2001 4661 391 5052
2002 4400 411 4811
2003 2876 317 3193
Қосымша 2. Оңтүстік Қазақстан облысындағы иммиграция динамикасы, адам
Жылдар Жакын шет ел Алыс шет ел Барлығы
1993 11424 860 12284
1994 6438 634 7072
1995 5991 140 6131
1996 4926 54 4980
1997 3005 48 3053
1998 3088 56 3144
1999 3141 50 3191
2000 3325 35 3360
2001 9901 363 10264
2002 9506 65 9571
2003 11686 124 11810
Қосымша 3. Оңтүстік Қазақстан облысындағы сыртқы миграция динамикасы, адам
Қосымша 4. Еңбек ресурстарының миграциясын реттеудің концептуалдық негіздері.
Сілтемелер:
21
55
1 К цивилизованному рынку труда. Казахстанская правда.-2002.№32.3б.
2 Энциклопедический социологический словарь. М., 1995. 412 б.
3 Сорокин П. Человек. Цивилизация. Общество. М., 1994. 291
4 Социология труда. Под ред. Н.А.Аитова. А.,1997. 138 б.
5 Методологические проблемы социалистического исследования мобильности трудовых ресурсов.Новосибирск; Наука,
6 Сухов А.А. Трудовая мобильность при социализме. М., 1981.
7 Бойко В.И., Васильев И.В. Социально-профессиональная мобильность эвенков. М.,
8 Гимпельсон В.Е. Уволенные работники на рынке труда: влияние
9 В.В.Адамчук и др. Экономика и социология труда.
10 Ромашев О.В. Социология труда. М., 2003. 84-85 б.
11 М.Дузбаева. Социально-экономические факторы миграции трудовых ресурсов //Труд в
12 Айдосов С.Б. Нелегальная трудовая миграция в Южно-Казахстанской области.
(3 Регионы Казахстана. Статистический сборник. А.,2004. 82 б.
14 Сонда. 82б.
(5 Сонда. 99б.
16 Кожамкулова И.Е. Социально-экономические проблемы регулирования миграции трудовых ресурсов.
17 Регионы Казахстана. Статистический сборник. А.,2004. 85 б
18 Байкенеева М.М., Королькова Н.Н., Садовская Е.Ю. Социально-экономические факторы
19 Садовская Е.Ю. Миграция в Казахстане на рубеже XXI
20 Айдосов С.Б. Нелегальная трудовая миграция в Южно-Казахстанской области.
21 Каменский А. Миграция и рынок труда // Человек
22 Гимпельсон В.Движение рабочей силы // Вопросы экономики.-1997. №2.
23 Чуланова З. Трудовая миграция: состояние и проблемы //
24 Алишер ТАКСАНОВ. Трафик людских ресурсов: тенденции Узбекистана. http://www.navi.kz/articles/?artid=3925
25 Сонда.
26 Айдосов С.Б. Нелегальная трудовая миграция в Южно-Казахстанской области.
27 Неталиев Т. Незваный мигрант хуже званого // Экспресс-К.-2004.
28 Лукашев С. Зарубежный опыт регулирования миграции рабочей силы
29 Сонда, 44б.
30 Коровкин А.Г. Движение трудовых ресурсов: анализ и прогнозирование.
31 Раисов У. Регулирование международной миграции рабочей силы в
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Ғылыми әдебиет:
Алехина Г.А. Национальные модели занятости и рынок рабочих мест.
Айдосов С.Б. Нелегальная трудовая миграция в Южно-Казахстанской области. Шымкент:
Труд и занятость в РК в услових перехода к
Баланс трудовых ресурсов Республики Казахстан за 1999 г. Агентство
Бенинг В.Р. Занятость иностранных трудящихся. Пособие по вопросам политики
Бойко В.И., Васильев И.В. Социально-профессиональная мобильность эвенков. М., 1991.
В.В.Адамчук и др. Экономика и социология труда. М.: Юнити,
Загороднева А.М. Государственное регулирование занятости и рынка труда. М.:МГУ,
Кожамкулова И.Е. Социально-экономические проблемы регулирования миграции трудовых ресурсов. Автореф.
