Белорусь Республикасының банк жүйесінде
МАЗМҰНЫ
бет.
КІРІСПЕ 3
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі банктер мен банк қызметінің
1.2 Қазақстан Республикасның банк жүйесінің қалыптасуы мен элементтері 27
1.3 Шетел елдің банк жүйесіндегі тәжірибесі (Беларусь Республикасы мен
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ҚЫЗМЕТТЕРІНЕ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банктің банк жүйесіндегі негізгі қызметтерін
2.2 Коммерциялық банктердің қаржы тұрақтылымдағы қызметі («БанкЦентр Кредит» мысалында)
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ЖЕТІЛДІРУ МЕХАНИЗМДЕРІ МЕН МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Қазақстан Республикасының банк жүйесінің бәсекелестік қабілеті мәселесі мен
3.2 Банктік жүйені жетілдіру мәселелері («БанкЦентр Кредит» мысалында) 71
ҚОРЫТЫНДЫ 75
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 78
КІРІСПЕ
Банктiк жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және бiртұтас
Банктiк жүйенiң мақсаты мен мiндеттерi негiзiнен экономиканы жалпы басқарудың
Қазіргі таңдағы банк жүйесі бұл – несие және капитал
Елімізде қабылданған банктік заңдылыққа сәйкес ҚР-дағы банк жүйесі екі
Қазақстанның қажеттіліктері мен ауқымдарына сәйкес келетін ұлттық банк жүйесін
2000 жылдан бастап банк жүйесі жоғары қарқынмен дамып келеді.
Менің дипломдық жұмысым «ҚР-дағы банктік жүйенің даму перспективалары мен
Бұл тақырыпты зерттеуге алғаным, осы уақытта Қазақстан Республикасы үлкен
Еліміздің осындай дәрежеге жетуіне, оның қаржы тұрақтылығында, яғни Қазақстанның
Қазақстанның банк жүйесінің даму және оның мәселелері мен перспективалары
Отандық банк жүйесі, 1995-жылдан бастау алған, реформалаудың қиын-қыстау кезеңдерін
Осы дипломдық жұмыс үш бөлімнен тұрады: Бірінші бөлім –
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі банктер мен банк қызметінің
Банк - Заңға сәйкес банк қызметiн жүзеге асыруға құқылы
Банктiң ресми мәртебесi заңды тұлғаны әділет органдарында (тіркеуші органдарда)
Заңда мынадай негізгі ұғымдар пайдаланылады:
1) Банк акцияларын жанама иелену (дауыс беру) - банктің,
2) Банк конгломераты - бас ұйымнан және оның еншілес
банк бас ұйым болып табылады немесе еншілес ұйымдардың бірі
банк бас ұйым болып табылмайды, бірақ топтың қызметі негізінен
банк бас ұйым болып табылмайды, бірақ топта бір банк
Ұлттық басқарушы компания немесе ұлттық холдинг бас ұйым болып
Егер заңды тұлғалар тобында бас ұйым - Қазақстан Республикасының
3) Банк холдингі - уәкілетті органның жазбаша келісіміне сәйкес
банктің дауыс беретін акцияларының жиырма бес немесе одан астам
шарттың күшіне қарай не өзгеше түрде банк қабылдайтын шешімдерді
4) Банктің реттеуші меншікті капиталы - банктің инвестициялары шегерілген
5) Банктің ірі қатысушысы - уәкілетті органның жазбаша келісіміне
банктің дауыс беретін акцияларының он немесе одан астам
шарттың күшіне қарай не өзгеше түрде уәкілетті органның нормативтік
6) Бақылау - бір заңды тұлғаның мынадай шарттардың бірі:
бір тұлғаның заңды тұлғалардың жарғылық капиталына қатысу үлестерінің не
бір заңды тұлғаның басқа заңды тұлға директорлар кеңесінің немесе
бір заңды тұлғаның қаржылық есептілігін аудиторлық есепке сәйкес басқа
бір заңды тұлғаның шарттың (растайтын құжаттардың) күшімен не өзгеше
7) Депозит - бір тұлға (депозитор) басқа тұлғаға -
8) Бас ұйым - басқа заңды тұлғаға бақылау жасайтын
9) Еншілес ұйым - басқа заңды тұлға тарапынан бақылау
10) Заңды тұлғаның ірі қатысушысы - заңды тұлғаның жарғылық
11) Капиталға қомақты қатысу - дауыс беретін акциялардың (жарғылық
12) Жарғылық капиталға қатысу үлестерін жанама иелену не заңды
13) Мінсіз іскерлік бедел - кәсіпқойлықты, адалдықты, экономикалық қызмет
Банкілердің қызметі Қазақстан Республикасының Конституциясымен және заңдарымен, Қазақстан Республикасы
Уәкiлеттi органның және (немесе) Ұлттық Банктiң тиiстi лицензиясы жоқ
Банкiлер мемлекеттiң мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi, сол сияқты мемлекет
Банк несие берушiлерiнiң мүдделерiн қорғау және Республиканың банк жүйесiнiң
Банктерге банк қызметіне қатысы жоқ не Қазақстан Республикасының резиденттері-акционерлік
Заңды тұлғалардың кепіл ретінде қабылдаған акциялары немесе жарғылық капиталға
Банктің заңды тұлғалардың жарғылық капиталына қатысу үлестерінің не акцияларының
қаржы ұйымдары болып табылмайтын заңды тұлғалар үшін - банктің
сақтандыру ұйымдары үшін - банктің меншікті капиталының 40 %-дан
Банктер он бес, отыз немесе қырық процент деңгейінен ұлғаю
акционері банк болып табылатын заңды тұлғаның орналастырылған акцияларының (артықшылықты
банкке тиесілі заңды тұлғаның жарғылық капиталына қатысу үлесін уәкілетті
Банктің заңды тұлғалардың акцияларын немесе жарғылық капиталдарға қатысу үлестерін
1) банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
2) банк қызметінің мәселелері жөніндегі кез келген ақпарат жеткізуші
3) өз мүлкін сату;
4) заем алушылардың кепілге қойған мүлкін осы Заңда және
5) қаржылық қызметке байланысты мәселелер бойынша консультациялық қызмет көрсету;
6) басқа тұлғалардың банк қызметіне байланысты мәселелер бойынша мүдделерін,
7) банк-қаржы қызметі саласындағы мамандардың біліктілігін арттыру жөніндегі оқуды
8) сақтандыру ұйымдары - Қазақстан Республикасының резиденттері атынан сақтандыру
Банктердің еншілес ұйымдары және ұйымдардыңжарғылық капиталдарына банктердің қомақты қатысуы.
