Ерлік жырлары
ЖОСПАР
Кіріспе
І. ТАРАУ
1. Махмұт Қашқаридың өмірі, қоғамдық қызметі мен шығармашылығы
2. Түрік сөздігінің сипаты, танымдық мәні
ІІ. ТАРАУ
Диуани лұғат-ит түрктегі әдебиет үлгілері.
Диуани лұғат –ит түрктегі өлең-жырлар.
Орта ғасыр түркі шешендігі (мақал -мәтелдер мен
Жинақтағы аңыз-әңгімелер
ІІІ. ТАРАУ
Сөздіктегі ауыз әдебиеті үлгілерінің көне дәуірдегі әдебиетпен сабақтастығы
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ.
Орта ғасырдың әдебиет ескерткіштерін зерттеп, бірнеше кітап жазған ғалым
Бұл еңбек ХІ ғасыр ескерткіші саналғанымен, одан ерте кезеңдегі
Сөздіктегі көркем туындыларды зерттеу үстінде біз бұл шығармаларды
ЗЕРТТЕУ ТАҚЫРЫБЫНЫҢ ӨЗЕКТІЛІГІ. Сөз өнерін сан маңындағы жылдар
«Диуани лұғат-ит түрк» еңбегі осыған дейін тілдік тұрғыдан кеңінен
Жүйелі түрде зерттеуді қажет ететін сөздік өдеңдері мен мақал-мәтелдерінің
«Тілтану» энциклопедиясы атанған сөздіктен, шынында да, тек тілдік-тұрғыдан
М.Қашқари дәуірін, оның ата-тегі сол кездегі мәдени, ғылыми, саяси-
«Диуани лұғат-ит түрік» авторы табыла бермейтін лексикограф. Ол түркі
ТАҚЫРЫПТЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ДЕҢГЕЙІ Ежелгі дәуір әдебиеті жәдігершіліктерді жүйілі
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ МАҚСАТЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
Зерттеу жұмысының басты мақсаты «Түрік» сөздігі еңбегінің әдеби
М.Қашқари сөздігі зерттелгенмен де, ондағы әдеби үлгілердің мазмұндық тұрғыдан
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ НЫСАНЫ Дипломдық жұмыс жазу
ЗЕРТТЕУДІҢ ӘДІСІ Зерттеліп отырған объектіден алынған мысалдар мен
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫНЫҢ ҚОРҒАУҒА ҰСЫНЫЛАТЫН НЕГІЗГІ ТҰЖЫРЫМДАР
-Махмұт Қашқаридың «Түрік сөздігіндегі» әдеби үлгілердің әдебиеттегі алатын орны
- Сөздіктегі өлеңдер мен мақал-мәтелдер, аңыз- әңгімелер жұртын имандылыққа,
- Махмұт Қашқари- әдебиет үлгілерін жинаушы, фольклортанушы ғалым.
І ТАРАУ
МАХМҰТ ҚАШҚАРИДЫҢ ҚОҒАМДЫҚ ҚЫЗМЕТІ, ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ.
Түркі халықтарының ХІ ғасырда өмір сүрген аса дарынды перзенттердің
Махмұт Қашқари түрік жұрты, түрік ұлысы жөнінде былай деп
Сондықтан да Тәңірдің өзі оларға ат берген, жер жүзінің
Түрік жұртының тілі жөнінде Махмұт Қашқари .....Ең
Түрік елі мен түрік тілі туралы осындай ой айтқан
«Сонымен, мен сол түріктердің қызыл тілге ең шешендерінен, ең
Махмұт Қашқари арабша жоғары білім алған, өз заманының аса
Оның өмірі жайлы ғалым Ә.Нәджиб өзінің «Исследования по истории
Махмұт Қашқаридың дәл қай жылы туылып, қанша жыл өмір
Махмұттың әкесі Ыстықкөл бойындағы Барсхан қаласының әскербасы болған, көп
Алғашқы жылдары М.Қашқари аз уақыт әскери әкімшілікте қызмет етіп,
Түрік жұртының бай тарихы, географиялық жағдайы, әдебиеті мен
Түрік жерінің аумағы, онда мекендеген ұлт-ұлыстардың сипаты тарихы, соған
Ал Махмұт Қашқаридың дөңгелек картасы әлемнің ең ежелгі түрік
М.Қашқари осы картаны назарға ұсынып, сипаттаумен қатар Рум
Фольклор ескерткіштерінің түрлі халықтарға ортақ болуы аса қызықты
Ауыз әдебиеті шығармаларының түбірлестігі мен туыстығы кез келген
Халықтардың тарихи туыстығына, тектестігіне, тіл, дәстүр ұқсастығына байланысты көрінетін
2.ТҮРІК СӨЗДІГІНІҢ СИПАТЫ, ТАНЫМДЫҚ МӘНІ.