Коровкин А.Г. Движение трудовых ресурсов: анализ и прогнозирование. М.:
Костин Л.А. и др. Рынок труда и теории занятости:
Методологические проблемы социалистического исследования мобильности трудовых ресурсов. Новосибирск; Наука,
Регионы Казахстана. Статистический сборник. А.,2004.
Ромашев О.В. Социология труда. М., 2003.
Рофе А.И. Рынок труда, занятость населения, экономика ресурсов для
Садырова М.С. Социально-профессиональная мобильность интеллигенции Казахстана. Алматы: Қазақ Университеті,
Сорокин П. Человек. Цивилизация. Общество. М., 1994.
Социология труда. Под редакцией Н.А.Аитова. Алматы, 1997.
Сухов А.А. Трудовая мобильность при социализме. М., 1981.
Энциклопедический социологический словарь. М., 1995.
Эренберг Р.Д. Современная экономика труда: теория и государственная политика.
Мерзімді басылымдар:
Алишер Таксанов. Трафик людских ресурсов: тенденции Узбекистана. http://www.navi.kz/articles/?artid=3925
Бояркин Г. Трудовая миграция и экономические потери региона //
Гимпельсон В.Движение рабочей силы // Вопросы экономики.-1997.-№2.
Гимпельсон В.Е. Уволенные работники на рынке труда: влияние локуса
Каменский А. Миграция и рынок труда // Человек и
Катарбаева А. Боханов А. О состоянии рынка труда в
Лукашев С. Зарубежный опыт регулирования миграции рабочей силы в
М.Дузбаева. Социально-экономические факторы миграции трудовых ресурсов //Труд в Казахстане.
Неталиев Т. Незваный мигрант хуже званого // Экспресс-К.-2004.-№50.
Раисов У. Регулирование международной миграции рабочей силы в условиях
Еңбек ресурстарының миграциясын реттеу
Әкімшілік шаралар
Әлеуметтік-экономикалық
шаралар
Эмиграциялық
саясат
Иммиграциялық
саясат
Эмиграциялық
саясат
Иммиграциялық
саясат
Шет ел төлқұжатын беруді шектеу, кейбір категория жұмысшыларын кетуіне
Заңсыз миграцияның алдын алу:
Иммигранттардың келуіне квота жасау
Иммигранттардың елде болу тәртібін қатаң бақылау
Эмигранттың қоныстанған елі туралы ақпарат беруі
Аграрлы инфрақұрылымды қалыптастыру үшін мемлекеттің ауылшаруашылықтыинвестициялауын тиімді пайдалану
Иммигранттардың орналасуына әлеуметтік-экономикалық іс-шараларды жүзеге асыру, жұмыс табуда
Кіші және орта бизнесті, және инфрақұрылымдық фирмаларды қаржыландыру
Шет ел жұмыс күшін пайдалану және әкелуді бақылау тәртібін
Нормативтік базаны жетілдіру
Жұмыс күшін экспорттауды ұйымдастыратын фирмалардың қызметін мемлекеттік басқару органдарымен
Нормативтік базаны жетілдіру
Оралмандардың әлеуметтік-экономикалық орналасуын қаржыландыру
Еңбек мобильділігі
Мазмұны бойынша
Субъектісі бойынша
Кәсіби-біліктілік
Топтық
Индивидуалдыыыы
Территориялық
Салалық (салааралық)
Ұйым ішіндегі
(салаішілік)
Территориялды еңбек мобильділігі миграция ретінде
Экспериментке қосылатын ЖОО саны жылдан жылға көбеюде
Жалпы экономикалық тепе-теңдік
Кластер теориясының және мемлекеттің кластерлік саясаты дамуының әлемдік тәжірибесі
ТАЕ буфері
Жалпы еңбекке қатысты анықтамалар
Ғылыми кеңесші экономика ғылымдарының докторы
Рыноктық шаруашылық
Бояу өндірісінің технологиясы
Персоналды жинау, іріктеу және жалдау бойынша американдық фирмалардың тәжірибесі