Еншілес ұйымды құруға немесе сатып алуға рұқсат беру тәртібі
Акциялары және жарғылық капиталға қатысу үлестері Қазақстан Республикасының азаматтық
Банктердің еншілес ұйымдары еншілес ұйым құруға және (немесе) оларды
Банкте банк холдингі болмаған жағдайда:
осы ұйымдар қауымдастығы меморандумының немесе ережелерінің шарттарына сәйкес олардың
егер аталған ұйымдардың директорлар кеңесі немесе басқармасы құрамының үштен
Сонымен қатар, бизнес-жоспарын табыс ете отырып, еншілес ұйым қызметінің
заңды тұлғаның атауы мен орналасқан жерін;
құрылтайшысы (қатысушысы) банк болып табылатын заңды тұлғаның жарғылық капиталына
акционері банк болып табылатын заңды тұлғаның акциялар саны, оларды
заңды тұлғаның (оның құрылтайшысы, қатысушысы, акционері банк болып табылатын)
акционері (құрылтайшысы, қатысушысы) банк болып табылатын заңды тұлға сатып
Тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелерінің, оның ішінде еншілес
Банк соңғы аяқталған екі қаржы жылының қорытындылары бойынша оның
1) рұқсат алуға қажетті құжаттардың табыс
2) еншілес ұйымның басшы қызметкерлерінің (немесе басшы қызметкерлер лауазымына
3) банктің көзделетін еншілес ұйымдарының болуы нәтижесінде құрамына банк
4) еншілес ұйымның қызметі немесе банк жоспарлаған инвестициялар салдарынан
5) тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелерінің, оның ішінде
6) банктің уәкілетті органға рұқсат алуға өтініш берген күннің
7) өтініш берілген күнгі банкке қатысты қолданылған шектеулі ықпал
Уәкілетті орган өтініш берілгеннен кейін үш ай ішінде рұқсат
Тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелерінің, оның ішінде еншілес
Уәкiлеттi органның банк ашуға рұқсат беру тәртiбi мен оған
Банк ашуға берiлген рұқсатты уәкiлеттi орган керi қайтарып ала
Банктiң жарғылық және меншiк капиталы. Банктiң жарғылық капиталы акцияларды
Жаңадан құрылған банкiнiң жарғылық капиталына оның акционерлерi Әдiлет министрлiгi
Банктің меншікті капиталын және инвестициясын есептеу әдістемесін уәкілетті орган
Егер банк міндеттемелерінің сомасы оның активтерінің құнынан артық болған
Банк акцияларын уәкiлеттi органның мәжбүрлеп сатып алуы банк акцияларын
Банкке талаптар қойылуы мүмкiн мiндеттемелердi орындау мерзiмi басталған жағдайда,
Банк акцияларын мәжбүрлеп сатып алудың және оларды кейiннен инвесторларға
Банкiнiң құрылтайшылары мен акционерлерi. Қазақстан Республикасының резиденттерi мен резиденттерi
Мемлекет тек Yкімет атынан ғана банктің құрылтайшысы және акционері
Банк несие берушiлерiнiң мүдделерiн қорғау және республика банк жүйесiнiң
Аталған шектеу уәкiлеттi орган тізбесін белгілейтін рейтинг агенттіктерінің бірінің
Қазақстан Республикасының резиденттерi емес банкiлердiң еншiлес банк құру ерекшелiктерi
Банк ашуға рұқсат беру жөнiндегi өтiнiшті заңды тұлға немесе
а) жаңадан құрылатын банкiнiң құрылтай құжаттары: құрылтай шарты, жарғы,
б) құрылтайшылар туралы (уәкілетті орган белгілеген тізбе бойынша) мәліметтер,
д) банктің басшы қызметкерлері лауазымына ұсынылатын тұлғалардың, соның ішінде
е) жаңадан құрылатын банкiнiң егжей-тегжейлi ұйымдық құрылымы; iшкi аудит
ж) өтiнiш берушiнiң құрылтайшылар атынан өтiнiш беруге өкiлеттiгiн растайтын
Уәкiлеттi орган банк ашуға рұқсат беру жөнiнде шешiм қабылдау
Қазақстан Республикасының резидент емес тұлғаларының қатысуымен банк құруға қойылатын
Банкiнi мемлекеттiк тiркеудi уәкiлеттi органның банк ашуға рұқсаты негiзiнде
Құрылтайшылар уәкiлеттi органның банк ашуға рұқсаты алынған күннен бастап
Банктi әдiлет органдарында мемлекеттiк тiркегеннен кейiн банк он төрт
Банк операцияларын лицензиялау. Банктiк, сондай-ақ осы Заңға сәйкес белгiленген
Ұлттық Банк немесе уәкiлеттi орган лицензия берген кезде Қазақстан
Лицензия берiлгенi үшiн алым алынады, оның мөлшерi мен төлеу
Банк операцияларын жүргiзуге лицензия алу үшiн өтiнiш берушi мемлекеттiк
а) барлық ұйымдық-техникалық шараларды орындауға, оның iшiнде уәкiлеттi органның
б) уәкілетті органның немесе Ұлттық Банктің нормативтік құқықтық актілерімен
в) лицензиялық алым төлеуге тиіс.
Жұмыс істеп тұрған банк қосымша банк операцияларын жүргізуге лицензия
1) қосымша банк операцияларын жүргізуге лицензия алу үшін өтініш
2) тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелерінің болуы бөлігінде
3) банк операцияларының қосымша түрлерін жүргізудің жалпы шарттары туралы
Банк операциясын жүргiзуге лицензия беру туралы өтiнiшпен бiр мезгiлде
Ұлттық және (немесе) шетелдiк валютамен банк операцияларын жүргiзуге лицензия
Банк операцияларын жүргiзуге берiлген лицензия үшiншi адамдарға берiлмеуге тиiс.
Банктің филиалдары мен өкілдіктерін құру, жабу.
Қазақстан Республикасының резидент-банкі банктің директорлар кеңесінің шешімі негізінде уәкілетті
Банк өзінің филиалы мен өкілдігі әділет органдарында есептік тіркелген
1) банк филиалы мен өкілдігін есептік тіркеу туралы куәліктің
2) тіркеген әділет органының белгісі мен мөрі бар банктің
3) Ұлттық Банктің нормативтік құқықтық актілерінде белгіленген талаптарға филиал
4) филиалдың немесе өкілдіктің бірінші басшысына берілген сенімхаттың нотариат
Қазақстан Республикасы аумағында банктің филиалын немесе өкілдігін құруға, жабуға
Банктің филиалы - заңды тұлға болып табылмайтын, банк орналасқан
Банктің өкілдігі - заңды тұлға болып табылмайтын, банк орналасқан
Қазақстан Республикасының резидент банкі соңғы аяқталған қаржы жылының қорытындысы
Банк - Қазақстан Республикасының резиденті Қазақстан Республикасының шегінен тыс
Қазақстан Республикасында резидент емес-банктің филиалдарын ашуға тыйым салынады және
Банк өзінің филиалы және (немесе) өкілдігі әділет органдарында (Қазақстан
Уәкілетті орган, Қазақстан Республикасының резидент-банкінің филиалын және (немесе) өкілдігін
Банктердің банк және өзге де операцияларды жүзеге асыруы банк
1) депозиттерді қабылдау, заңды тұлғалардың банктік шоттарын ашу және
2) депозиттерді қабылдау, жеке тұлғалардың банктік шоттарын ашу және
3) банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
4) жеке және заңды тұлғалардың металл шоттарын ашу және
5) кассалық операциялар: қолма-қол ақшаны ұсатуды, айырбастауды, қайта санауды,
6) аударым операциялары: жеке және заңды тұлғалардың төлемдер және
7) есепке алу операциялары: жеке және заңды тұлғалардың вексельдері
8) банктік заем операциялары: банкке, ипотекалық ұйымға, номиналды ұстаушы
9) шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру;
10) банкаралық клиринг: төлемдерді жинау, салыстырып тексеру, сұрыптау және
11) төлем карточкаларын шығару;
12) банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды инкассациялау;
13) төлем құжаттарын (вексельдерді қоспағанда) инкассоға қабылдау;
14) аккредитив ашу (ұсыну) мен оны растау және ол
15) банктердің ақшалай нысанда орындау көзделетін банк кепілдіктерін беруі;
16) банктердің үшінші тұлғалар үшін ақшалай нысанда орындау көзделетін
Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен микрокредиттік ұйымдар ретінде тіркелген
Ұлттық Банк белгілеген тәртіпте банк операциялары электрондық тәсілмен жүзеге
Банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым, осындай ұйымның
Банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарға банк операцияларын
Банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарға операцияларды жүргізуге
Банк операцияларын, сондай-ақ банктердің осы бапта көзделген жүзеге асыратын
Лицензиялау тәртібі Ұлттық Банктің нормативтік құқықтық актілерінде белгіленетін, банк
Банктер, банк операцияларымен қатар, уәкілетті органның лицензиясы болған жағдайда
1) тазартылған қымбат бағалы металдарды (алтын, күміс, платина, платина
2) құрамында бағалы металдар мен асыл тастар бар зергерлік
3) вексельдермен жасалатын операциялар: вексельдерді инкассоға қабылдау, төлемшілердің вексельдерді
4) лизинг қызметін жүзеге асыру;
5) өзінің бағалы қағаздарын (акцияларды қоспағанда) шығару;
6) факторингтік операциялар: тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатып алушыдан төлемсіз
7) форфейтингтік операциялар (форфетингтеу): тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатып алушының
8) сенімгерлік операциялар: сенімгердің мүддесіне және тапсырмасы бойынша ақшаларды,
9) сейфтік операциялар: сейфтік жәшіктерді, шкафтарды және бөлмелерді жалға
Банктер бағалы қағаздар нарығында мынадай кәсіби қызмет түрлерін жүзеге
1) Қазақстан Республикасының және рейтингтік агенттіктердің бірінің ең төменгі
2) Қазақстан Республикасының және рейтингтік агенттіктердің бірінің ең төменгі
3) кастодиандық;
4) трансфер-агенттік.