М.Қашқари өз еңбегін классикалық араб тілінде жазып, араб филологиясының
Автордың «Диуануды» жазудағы ең басты мақсаты – көптеген зерттеулер
Еңбектің автор жазған данасы жоғалып кеткен, кейінрек жасалған оның
Ол бұл еңбегін сегіз кітапқа жіктеген. Алғашқы кітапты Тәңірінің
ХІ ғасырдағы түркі тайпаларының тарихы мен этнографиясы, территориясы мен
Сөздіктің зерттелу тарихы жүзілік түріктану ғылымында өте қысқа болғанымен
Соңғы жылдары қазақ әдебиетінің көне тарихы негізделіп, орта
«Диуани лұғат-ит түркті» зерттер насихаттаған белгілі ғалымдар көп.
Неміс ғылымы К.Броккельман 1919 жылдан бастап зерттеу мақалалалын
М.Қашқаридың ұлы қызметі мен еңбегінің жемісін танып, болашақ ұрпақ
Бұл шығарманың кейбір тұстарын қазақ тілінде сөйлетуге ақын Ф.Оңғарсыноватың
1990 жылдардан бастап ғасырлық ескерткіштерді кәзіргі қазақ тіліне
Асқар Егеубайдың «Құлабыз» атты еңбегінің мәні «Құлабыз» ежелгі түркі
Қайдан шақтық, қайда барамыз?
Біздің ата-бабаларымыздың қандай болғанын, түрік жұртының мінез-құлқы, қасиеті баяндап
Жинақта автор арнайы тәртіппен 6800 түркі сөздерін топтастырған
Ең маңыздысы – біздің жыл санауымыздан бұрын
«Бұл кітапты тек сөздік деп қана ұғыну жеткіліксіз «Диуани»-сөздік
М.Қашқаридың «Үш томдық сөздігін» қазіргі қазақ тілінде сөйлескен ғалым
Қашқари еңбегін қазіргі заманда тек қана тіл
Қашқари еңбегінің әдеби маңызы жайлы неміс оқымысты М.Хартман: «Диуани
М.Қашқари еңбегінде жоғарыда көрсетілгендей, сол заманғы түркі тайпалары жайында
Махмұт Қашқари ХІ ғасырда өмір сүріп, еңбек етті. Бұл
М.Қашқаридың өзі де осы Қараханид патшалығы әмірілерінің
«Түрік тілдері сөздерінің сөздігі» ең алдымен лексикографиялық мұра есебінде
Махмұт Қашқари еңбегінің мазмұнына зер сала отырып оның тек
Автор бұл еңбегінде түркі тілдерінің алғашқы классификациясын береді.
М.Қашқари еңбегін өзбек тіліне аударған түрколог С.М.Муталибов аудармашының алғы
М.Қашқари еңбегін соңғы кезде дейін зерттеушілер тек сөздік
Ұйғыр халқының зиялылары ежелгі түрік жазбаларының қай-қайсына да
ІІ ТАРАУ
ДИУАНИ ЛҰҒАТ-ИТ ТҮРКТЕГІ» ӘДЕБИЕТ ҮЛГІЛЕРІ.
1. «Диуани лұғат-ит түрктегі» өлең жырлар.
М.Қашқари «Диуани» жинағындағы өлең-жырлар мазмұны бойынша түрлі мәселелерге
1. Ерлік жырлары
2. Ғашықтық жырлары
3. Табиғат жырлары
4. Тұрмыс- салт жырлары
5. Аңшылық, еңбек туралы өлең-жырлар
Диуани лұғат-ит-түрктегі ерлік жырлары
«Түрік сөздігіндегі» өлеңдердің үлкен тобы өзара өзектесіп, өзінше бөлек
Бұл жинақта көне түрік ұлыстарының ерлік жорықтарда көптеген
Таңғұттар қатты жорғалап
Білімнен басын қорғалап.