Банктердің бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметтің жоғарыда аталған бір
Осы банк операцияларын тек депозиттерге міндетті кепілдік беру жүйесінің
Банктiк реттеу тәсiлдерi. Банкiлердiң қаржы тұрақтылығын қамтамасыз ету, олардың
күдiктi және сенiмсiз активтерге қарсы провизияларды қоса, пруденциалдық қалыптарды
банкiлер орындауға мiндеттi нормативтiк құқықтық құжаттарды басып шығару;
банкiлердiң қызметiн тексеру;
банкiнiң қаржы жағдайын сауықтыру жөнiнде ұсыныстар беру;
банкiлерге немесе олардың лауазымды адамдарына ықпал етудiң шектеулi шараларын
банкiлерге санкциялар салу арқылы реттеудi жүзеге асырады.
Банктердің қызметін реттеу жекелеген банктерге қатысты да, шоғырландырылған негізде
Пруденциалдық қалыптар және сақталуға мiндеттi өзге де нормалар мен
Банк конгломераттары міндетті түрде сақтау үшін уәкiлеттi орган белгілейтін
жарғылық капиталдың ең аз мөлшері;
өз капиталы жеткіліктілігінің коэффиценті;
бір қарыз алушыға жасалатын тәуекелдің ең көп мөлшері енеді.
Уәкiлеттi орган халықаралық банк тәжiрибесiнде пайдаланылатын қосымша пруденциалдық қалыптар
Пруденциалдық қалыптардың қалыптық және өзге де орындалуы мiндеттi нормалар
Банк уәкiлеттi органның нормативтік құқықтық актілерімен белгіленген өз капиталы
Банк холдингтері, сондай-ақ банктің дауыс беретін және (немесе) орналастырылған
Банктің қаржылық жай-күйі нашарлаған жағдайда банк холдингі , банктің
Резервтiк капитал мен күдiктi және сенiмсiз активтерге қарсы провизияларды
Банкiлердiң қызметiн тексеруді уәкiлеттi орган дербес не басқа ұйымдарды
Банкiнiң қаржы жағдайы нашарлаған реттерде уәкiлеттi орган оның акционерлерi
депозиттер қабылдауды шектеу туралы;
жарғылық капиталды ұлғайту туралы;
дивидендтер төлеудi тоқтатып, провизияларды ұлғайту туралы;
жекелеген филиалдар мен өкiлдiктердi жабу арқылы, сондай-ақ қызметкерлердi қосымша
банкiнiң кез келген лауазымды адамдарын немесе қызметкерлерiн мүлдем немесе
жоғары тәуекел деңгейлi банк операцияларының кейбiр түрлерiн тоқтата тұру
Банк қызметiнiң негiзгi көрсеткiштерiн жариялау банкiлер осы аудиторлық ұйым
Банктер тоқсан сайын уәкiлеттi орган және (немесе) Ұлттық Банк
Банкiлердi ерiктi түрде қайта құру (қосу, бiрiктiру, бөлу, бөлiп
а) банкiнiң жоғары органының оны қайта құру туралы шешiмi;
б) банкiнi қайта құрудың көзделiп отырған шарттарын, түрлерiн, тәртiбi
в) банкiнiң ол қайта құрылғаннан кейiнгi және (немесе) банкiнi
Банкiнi қайта құруды жүргiзуге рұқсат алу туралы өтiнiштi уәкiлеттi
Банктердi тарату түрлерi мен негiздерi уәкiлеттi органның рұқсаты болған
Ерiктi тарату - банк акционерлердiң жалпы жиналысының шешiмi негiзiнде
Ерiктi түрде таратылатын банктердiң тарату комиссиялары қызметiнiң ерекшелiктерi уәкiлеттi
Ерiктi түрде тарауға рұқсат алғаннан кейiн банк бұл туралы
Тарату комиссиясы банктi тарату туралы баланс пен есептi бекiткеннен
Барлық кредиторлардың талаптарын қанағаттандыруға қаржысы жеткiлiксiз болған жағдайда, банк
Банктердi ерiксiз тарату түрлерi. Банктердi ерiксiз таратуды сот жүргізеді.
банк банкроттығына;
банк заңдарында көзделген негiздер бойынша банк операцияларын жүргiзуге берiлген
банк заңдарында көздеген басқа негiздер бойынша банк қызметiн тоқтату
Банктiң төлем төлеуге қабiлетсiздiгi мен дәрменсiздiгi уәкiлеттi органның сотқа
Банктiң белгiленген тәртiп бойынша сот шешiмiмен ғана банкрот деп
Өзге негiздер бойынша банктi тарату. Банктердi ерiксiз
Ерiксiз таратуды жүргiзудiң шарттары мен тәртiбi. Сот банктi
1) банк құрылтайшыларының (қатысушыларының), органдарының банктiң мүлкiне билiк етуге
2) соттардың таратылатын банкке қатысты бұрын қабылдаған шешiмдерiн орындау
3) кредиторлардың банкке қойған кез келген талаптары, банктi ұстап
4) кредиторлардың, салық қызметі органдарының талаптары бойынша банктiң
Аралық тарату балансы бекітілгенге дейін кредитор мен борышкер бір
Таратылатын банкке қойылатын талаптар талап ету құқығын басқаға беру
Банктiң лауазымды тұлғаларына оларға тиесiлi банк акцияларын иелiктен шығаруға
Банктерді банкроттық негізде тарату осы Заңға, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
Банктi таратумен байланысты барлық шығыстар, осы Заңда көзделген жағдайларды
Таратылатын банктiң аралық тарату балансын және кредиторлар талаптарының тiзiлiмiн
Мәжбүрлеп таратылатын банктің дебиторлық берешегі, мүлкі бойынша міндеттемелерінің бір
Мәжбүрлеп таратылатын банктің аралық тарату балансы бекітілгеннен кейін кредиторлар
Қатысушы банктің кепілдік берілген депозиттер бойынша міндеттемелерін басқа банкке
Осы Заңның қалыптары өз қызметiн Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
Мемлекеттік органдардың бөлімшелері болып табылатын ұйымдар банк операцияларын Қазақстан
Осы Заңның ережелерi Ұлттық Банкiге бұл Заңға тiкелей көзделген
1.2 Қазақстан Республикасының банк жүйесінің элементтері
Банк жүйесі несие жүйесінің негізгі буыны, нарықтық экономиканың маңызды
Кез келген жүйе барлық қажетті элементтер мен қажетті пропорцияларды
Банк жүйесіне бұл принциптердің де тікелей қатысы бар мәселен,
Бұл элементтер бір-бірімен өзара әрекеттеседі, бір-бірін органикалық тұрғыдан толықтырады
Банк жүйесі құрамдық бөлік ретінде үлкен жүйе – елдің
Банк жүйесі белгілі бір өзгешеліктер мен белгілерге ие.
Басқа жүйелерден айрықшалап көрсететін банк жүйесінің белгілері мынадай:
банк жүйесінің элементтері алғы шебін Орталық банк құрайтын нақты
банк жүйесі өзінің құрамдық элементтерімен, олардың өзара әрекетімен анықталатын
банк жүйесі элементтерді өзара алмастыруға қабілетті. Оны біртұтас ретінде
банк жүйесі динамикалық жүйе болып табылады. Ол ұдайы даму,
банк жүйесі «жабық» тұрпаттағы жүйе ретінде де алға шығады.
Алайда, оны толық мағынасында жабық деуге де болмайды, өйткені
банк жүйесі өзін-өзі реттейтін, «өзін-өзі ұйымдастыратын» жүйенің сипатына ие.
банк жүйесі – басқарылатын жүйе. Ол арнайы банк заңдарымен
Осы аталған белгілердің барлығы Қазақстаннның банк жүйесіне тән. ҚР
Қазақстан Республикасы (ҚР) екі деңгейлі банк жүйесіне ие.
Ұлттық банк мемлекеттің орталық банкісі болып табылады әрі банк
ҚР Заң актілерімен анықталған айрықша құқықтық мәртебесі (статусы) бар
Шетелдік қатысушылар банкісі – екінші деңгейлі банк, меншігінде және
Мемлекетаралық банк – халықаралық келісімшарттың негізінде құрылған әрі әрекет
Банк жүйесіне, сонымен бірге, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
О.И. Лаврушин банк жүйесінің жеті белгісін былайша бөліп көрсетеді:
бірыңғай мақстақа жауап беретін нақтыға бағынышты элементтерді қамтиды;
өзіндік ерекшелігі бар;
элементтерді өзара алмастыруға қабілетті;
динамикалық жүйе болып табылатын;
«жабық тұрпат» жүйесі ретінде алға шығады;
өзін-өзі реттейтін жүйе сипатына ие;
басқарылатын жүйе болып табылады.
Әлемдік іс-тәжірибе тарихында банк жүйесінің бірнеше тұрпаты болған:
банктің орталықтандырылған бөлу жүйесі;
нарықтық банк жүйесі;
өтпелі кезең жүйесі.
Банк орталықтандырылған бөлу жүйесі бұрынғы КСРО-да және социалистік жүйедегі
Осы жүйеге қарама-қарсы нарықтық банк жұйесі банктерге мемлекеттік монополияның
Өтпелі кезеңнің банк жүйесіне Шығыс Еуропаның және посткеңестік мемлекеттердің,
Банктердің саны он және одан да көп есеге кемісе,
мамандырылған банк ісі, онда банктер мен банктік емес мекемелер
барлық несие институттарына әр түрлі қаржылық-несиелік қызмет көрсетуін жүзеге
Батыс және Орталық Еуропа елдерінде, АҚШ-та, Жапонияда және басқа
Банк жүйесінің даму үлгісімен бірнеше мемлекетің банк жүйелерін келтірейік.
Ағылшын банк жүйесі Англия Банкісінен (елдің орталық банкісі), депозиттік
Швейцария банктердің елі, әрбір 1,5 мың тұрғынға бір банктен
біріншісі – 3 аса ірі банк – Швейцарияның Біріккен
екіншісі – несиелеу мен есеп айырысуға маманданған, негізінен жергілікті
үшіншісі – инвестициялық портфельдерді басқарумен айналысатын жекеше банктер.
Швейцариялық банк жүйесінің айрықша белгісіне банктердің құпиялылығы және
АҚШ-тың банк жүйесіне Федералдық дамыған жүйе (ФДЖ) кіреді. Ол
Жапонияның банк жүйесі Жапония Банкісін, коммерциялық банктерді, мамандырылған несие
Кеңес үкіметі тұсында Қазақстанның өз банк жүйесі болмады, өйткені
Ресейдің Мемлекеттік банкісі (өз қызметін 1860 жылы бастады) бүкіл
Акционерлік-коммерциялық банктердің (743 филиалы бар 47 банк) жағдайы ссудалық
Орта және ұсақ буржуйларға қызмет көрсету үшін ұсақ несие
Ипотекалық несие жүйесі мемлекеттік-дворяндық жер банкісін және мемлекеттік жер
Басқадай несие мекемелерінің арасында деревняның ауқатты тұрығындарына қызмет көрсететін
Қазақ төңкерісінен кейін 1917 жылы банктерді мемлекеттік тұрғыдан монополиялады.
1922 жылы жеке сауда-саттықты, өнеркәсіпті несиелейтін өзара несие қоғамы,
Социалистік экономика секторының дамуына қарай кооперативтік және жеке несие
КСРО-да жүргізілген несие реформасының нәтижесінде 1930-1932 жылдары салалық банктер
Өнеркәсіптерді және электр шаруашылығын ұзақ мерзімге несиелейтін банктен қайта
Социалистік егіншілікті қаржыландыратын банк (КСРО Ауыл шаруашылық банкісі). Ол
Кооперациялардың капиталдық құрылысын қаржыландыратын банк (Всекобанк). Ол Бүкіл ресейлік
Коммуналдық және тұрғын үй құрылысын қаржыландыратын банк (Цекомбанк); 1959
Осы салалық банктердің барлығы салаларды ұзақ мерзімге несиелеумен және
Барлық одақтас республикаларда, оның ішінде Қазақстанда барлық банктердің республикалық
Сондай-ақ, іс-тәжірибеде ақша айналымын тек бір ғана банкте шоғырландыру
КСРО-да банк реформасы 1987-1988 жылдары жүргізілді. Осы реформаның нәтижесінде
КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкісіне (Промстройбанк) несие саясатын жүргізу, несие жүйесінің
Мамандандырылған банктердің құрылымы аймақтық-әкімшілік принципі бойынша құрылды. Одақтас республикаларда
Банктердің санына қарай олардың 4 жоспары болды. Аталмыш банктердің
Тұтастай алғанда банктерді мамандандыру туралы идея банк жүйесінің жұмысын
Банк құрылымын қайта құру үшін Мемлекеттік банктің монополиясын банк
Қазақстандағы КСРО Құрылыс банкісінің республикалық кеңсесі қаладағы - өнеркәсіптегі,
КСРО-ның банк жүйесінде, оның ішінде, Қазақстанда 70 жыл бойы
Ақша-несие қатынасынынң қалыптасқан іс-тәжірибесі нарық қатынасы тудырған шарттармен сәйкес
Социалистік жүйе ғасырлар бойы қалыптасқан қаржы нарығының институттары мен
1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан Республикасы егемендікке қол жеткізгеннен кейін
Республикалық Мемлекеттік банк Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісі боп қайта
1989 жылдан бастап алғаш рет коммерциялық, аралас, кооперативтік, жеке
Қазақстандағы қайта құру тұсындағы банк жүйесінің дамуы, КСРО-да соңғы
Қазақстанда жоғарыда аталған мамандандырылған банктердің республикалық кеңселері (филиалдары) ашылып
КСРО-ның Өнеркәсіп - құрылыс банкісіне несиелік саясатты жүргізу, негізгі
Сыртқы экономикалық банк, экспорттық және импорттық операциялар бойынша есеп
Мамандандырылған банктер құрылымы әкімшіл-аумақтық қағидаға сәйкес құрылды. Республикалық банктер
Мамандандырылған банктер санына байланысты оларда төрт несиелік жоспар болған.