Дұшпанның қылқан мойнынан,
Қызыл су ақты сорғалап.
Ары қарай ұйғырлармен күрескенін жырға қосады. Мұнда «Түркі елінің
Ерлікті мадақтауда Иабукулармен ұрыс баяндалады. Иабаку батыры Будрач
Жырда былай көрсеткен:
Ертістің суын жайлаған,
Найзасын жауға қайраған.
Түйресе тау да теңселер,
Имектер біздің өңшең ер!
Қан тілеп келген жат қуды,
Жаншитын енді сәт туды.
Тарағайласып тобырлар,
Жігіттер, атқа қоныңдар!
Және де жинақта « алпауып» деген сөздің мағынасын
-Будрач тағы құтырды,
Алпауытын таңдады.
Қосынан қайта қайырды,
Келешек үшін топтанып» [5.174-175]
Сөйтіп мұндай каһармандық
өлең жырларда батырдың күш-қуаты ерлігі, соғыс өнеріне жетік екендігі
Ерен ерлер шақырысты
Қыңыр көзбен бағысты.
Бар қарумен қағысты,
Қылыш қынға күшпен сыйды [5.218]
«Бұл өздікте ерлікті көтере мадақтайтын мұндай шағын үзінділер әр
Қазақтың батырлық жырларында «жыршы-ақын» кейіпкер тасасында тұрып жырлайды.
«Ер Тарғын» жырының төмендегі жолдарына назар аударайық:
Аттай мұрның таныттым
Алшақтатып ойнаттым,
Арпа-бидай асаттым.
Бұл дәстүр ерте заманда қалыптасқан сияқты. Оған Қашқари жинағында
Сөйтіп әрбір қадамы қатерге толы ежелгі дәуір адамдары жүрек
«Түрік сөздігіндегі» соғыс жырлары ерлікпен қаза тапқан ерлерді жоқтауға
Иағы отын өшүрген,
Тодың аны көшүргән.
Әшләр үзуб кәшүргән,
Тәгді оқы олдүрү
Осылайша сөздіктегі ерлік мазмұнды эпос түркі елінің ерліктерін дәріптейді,
2. ЖИНАҚТАҒЫ МАХАББАТ ТАҚЫРЫБЫНДАҒЫ ӨЛЕҢ-ЖЫРЛАР
Жинақтағы көркем туындылар тек жоғарыда біз көрсеткен эпостар
Олардың негізінен көпшілігі махаббат, табиғат лирикалары. Әсірісе, махаббат
Бұл шумақтар мынандай үзінділерден тұрады: 1. Ғашықтардың сырласуы, 2.
Жинақта сүйген жарға деген ғашық жігіттің арнау сөздері
Шырай жүзді қара мең,
Буындарды қарам ем- деген жолдардан әсем ару келбеті шебер
Сиқырлап сол көз-құладым,
Қаракат меңі- мұң, әнім.
Көңілмен ұғып қайғымды,
Тіл қашты маған құмарым!
Сүйген жігіттің зарын образды сөздермен бере алады.
Арбалы оған жаным,
Өзі туған-жалын.
Немесе:
Көзімнің аққан көлі бар,
Дуадақ, үйрек шомылар- деген сөздер тамаша суретті лирикалар арқылы
«Түрік сөздігі» лирикалық махаббат жалындарына шарпылған жастардың жүрек сырын
Келтірілген ғашықтық жырлар-өзінің образдылығымен ерекшеленетін өте тартымды лирикалар. Ғашықтар
Күйдің сазы түзіледі,
Құмыра ыдыс тізілді.
Сенсіз өмірім үзілді,
Келсеңші армасыз ойнап-күлейік....
Жинақтың мына бір жеріне жас жігіттің махаббаты былай көрініс
Құмарлық сезім мені жаулап алып,
Өтуде күн мен түнім зарда налып.
Қапыда ғайып болып сол ауруым,
Орнында жұрты ғана қалды ағарып.