Мемлекеттің ықпалымен бөлінген коммерциялық банктердің де мамандандырылған банктер сияқты,
Жалпы банктерді мамандандыру идеясы банк жүйесінің жұмысын тығырыққа әкеліп,
Мұндай жағдайда, банк реформасын батыс үлгілерінде қалыптасқан екі деңгейдегі
1987 жылғы реформаға дейінгі банктік жүйенің мынадай кемшіліктері болды:
вексель айналысының болмауы;
кәсіпорындардың қарыздарын кешіруі, әсіресе ауыл шаруашылығына қатысты;
шаруашылықтың барлық аяларында артық несиелеу операцияларының байқалуы;
банк мамандандырылуының жойылуы;
кәсіпорындарындағы басқа да несие көздерінің болмауынан туындаған монополизмнің
орындалуы;
пайыз мөлшерлемесінің төменгі деңгейде болуы;
экономиканың әр саласының қызметіне қойылатын (несие базасында) банк бақылауының
бақылауға жатпайтын несиелік және банктік ақшалардың басып шығарылуы.
1987 жылғы банктік жүйені қайта ұйымдастыру бұрынғыша әкімшілік сипатқа
1987 жылғы банк жүйесін қайта ұйымдастырудың он жағынан теріс
банктер бұрынғы меншік формасында, яғни мемлекеттік болып қала берді;
олардың монополизмі толық сақталып, монополистердің саны өсті;
реформа жаңа экономикалық механизмдердің жоқтығына қарамай-ақ жүргізілді;
кәсіпорындар белгілі бір банктерге бекітілгендіктен, олардың несие алу барысында
клиенттер арасында несиелік ресурстарды бөлу тігінен жалғаса берді;
ақша нарығы және несиелік ресурстар, саудаға түсетін орындар құрылмады;
банк аппаратын ұстауға жұмсалатын шығындар артып кетті;
ағымдық және ссудалық шоттарды бөлу барысында "банктік соғыс" шыға
қайта ұйымдастыруда несиені
Бұл реформаның оң жақтары ретінде қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды
Сонымен 70 жыл бойы КСРО-ның банк жүйесінде, оның ішінде
1989 жылдан бастап, елімізде алғашқы коммерциялық банктер, кооперативтік және
1990 жылы Қазақстан Республикасы өз егемендігін жариялағаннан бастап нарықтық
1990 жылы желтоқсан айында қабылданған иҚазКРО-ғы банктер және банктік
Бұл банктік реформа Ұлттық банктің 1995 жылға арналған "Қазақстандағы
Нарық экономикасына өту жағдайында және экономикалық дағдарысты жоюда, макроэкономикалық
Қазіргі уақытта қалыптасқан екі деңгейлі банктік жүйенің қызмет етуіне
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасындағы жұмыс жасап отырған банктік жүйенің
І кезең. 1988 - 1991 жж. (КСРО-ның түсында) -
ІІ кезең. 1992 жылдың аягы 1993 жылдары - рубль
III кезең. 1993 жылдың қараша айынан осы уақытқа дейінгі,
1995 жылғы банктік реформалауға дейінгі жұмыс жасаған банктік жүйенің
а) Ұлттық (орталық) банк қызметіне байланысты:
мемлекеттің қаржы саясатын жүргізу барысындағы
Ұлттық банк пен
коммерциялық банктердің өтімділігін толық қолдау механизмінің жеткіліксіздігі;
екінші деңгейдегі банктер қызметін қадағалау және реттеу жүйесінің баяу
валюталық реттеу жөне бақылау жүйесінің қалыптасуындағы артта қалушылық;
макроэкономикалық процесстерді жедел түрде талдау, оларды болжау және шешім
осы уақытқа дейін пайдаланылып келген Ұлттық банк пен екінші
Ұлттық банк жүйесіндегі еңбек ақының төмендігінен кадрлардың кету деңгейінің
ә) Екінші деңгейдегі банктерге байланысты:
Ұлттық банктер тарапынан белгіленген экономикалық (қазіргі пруденциалдық) нормативтер мен
қаржы ресурстарын жинақтаудың іс жүзіндегі механизмдерінің әлсіздігі;
шаруашылық субъектілерін несиелеу барысында жобаларды бағалау деңгейінің және банк
орта және ұзақ мерзімде ірі жобаларды дербес түрде қаржыландыруды
прогрессивті қаржы құралдарын және технологияларды пайдаланып, игерудің баяулығы;
банк қызметкерлерін кәсіби жағынан даярлаудың жалпы төмен деңгейде болуы.
Сонымен бұрынғы салалық мамандырылған банктерді қайта түрлендіруге байланысты бірқатар
Бірінші кезекте 1994 жылы Ұлттық банктің ұсынысы бойынша Кабинет
Екінші кезекте, Қазақстан ӘлемБанкін 1994 жылдың орта кезеңінде Мемлекеттік
Үшінші кезекте, мемлекеттік мамандандырылған Халық банкін әмбебап банкке түрлендіру
Бірінші кезеңде (1995 жылдың 1-ші жартысынан) мемлекеттік емес акционерлерден
Екінші кезеңде (1995ж. екінші жартысында және 1996ж.), Халық банкіне
Үшінші кезеңде (1997ж. ішінде), Халық банкісінің алдында Ұлттық банк
Төртінші кезеңде әмбебап банк – Тұран банкіндегі мемлекеттің үлесі
Бесінші кезеңде әмбебап банк – Кредсоцбанктегі мемлекеттің үлесі –
Коммерциялық банктер үшін нақты секторды қысқа мерзімді несиелеу тиімсіз
Сонымен, Қазақстанда банк секторын реформалау бағдарламасын іске асыру шегінде
Мемлекеттік даму банкі – бұл банк экономиканың маңызды салаларында
Экспортты-импорттық банк (Эксимбанк) – бұл Қазақстан үшін дәстүрлі емес,
Тұрғын үй құрылыс банкі – бұл тұрғын үй құрылысын
Медетші банк (траст) – бұл Дүниежүзілік банктің ықпалымен «Проблемалық
Ұлттық банктің 1995 жылғы реформалау нәтижесінде қолданған шаралары қаржылық
Банктерді қайта қаржыландыру механизмі түбірімен өзгерді. 1995ж. ақпан айынан
1995 жылдың бірінші жартысында Ұлттық банктің екінші деңгейдегі банктерге
1995 жылы Ұлттық банк қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің нақты мәнін
Ұлттық банктің 1996-1998 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының банк жүйесін
Банк реформасын жүргізу бағдарламасының басты мақсаты – ҚР ұлттық
Көздеген мақсатқа жетуде Ұлттық банк мынадай міндеттерді шешуге күш
ақша-несиелік реттеу әдістері мен құралдарын жетілдіру;
елдің қаржы нарығына Ұлттық банктің араласуы арқылы қолма-қол ақша
валюталық реттеуді дамыту және алтын валюта резервін басқару;
банктік қадағалау жүйесін және банк қызметін реттеу принциптерін түбірімен
бухгалтерлік есепті және банк жүйесін реформалауды аяқтау;
Ұлттық банктің басқа елдердің орталық банктерімен және басқа да
Ұлттық банктің құрылымын жетілдіріп, кадр және техникалық әл-ауқатын нығайту;
екінші деңгейдегі банк жүйесін сауықтандыру;
төлем жүйесін дамыту;
елдің банк жүйесінің қызмет етуінің және реформалауынынң құқықтық қамтамасыз
Макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізу үшін Қазақстан Ұлттық банкі ақша-несие
Республикамызда тәжірибелерден берілген
Ұлттық банк пен Қаржы министрлігі арасындағы бюджетті несиелеуге байланысты
Банк жүйесін реформалау және ақша банкноталарын шығаруда меншікті өндірісті
Сөйтіп, осы реформа нәтижесінде кәсіпорындарды және екінші деңгейдегі банктердің
Мұндағы, тактикалық өтімділік портфелі валюталық бағамды реттеу саясатын жүргізу
Стратегиялық инвестициялық портфель құрамы Ұлттық банктің орта мерзімді (3
Банктік қадағалау жүйесін реформалаудың басты мақсаты – банктік қадағалау
Банк жүйесіндегі бухгалтерлік есепті реформалау – нарықтық экономика талаптарына
Бухгалтерлік есеп реформасын аяқтауға байланысты жұмыстар мынадай мерзімдерді қамтыды:
Ұлттық банк бойынша:
1996 жылы қосымша және бас бухгалтерия бойынша нұсқаулық материалдар
Екінші деңгейдегі банктер бойынша:
1996 жылы екінші деңгейдегі он банктер бойынша жаңа шоттар
1997 жылы екінші тоқсанында екінші деңгейдегі банктерде бухгалтерлік есептің
Сонымен қатар, бұл банктік реформаның басты нәтижесі – бұл
1.3. Шетел елдің банк жүйесіндегі тәжірибесі (Беларусь Республикасы мен
Басқарудың ішкі жүйесінің сапасы мен бақылаудың сапасы, банк іс-әрекеттері
Белорусь Республикасында 2001ж. бастап, банк институттері эволюциясының қарқынды даму
• банктер функциясының нәтижелілігі мен тұрақтылығын арттыру;
• экономика мен халықтың сұранысының артуына сәйкес банк құралдары
2006-2010 жж. Белорусь Республикасының банк секторының даму Бағдарламасына сәйкес
• инвесторлар, кредиторлар, салымшылар тұрғысынан, алдымен олардың мүдделерін қорғауды
• халықтың, шаруашылықты субъектердің ақша құралдарын, акумулирование механизмінің нәтижелілігін
• экономиканы несиелеу көлемін, ең алдымен инвестициялық, мемлекеттік бағдарламаларға
• құрамын кеңейтіп, көрсетілетін қызмет түрлерінің сапасын, заңға қайшы
• банк секторы дамуының негізгі көрсеткіштерін мемлекеттік реттеудің нәтижелілігін
• әлемдік банк жүйесіне интеграциялау.
Белорусь Республикасының банк жүйесінде 01.01. 2008ж. шаққанда 27 банк
2007ж. бойына 5 ірі банктің банк жүйесі активіндегі үлесі
Бөлімшелік жүйелері бар, бірқатар ірі және орта банктерде, орталықтандырылған
Жеке тұлғалардан депозитке тарту құқы 19 банкте бар (18-ден
Банктік жүйенің тұрақтылық деңгейін, банктік активтер мен пассивтер құрылымы
Белорусь банктеріндегі активтердің тұрақты өсуі 2001жылдан басталды. Осы кезеңнен
Банктер операцияларының пассивтерінің негізгі тенденциясы, заңды тұлғалар депозиттері азайғанда,
Екінші маңызды тенденция, 2004ж. бастап, негізгі бөлігін банктің
Жеке және заңды тұлғалар депозиттерінің құрылымында жылдам және шартты
Банктердің несиелік портфелінің үлесі активтердің жалпы сомасында, 2004ж. бастап,
Банктер клиенттерінің несиелік қарыз құрылымы тенденциясының негізінде жеке тұлғалардың
Банктердің инвестициялық портфель үлесі соңғы жылдары 2-3% шамасында, азғантай
Белорусь Республикасы Ұлттық Банкінің айқын мақсатты жұмысы нәтижесінде, банктердің
2004ж. бастап қарыз мәселесінің төмендеу көрсеткіші біртекті сипатта.
Банктердің белсенді операцияларындағы күрделі мәселелі қарыздар үлесі де
Банк жүйесінің тұрақтылығының маңызды макропруденциялық көрсеткіштері ретінде, жеткілікті нормативті
Жеткілікті норматив капиталының нормативті есебінің елдегі жалпы банктік жүйедегі
Соңғы екі жылдағы жүйе бойынша операциялық тәуекел үлесі негізінен
Нарықтық тәуекелдің арасында ең үлкен үлес салмақты валюталық тәуекел
Қысқа мерзімді өтемпаздық коэффициент динамикасы (активтердің 12 ай мерзім
Өтемпаздық көрсеткіші тез арада болатын (талап бойынша активтер сомасының
Ағымдағы өтемпаздық көрсеткіші (активтің қалған өтеу мерзімі 1 ай,
Банк жүйесінің тұрақтылық дәрежесі, банктердің капиталдау дәрежесін көбейту мүмкіндіктері,
Белорусь Республикасында бақылау жасаудың базалық түрде жүргізілуі пруденциялды реттеу
Белорусь Республикасында 2005ж. бастап Базель ІІ барлық компоненттерін жоспарлы
Несиелік тәуекел есебі іс жүзінде стандартты қадаммен базаланады (SА).
Сауда портфелінің нарықтық тәуекелін есептеу (пайыздық, валюталық, қорлық, тауарлық)
Тәуекелге ұрынатын және оларды бағалау процесін ашу бағытындағы банктерге
Сонымен қатар, капитал мен тәуекелдерді бағалау біздің еліміздегі банктік
Тексеру нәтижелері бойынша сандық және сапалық факторлардың әсерін ескере
2007ж. соңында белорусь банктерінен стресс-тест өткізу тәжірибелеріне қатысты
банктердің бәрі де өтімділіктің жетіспеушілік тәуекеліне стресс-тестер өткізетінін;
несиелік тәуекелге қатысты, пайыздық тәуекелге және валюталық тәуекелге қатысты
банктердің үштен бірі операциялық тәуекел стресс-тестерін өткізетінін;
жылжымайтын мүлік бағасының өзгеруін бірнеше банк қана қарайтынын.