«Ортақ болып білішті»-деп басталатын шумақта зұлым ала аяққа
«Айттым оған сенбе» деп,
«Құлбақтың ізіне ерме деп,
«Сасық суынан тіленбе деп,
Құртты ақыры ол менің
Қай атымды күңімді.....
Енді мені маған қайғы орнатты,
Алып қалиты турымтайымды
Неліктен мен онымен таныстым?
Құшақтасып тағы табыстым.
Төзіп қайта жарастым
Алып кетті ол менің жазымды
Жас жігіттің серілікті армандауы, өмір қызығын көріп, дүниені шайқап
Жігіттерді жүгіртіп,
Алма ағашын ырғатып,
Құлан, киік аулатып,
Тамаша қылып құансам,
Асауды мініп тулатып
Есін жиып үйретсем,
Итке киік қайыртып,
Ұстап соны бір тынсам!
Аңға барып құс салсам,
Тұйғын салып аңды алсам,
Түлкі мен доңызды алсам
Ерлігіме мәз болсам
Сөздікте көпшілігі махаббат лирикалары мен табиған лирикаларына жататын
«Жалын-оның көзі,
Жаны-оның өзі
Толған айдай жүзі» деген образдарға толы.
ЖИНАҚТАҒЫ ТАБИҒАТ ЖЫРЛАРЫ.
Шығармада табиғат көріністеріне қатысты өлең-жырлар да көптеп кездеседі.
Дүниені тәңірім жаратқан,
Жұлдызды тізіп аспанға.
Күнді түнге қаматқан
Туғызып Айды ақшамда.
Мұнда Еділ өзені жайлы төмендегіндей жыр жолдары кездесіп отырады:
Еділдің суы тулайды,
Каһарлы толқын тас қатап.
Жағада бақа шулайды,
Ойнайды суда ақ шабақ.
Немесе:
«Еділ суы ағып тұрар,
қия түбін қағып тұрар
балық, бақа толып тұрар
көңіл тағы тасып тұрар [5.103 ]
Ежелгі дәуір адамдарына көктем көріністері қалай әсер еткенін
Табиғаттың дүлей күшіне бағынышты ерте заман адамдарын жылдың
Бұны «жаз бен қыстың айтысынан» байқауға болады. «Бір қызығы
Қыс пенен жаз тоғысып,
Ала көзбен соғысып.
Бір-біріне қарады,
Бірін бірі жау санады.
Жаз айтады:
Күндейсің,
Жадырап бір күлмейсің
Қарамен қымтап жер бетін,
Кетіресің келбетін.
Адам мені аңсайды,
Қар ластан шаршайды.
Қыс айтады:
Менен бидей өнбейді,
Маркаяды төлдері.
Қар далаға күш себер,
Жаз байлығы қыс берер.
Бұл айтыста адамдарға берер ырзығыда, қуанышты, шаттығы да мол.
Табиғат лирикасында ақын көктем жаздың жайдары шуағы, жан-жануарлардың
Ақын құс пен жазды шебер тілмен айтыстыра отырып, әр
«Қыс:- мен ер жігітке күш берем, ауру-сырқауды азайтам,
Табиғатты суреттейтін шығармашылардың да бастаулары көне дәуірге апаратынын білуіміз
«Түрік сөздігінде» жер-су атаулары, табиғат құбылыстарына берілген түсініктер, сондай-ақ
ТҰРМЫС-САЛТ ӨЛЕҢ ЖЫРЛАРЫ.
Қашқари сөздігінде қазақ ауыз әдебиеті үлгілеріне мейлінше жақын тұрған
Сөздікте Алып Ер Тоңа өліміне байланысты шыққан зерттеулер «731
Заостризм дінінің қасиеті кітабы «Авеста» баяндалған. Тұранның ұлы қағаны
Алып Ер Тоңа халық берген мадақ екен. Оның шын
М.Қашқари өз сөздігінде өлең үзіктерін Алып Ер Тңаға арналған
көздерін берген. Қашқаримен замандас ақын Ж.Баласағұн өзі туған
«Баласағұн Алып Ер Тоңаның парсылар тарапынан Афрасияб
Және де сол заманды бейнелейтін арнау жылда былай дейді:
Әдеті нақ осындай,
Бұдан басқа бар себеп.
Дүниге қарап оқ атса,
Таулардың басы келтілер.