Көпшілік банктер бір факторлық стресс-тестер (сезімталдық сараптамасы), және көпфакторлы
Тексерушілердің пікір себептері негізінде сапалық және сандық факторлардың әсер
Қазіргі уақытта банктердің бәрі және республикалық құнды қағаздар нарығының
Банктердің және бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының өз клиенттеріне
Клиенттердің ұқсастығын тексеру жұмыстары банктерде клиенттердің категорияларына қарай (жеке
Маңызды мәселе мынада жатыр. ФАТФ Бесінші кеңесі бірқатар ұқсастық
Несиелік тарих бюросы Белорусь Республикасы Ұлттық банкте ашылған,
несиелік тарихтар жеке және заңды тұлғалар бойынша құрылады;
несиелік бюро несиелік келісім-шарт туралы ақпаратты сараптайды;
ақпарат тек қана 10 мың АҚШ долларынан асатын, несиелік
Белорусь Республикасында жаңа несиелік нарық институтінің жұмысы басталғанын атап
- біріншіден, Несилік бюроға мынадай қаржылық операциялар бойынша ақпарат
- екінішіден, Несиелік бюрода 10 000 АҚШ долларынан асатын
- үшіншіден, Несиелік бюродан ақпаратқа тек қана банк жүйесі
- төртіншіден, «Несиелік бюро» жүйесі тек қана банктік ақпаратты
Сонда да Несиелік бюро осы кезеңде заңды базаның жетілдіруімен
Қазіргі кезде Белорусь Республикасында несиелік тарих бюросы заңы заң
2007жылы, макроэкономикалық көрсеткіштердің біраз төмендеуіне және қиын саяси процестерге
Біріншіден, соңғы жеті жылда капиталдың өсуі нәтижесіне қол жеткізді.
Екіншіден, жоғарыда атап өткен кезеңде ең жоғарғы өсім де
Үшіншіден, несиелеу саласында ең жақсы көрсеткіштерге қол жеткен. Украина
Жеке тұлғаларды несиелеу көлемі өткен жылы екі есеге артты.
Несилеуді арттыру банктердің несиелік портфелдеріне еш әсер етпеді.
Төртіншіден, банктердің міндеттемелері де үлкен адыммен артып отырды –
Банк жүйелерендіге депозиттрдің жалпы көлемі 2007жылы 51,9% артты, соның
Бесіншіден, ұлттық валютадағы орташа алынған ставка 2007жыл бойына 15,1%-дан
Ұлттық валютадағы депозиттердің орташа алынған ставкасы 2007жыл бойына 7,9%-дан
Алтыншыдан, Украин банктерінің қаржылық жағдайлары қанағаттанарлықтан жоғары деп бағалануда.
Атап өткен көрсеткіштер бойынша Украина Шығыс Еуропа елдерінің көбінен
Украинаның банк секторы шет елдік инвесторлар үшін жағымды болып
Қазіргі кезде банктік операция жасауға алынған Украинаның Ұлттық банкісінен
Соған қарамастан, бірқатар шешілмеген мәселелер орын алуда. Ең алдымен,
Жалпы, оқиғалар желісі, соңғы бірнеше жылдарда Украинаның банк секторы
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ҚЫЗМЕТТЕРІНЕ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банктің банк жүйесіндегі негізгі
Еліміздегі барлық банк жүйесін реттеуші ұйым рөлін атқара
Орталық банк еліміздің эмиссиялық және резервтік орталығы ретінде ақша
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, Орталық банктің мемлекетпен біріктірілген кең көлемдегі
Орталық банктің тарапынан ақша – несиелік реттеудің негізгі объектісіне
Ұлттық банк – бұл бұрынғы қарапайым клиенттерге қызмет көрсетумен
Ұлттық банк – бұл ақшалай резервтерді құрайтын, оған қоса
Әлемдік тәжірибеде орталық банктің қызметін ұйымдастырудың әр түрлі мынадай
мемлекеттің 100% қатысуымен капитал құрайтын біртұтас банк формасында (
акцияның бір бөлігі мемлекетке тиеселі немесе мемлекеттің қатысынсыз акционерлік
орталық банктің функцияларын біртұтас атқаратын тәуелсіз банктер жүйесі (
АҚШ – та орталық банктердің мүлкіне мемлекет қатыспайды, олардың
капиталы Федеральды резервтік жүйге мүлік иесі болып келетін коммерциялық
Ұлттық банк өзінің атқаратын мәні жағынан біртұтас ұйым болып
Ұлттық банк резервтік және және басқа да қорларды құрайды.
Ұлттық банктің қаржылық жылдағы таза табысы, сол қаржылық жылға
Ұлттық банктің таза табысы жарғылық қорды және резервтік қорды
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің басты міндеті – ұлттық валютаның
Сол сияқты Ұлттық банкке мынадай мынадай қосымша міндеттер жүктеледі:
ақша айналысы, несие, банктік есеп-айырысулар мен валюталық қатынастар төңірегінде
ақша, несие және банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
банктік қызметті реттейтін нормативтік құқылық актілерді қолдану арқылы қарыз
Ұлттық банктің несиелік ресурсы мынадай көздерден құралады:
меншікті қаражат есебінен;
басқа банктерден тартылған және Ұлттық банкте шарты негізде орналастырылған
ҚР төңірегінде тартылған қаражаттардан;
Арнайы мемлекеттік қорлар мен бюджеттің уақытша бос жатқан қаражаттар
Ұлттық банктің басқару құрылымы.
Қазақстанның Ұлттық банкі жоғарыдан басқарылатын жүйедегі
біртұтас орталықтандырылған құрылымды білдіреді. Ұлттық банктің басқару органы: Басқарма
ҚҰБ – нің жоғары басқару органы Басқарма болып табылады
мемлекеттің ақша-несие саясатын дайындау;
банк қызметіне қатысы бар ҚҰБ – нің нормативтік құқықтық
Ұлттық банктің банктермен операциялары боынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін
Банктердің ашылуына рұқсат беру және оларды қайтарып алу туралы
Жекелеген бантік операциялар түрлерін жүргізуге лицензиялар беру туралы шешім
Банктер үшін резервтік талаптар нормасын бекіту;
Алтын валюта активтерін басқарудың негізгі қағидаларын анықтау;
ҚР валютасының айырбас бағамын анықтау тәртібін бекіту;
ҚҰБ жұмыс туралы жылдық есепті қарау, қабылдау және Президенттің
Бақылау және аудит департаменті;
Персоналдармен жұмыс жасау басқармасы;
Халықаралық қаржы ұйымдарының жобаларын іске асыру бөлімі;
Мерзімді басылымдар және іскерлік ақпараттар бөлімі.
Сонымен қатар ҚҰБ құрылымына мынадай дербес бөлімшелер де кіреді:
Мемлекеттік сақтау қоймасы;
Ресей Федерациясындағы Ұлттық банк өкілеттігі;
Банкноттық фабрика;
Монета сарайы;
Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы ( ҚБЕО );
Қазақстан ипотекалық компаниясы;
Процессингтік орталық;
Актуарлық орталық;
Банктік сервистік бюро;
Ұлттық ақпараттар технологиясы;
Автобаза.
Ұлттық банктің қызметтері мен операциялары.