Алып Ер Тоңа қағылы қағазға ұшырап, өмірден өткен
айтушы ақын эпикалық тарихи жыр шығарған.Ол жыр толық
Шынымен Тоңа өлді ме ?
Тұлғасын топырақ көмді ме ?
Жалған дүние жай түсіп ,
Қасірет бұлты төнді ме,- деп Ер Тоңаны күнге теңеп
Бөрідей ерлер ұласты ,
Бақырып жаға жұлысты .
Дауыс салып жырлады ,
Суалды көзі жылады. – деп Ер Тоңа өліміне ерлер
Зертеуші ғалымдар М.Қашқари сөздігіндегі алып Ер Тоңа жыры жайлы
Онда М.Қашқари түрік сөздерін түсіндіру мақсатында Алып Ер
Яғни сөздіктегі үзік-үзік жырлар Алып Ер Тоңаға
А. Қ. Егеубайдың «Түрік сөздігі» үш томдық
- Алып Ер Тоңа өлді ме ?
Жаман дүние қалды ма ?
Заман өшін алды ма ?
Енді жүрек жыртылар !
Дәл осындай сарынмен , мазмұнмен атлмыш кітаптың 2 томында
Тұратын ұлы істерге ,
Дастархан жайып асына .
Қаһарлы суық қыстарда,
Қалдырды ерді үмітпен. [10.70] .
Ер еді асып таттырған ,
Зұлым жауды қаитарған .
Моинын тұтып қайырған,
Өлім басты аударып . . . .
Бұл жырлар үздіктерінен , өлең құрылысынан , буын өлшемдерінен
Тұрмыс –салт жырларын көрсететін өлеңдердің бірі – аңшылыққа байланысты
Алғашқы адамдар , тайпа мүшелері аң аулау маусымына салтанатты
Қаршыға беріп құс салайық ,
Тұйғын қосып тістетейік .
Түлкі , доңызға тас атайық ,
Өнер – даңқпенмақтанайық ! [ 10.494]
2. ОРТА ҒАСЫР ТҮРКІ ШЕШЕНДІГІ.
«Диуани лұғат ат- түрк» сөздігінде халық ауыз әдбиетіндегі үлкен
«Диуанда» халықтың сол кезге дейінгі және сол дәуірдегі айтылған
«Батыр майдан шебінде, дана жиында сыналады ». Бұл мақалға
Орта ғасырдан бергі жалғасын тапқан, қзіргі таңға асыл қазына
Мақал- халық поэзиясының жанрлық түрі, түйінді ойды
Ежелгі түркі жазбаларындағы жиі- жиі ойға шақыратын адамшылдық белгілерін
Кісілік, имандылық, дінге беріктік.
Тілге, білімге, дінге беріктік.
Ақыл- прасат, рухани саулық, еркіндік.
Іскерлік, ұлағатты ұлық.
Ел қорғау, намысшылдық, жүректілік.
Ұрпақ тәрбиелеу, ұлды- ұяға, қызды- қияға қондыру.
Досқа- мейірімділік, жауға- қаталдық.
Қанағат- рақым, адалдық.
Ұсталық пен ұстаздық, кәсіпті білу сияқты тағысын тағылар.
«Түрік сөздігіндегі» кездесетін мақал- мәтелдер мен өсиетті сөздер соның
Сөздікте адамгершіліктің ережелерін түзеді.Адамның басқадан айырмашылығы оның бойындағы ең
Зиян болар, адамзат, артық бұйыш,
Білімді адам не қылсын дүние жиып.
Дүние мүлік ерлердің пейілін алады,
Дүниеқор адам естерінен танып қалады.
Ақылды адам тәкәппар болмас,
Ақылсызды мақтасаң есінен жаңылар.
Білімдіден ақыл ал, асыл сөзді ұғып ал, бойыңа сіңір.
Ізгілік қанша керек болса,
Өз қолыңмен де оны істей біл.
Жарлы- ғарып келсе, ықыласпен күтіп ал,
Тойғызып, ризалап шығарып сал.
Туғандардан мәңгі өмір сүрген жоқ,
Дүние, әлем, жұлдыздар да күнде туып, сөнеді.
Адамдарға дәулет пен даңқ дұшпан бопты деседі,
Бұндай жаудан білімді адам жырағырақ өседі.
Адамгершілік тақырыбы аясында білімге шақыру идеясы бой көтерген.
Өнер- білім ізде, үйренуден өркөкірек болма, жиренбе,
Өнер- білімсіз білімдісінсе, сынақта дейді. Білімділікке мастанып, өзгенің бәрін
Бейнет жерде қалмас.
Іскердің ерні- май, еріншектің басы- қан.
Қысқа дайындал, келсе егерде құтты жаз, түн- күн өтіп,
Еріншекке есік асу болар- деген мақалдар еңбекті дәріптеп,
Еңбектегі мәтел сөздердің де тобы жоқ емес. Айтылатын ойдың
«Ет тырнақтан айырылмас»,»Қос қылыш қынға сыймас», «Итке ұят келсе
Сонымен «Диуани лұғат-ит түрк» сөздігіндегі бой көрсеткен алуан нақылдар
Мақал, мәтел, қанатты сөз, нақыл сөздер жанға жақын санаға
3. ЖИНАҚТАҒЫ АҢЫЗ-ӘҢГІМЕЛЕР.
«Аңыз- фольклорлық проза жанры. Онда тарихи шындыққа негізделген, халықтың
Түрік жердің аумағы, онда мекендеген үл-ұлыстардың сипаты,тарихы, соған қатысты
«Ұйғыр»- сөзін түсіндіргенде Зұлқарнайын туралы мынандай аңыз береді. Сөздікке
Сөздікте түрлі топонимика мен этнонимдер аттары кездеседі дедік, сонымен
Ал, жыл қайыруда байланысты аңыз «Түрік сөздігінде» мүлде басқаша
Бұл аңыздардан ғалым М.Қашқари түрік танымына тән ерекшеліктер, ел-жер
А.Егеубай зерттеуінде: Ескендір Зұлқарнайын жөнінде Құранда да сөздер,
«Негізінде Зұлқарнайынды жер жүзінде күшке ие қылдық.Өзіне әр істе
Түркі халықтарының тұрмыс тіршілігін танытатын бұл еңбекте аңыз әдебиетін.ің
ІІІ ТАРАУ.
Сөздіктегі ауыз әдебиеті үлгілерінің көне дәуірдегі әдебиетпен сабақтастығы.
Сөздіктегі көркем туындыларды зерттеу үстінде біз бұл шығармаларды өзінше
Сөздіктегі көптеген жырлар Қашқари заманында көшпенділер жатқа айтып жүрген
Көне түркілер соғыста ерлікпен қаза тапқан батырларына арнап жоқтау,
«Көптеген көне рулар мен тайпалардың осы елдер құрамына енуі,
Бұған Орхон-Енесей ескерткіштеріндегі Күлтегін сынды батырдың таңғұттармен күресуі «сөздіктегі»
Қатынсыны жылады,
Таңғұт бегін жаулады.
Қаны ағып зулады,
Мойнынан қызыл қан зулады,-деген сияқты өлең жолдары Орхон жазба
Түнде ұйықтамадым,
Күндіз отырмадым.
Қызыл қанымды ағыздым,
Қара терімді төктім.
Еліміз қайта ел болды,
Халқымыз қайта халық болды,-дейді.
Тағы да бір айтып кететін мәселе –Махмұд Қашқари жинап,
Жинақтағы ерлікті мадақтайтын өлеңдер түрік каһармандық жырларымен үндесіп
Қиқулап атпен шабатын
Семсермен қалқан алайық
Дұшпанға айран салайық
Аш жанынан түңілсің
Қоршайың жаудың қамалын,
Қиратын жау-жарығын
Қалжырап жерге бүгілсін....
Батырлардың жекпе-жегін бейнелейтін тұстар да түрік эпосында тұрақты жалғастық
Әлжеткенше алысты,
Урандасып табысты,
Қос батырдай қарысты.
Бізден ошін алмаққа...
Қазіргі түрлі халықтарын фольклорында орын алған жанрлардың көбі ежелден
Шеңгелек ажал салды ма?
Ер Тоңаны алды ма?
Сум дүние артта қалды ма?
Қайғылы жүрек жыртылды-ау
Сум ажал бүгін жылатты
Құрығын салып құлатты
Бектердің бегін сулатты
Қыршын да ғумыр қырқылды-ау...
Көне түрік өлеңдерінде адамзат бізге аңшылыққа қатыстылары да
Төрт аяғын билетіп,
Құр атқа басын үйретіп,
Қырық кез қырық сүйретіп
Киікке тазы қосайық....
СӨЗДІКТЕГІ ӘДЕБИЕТ ҮЛГІЛЕРІНДЕ СОПЫЛЫҚ ДӘСТҮРДІҢ ОРЫН АЛУЫ
«Түрік сөздігіндегі» әдеби үлгілерден исламдық мазмұн аясын айқын
Сопылық поэзия қазақ топырағында Қожа Ахмет Иасауи есімімен
Қазақ зерттеулерінің бір тобы «Исламның жері сөздікте кездеспейді» десе,
Сопылық поэзияның астарин сырлары көп, бір оқығанда басқаша ой
Сонымен қатар інжу, маржан, жар, шырақ, мұхит, таңғалу, салауаттылық,
М.Қашқари Иасауи сияқты сопылығымен тарих бетінен орын алмаса да,
Сопы сырларының бір ұштығы қайғы-муңға, шерге бөлінуде
Алла жолында көз жасын колғып төккен сопының көңіліне уа
Ақиқатқа жету-сүйініш, қуаныш оған ұмтылыс кезіндегі қайғы-адам жанының дауысын,
Алланың жүзін көру тек періштелерге ғана жазған дейді,
Сөздікте «оның түзулігіне өзім ауландым, оның тазалығына көзім емделеді»
Көз жасының тамшылы болып теңізге құйылуы құдіретті Алланың алыптылығын
Х-ХІІ ғасырлар аралығындағы әдеби ойдың өрісі негізінен ислам дінінің
ҚОРЫТЫНДЫ.
«Диуани лұғат-ит-түрк» сөздігінің әдеби құндылығы сөздікте кездесіп отыратын дидактикалық
«Мақсатым-талапты жас іздемпаздарға дәл бағыт-бағдар сілтеп, ілім-білім болашағына барынша
«Диуани лұғат-ит түрктегі өлең-жырлар» деген бөлімінде өнегелі, өсиетті, табиғатты,
Табиғат жырларынан көрініп отырған сюжеттер туған жерге деген іңкәрлікті,
«Орта ғасыр түркі шешендігі» деген бөлімінен сөздіктің әдебиет әлеміндегі
М.Қашқари еңбегінің әдебиет тарихындағы баға жетпес мәнін М.Қашқаридың өз
Жалпы алып қарағанда, түркітану әлемі бойынша түркі халқтары мен
Түрік тілінің мәуелі бұтағы қазақ тілі қазақ елі тәуелсіздік
Махмұт Қашқаридың өлмес мұрасы ата мекеніміздегі рухани тулеулердің заңды
Бұл баға жетпес асыл қазынаны зерттеу, ел игілігіне
«Түрік сөздігі» арқылы Орхан-Енисей жырларының заманындағы мәдениет тынысына, Ә.Фараби
Түрік халықтарының фольклорлық мұрасындағы үндестіктер, сарындастықтар, түбірлестіктер біз атап
Түркілердің назар, аударарлық тағы бір моральдық ерекшелігі- олардың «үялшақ»
Бұл –дүниетанымның ұлы мектебі ежелгі түрік әулетінің көркемдік
Бұл сипат белгілерін сол кезңдегі басқа да әдеби
Қазіргі тәуелсіздікке, ұлттық сана еркіндігіне ұмтылған шақта түрік тектес
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Айдаров Ғ, Құрышжанов Ә., Тананов М., Көне түркі жазба
Ахметов З. Өлең сөздің теориясы А, 1973 Бердібай
Дербісәлиев Ә. Шыңырау бұлақтар. Алматы Жазушы 1982ж
Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жқ\ұлдыздары. Алматы «Рауан» 1995ж
Дербесәлиев Ә. Махмұт баба мұрасы. Парасат 1996 ж
Егеубай А.К «Түрк сөздігі» Алматы 1997-1998ж «Диуани лұғат-ит түрк»
Егеубай А.К «Әдеби мұраның рухани тәлімі (Құран және ежелгі
Егеубай А «Түркі этнологиясы сипаттарының ежелгі әдеби ескерткіштеріндегі көріністер»
Егеубай А Махмұт Қашқари «Диуани лұғат-ит түрк «Жұлдыз»
Егеубай А «Құлабыз» Алматы 2003 ж
11.Бердібай З Түркі әдебиеті әлеміндегі ортақ салындар
Қайдаров,Ә, Оразов М Түркологияға кіріспе. Алматы «Мектеп» 1985ж
Қоңыратбаев Ә, Қоңыратбаев Т Көне мәдениет жазбалары. Алматы
Қоңыратбаев Ә Қазақ эпосы және түркология. Алматы «Ғылым» 1987ж
Құрышжанов Ә, Ибатов Ә Ескі түркі жазба ескерткіштері жайында
Қырайбайқызы А. «Ежелгі әдебиеттер» Алматы 1998 2001ж
Келімбеитов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі. Алматы «Мектеп»
Келімбетов Н Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы «Ана
Келімбетов Н Ежелгі түркі поэзиясы және қазақ
Кенжебаев Б «Диуани лұғат-ит түрк» кітапта: әдебиет белестері.
Кенжебаев Б «Диуани лұғат-ит түркі» кітапта Қазақ әдебиеті тарихының
Махмұт Қашқари Түбі бір түркі тілі. Аударған Ибатов
Махмұт Қашқари. Қыс пен жаздың айтысы. Айдарған Ф.Оңғарсынова. «Жалын»
Мырзахметов М «Афресиябтан Абайға дейінгі жалғасқан өлең желісі» «абай»
Оңғарсынов Ф Диуани лұғат-ит түрк «Қазақ әдебиеті» 1983ж
Өміралиев Қ VIII-XII ғасырлардағы көне түркі әдеби ескерткіштері. Алматы
Сүйшннәлиев Х VIII-XVIII ғасырлардағы қазақ әдебиеті.
Сүйіншәлиев «Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері» Алматы «Қазақстан» 1967
Сүйіншәлиев «Қазақ әдебиетінің тарихы» «Санат» 1997
Сүйіншәлиев «Диуани лұғат-ит түрк» «Қазақ әдебиеті» газеті 1983ж
Султанхан Әлия Орта ғасырдағы түркі әдебиеті мен қазіргі қазақ
Томанов М Махмұт Қашқари Кітапта: Сөнбес жұлдыздар. Алматы
СІЛТЕМЕЛЕР
Қазақ әдебиеті. Энциклопедия Редакторы Тасмағанбетов И.Н. Оқу құралы «Аруна»
Сүйіншәлиев Х «Диуани лұғат-ит түрк» «Қазақ әдебиеті газеті», 1983-18
Сүйшннәлиев Х VIII-XVIII ғасырлардағы қазақ әдебиеті.
Оңғарсынова «Қазақ әдебиеті» 1983-18 наурыз
А.Егеубай Үш томдық «Түрк сөздігі» « том Алматы «Жант»
Келімбетов Н «Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі» Алматы «Мектеп» 1986ж
Сүйіншәлиев Х «Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері» Алматы «Қазақстан» 1967
Келімбетов Н «Ежелгі дәуір әдебиеті» Алматы «Ана тілі» 1991ж
Мырзахметов М «Афрасиябтан» Абайға дейін жалғасқан өлең жемісі Абай
Егеубай А.К Үш томдық «Түрк сөздігі» 2 том Алматы
Қ.Жарықбаев Қазақ психологиясының тарихы. Алматы 1996ж
Егеубай А.Қ «Әдеби мұраның рухани тәнімі (құран және ежелгі
Махамбет Өтемісұлы жайында
Махамбет Өтемісұлы – бостандық жыршысы
Күлтегін жазбасы және фольклорлық дәстүр
Фольклорлық практика есебі
Махамбет Өтемісұлының педагогикалық көзқарастары
Жыраулар поэзиясы
Қазақ поэзиясындағы батыр ақын бейнесі
Күлтегін жазба ескерткіштерінің көркемдік ерекшеліктері
Жерім деп, елім деп қорғаған ер еді !
Махамбет батырдың Баймағанбет сұлтанға айтқан сөзі