Ұлттық банк мынадай негізгі қызметтерді атқарады:
айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу жолымен республикада мемлекеттік ақша-несие
ҚР Үкіметінің мемлекеттік қағаздарына қызмет етуге қатынасады;
Қазақстан аумағында банктердің, еншілес банктердің ашылуына және филиалдары мен
Белгіленген тәртіпте банктердің бағалы қағаздарының эмиссиялау проспектісіне мемлекеттік бағалы
Банктердің қызметін бақылау мен қадағалауды жүзеге асырады және пруденциялық
ҚР-да несиелер бойынша сыйақы (мүдделендіру) пайыз мөлшерлемесін реттеуді жүзеге
Ұлттық банк мынадай операцияларды жүргізеді:
бірінші кластық эмитенттермен шығарылатын алты айлық қайтару мерзімдегі міндеттемелерді
мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
депозиттік сертификаттармен қайтару мерзімі бір жылға жататын борыштық бағалы
депозиттік және есеп айырысу операцияларын жүргізе отырып, бағалы қағаздарды,
қаржы құралдарымен операцияларды жүзеге асырады;
қажет кезінде банктерде және қаржы ұйымдарында шоттар ашады;
чектерді жазып, вексельдерді береді;
жарғыға қайшы келмейтін өз міндеттемелеріне сай келетін басқа да
2.2 Коммерциялық банктердің қаржы тұрақтылымдағы қызметі («БанкЦентр Кредит» мысалында)
Центр Кредит Банкі - 19 қыркүйек 1988 жылы Алматы
«ЦентрКредит Банкі»-әмбебап банкі,оның негізгі мақсаты болып,шағын және орта бизнестің
Банктің әр кызметкерінің негізгі тапсырмасы-маманды,сапалы және клиенттерге жылдам қызмет
«ЦентрКредит Банкі» АҚ-ның негізгі жетістіктері:
«ЦентрКредит Банкі» АҚ-ның «Жедел аударымдар» жүйесі «Қазақстанның ең үздік
«ЦентрКредит Банкі» АҚ 2006 жылы «Агенттік желіні табысты басқару»
«ЦентрКредит Банкі» АҚ-на «Серебрянная пружина» сыйы және «Новое имя
Western Union компаниясы жүргізген 2006 жылғы сапа аудитінің қорытындысы
2006 жылдың соңында банктің филиалдық желісі 20 филиал мен
2007 жылы Алматы облыстық филиалы мен филиалдың 15 жаңа
Құрылған нысанына (ЖҚО,ҚҚО,ЕКБ) қарамай, филиалдардың
құрылымдық бөлімшелері жеке тұлғаларга да,заңды тұлғаларға да қызмет
көрсетіп,оларға банк өнімдерінің кең ауқымын ұсынады.Олардың бастылары-
заңды және жеке тұлғаларға кассалық есеп айырысу қызметін
көрсету,депозиттік,кассалық,ақша айырбастау және аудару операциялары,төлем карталары бойынша жүргізілетін операциялар.
Филиалдардың құрылымдық бөлімшелерінің басым көпшілігі өз клиенттеріне жеке тұлғалар
Ал енді банктің қаржылық жағдайына келетін болсақ, қаржылық жағдай
Банк балансы - банк қаражаты көздерінің қорытындыланған ақшалай көрінісі
Яғни, төмендегі 2.1-кестеде банктің белгілі бір күнгі активтері, пассивтері
Кесте 2.1 - «ЦентрКредит
Жылдар Өзгерістер, %
2006 2007 2008 2007ж 2006ж қатысты 2008ж 2007ж қатысты
Активтер
Ақша және оның баламалары 33123369 57101691 169661728 72,4 297,1
Міндетті резервтер 7578394 8632311 - 114,0 -
Табыстар мен шығындар туралы есеп арқылы әділ құны бойынша
Жалғасы 2.1 кесте
Несиелік
мекемелердегі қаражат
695379
2776941
64622
399,3
2,3
Инвести циялық бағалы қағаздар
- сату үшін қолда бары
20618422 12098639 8898304
58,6
73,5
Клиенттерге берілген займдар, нетто
254590193 411097223 399372778
161,5
97,1
Негізгі құралдар
9131311 10979050 10555048
120,2
96,1
Басқа активтер
5134597 6960895 10520533
135,5
151,1
Активтер жиынтығы
393253900 559664708 651709223
42,3
116,4
Міндеттемелер
Клиенттердің қаражаты 231501361 320629650 371809403 138,5 116,0
Несиелік
мекемелердің
қаражаты 76492760 107284147 105070194 140,2 98,0
Шығарылған берешек бағалы қағаздар 44939974 58813594 93959370 130,8 159,7
Резервтер 1801039 2279508 2318846 126,5 101,7
Мерзімі жылжытылған салық міндеттемелері 450824 425144 1356704 94,3 319,1
Басқа
міндеттемелер 2490000 5780000 12700288 232,1 219,7
Міндеттемелер жиынтығы 357675958 495212043 587214805 138,4 118,5
Меншік капиталы
Жарғылық капиталы 15750000 29010000 29965690 184,2 103,3
Жалғасы 2.1 кесте
Акциялар бойынша сыйлықақы резерві 2190000 2190000 2157854 100 98,5
Сатып алынған
меншік
акциялары 16660 16330 26867 98,0 164,5
Бөлінбеген табыс және басқа резервтер 17410000 32800000 32397741 188,4
Азшылықтың
үлесі 217020 446010 - 205,5 -
Меншік
капиталының
жиынтығы 35583680 64462340 64548152 181,1 100,1
Міндетте мелер мен меншік капиталдың жиынтығы 393259638 559674383 651762957
Осы кестенің негізінде бухгалтерлік баланстағы негізгі көрсеткіштерді
Кесте 2.2 – «БанкЦентр Кредит» АҚ-ның негізгі көрсеткіштердің үлесі(
2006 2007 2008
мың тг үлесі % мың тг үлесі
% мың тг үлесі
%
Активтер 393253900 50 559664708 50 651709223 50
Міндеттеме лер 357675958 45,5 495212043 44,3 587214805 45,0
Меншік капиталы 35583680 4,5 64462340 5,7 64548152 5
Барлығы: 786513538 100 1119339091 100 1303472180 100
2.2 -кесте мәліметтеріне сүйенетін болсақ, «ЦентрКредит Банкі» АҚ-ның негізгі
Жалпы активтерге: ақша және оның баламалары, міндетті резервтер, табыстар
Ал енді, «ЦентрКредит Банкі» АҚ-ның табыстары мен шығындары туралы
Жылдар Өзгерістер, %
2006 2007 2008 2007ж 2006ж қатысты 2008ж 2007ж Қатысты
Сыйақы алумен
байланысты
табыстар 32950057 52384623 165250550 158,6 315,4
Сыйақы төлеумен
байланысты
шығындар 8025633 11872599 65731660 148,0 554,0
Сурет 2.1 - «ЦентрКредит Банкі» АҚ-ның жалпы активінің, міндеттемелерінің,
Кесте 2.3 - «ЦентрКредит Банкі» АҚ-ның
Құнсыздануға арналған резервке аударғанға дейін сыйақы алумен байланысты таза
Құнсыздануға арналған резервке аударылым 7954045 11969525 31970790 150,5 267,1
Сыйақы алумен байланысты таза табыс 12237255 19259151 67548100 157,4
Комиссия
лық және алымдар
түріндегі табыс 10116897 16160708 32137920 160,0 199,0
Комиссиялық және алымдар түріндегі шығын 798476 912517 2544170 114,3
Жалғасы 2.3 кесте
Комиссия
лықтар
мен алымдар,
нетто 9318421 15248191 29593750 164,0 194,1
Сыйақы алумен байланысты емес табыстар 3064751 4418850 11629670 144,2
Сыйақы төлеумен байланысты емес шығындар 14529612 19559716 61876390 135,0
Табыс салығы бойынша шығындар ды есептегенге дейінгі табыс 10090815
Осы кестенің негізінде табыстарының құрылымын қарастырайық.
2006 2007 2008
мың тг үлесі
% мың тг үлес % мың тг үлесі
%
Сыйақы алумен
байланысты
табыстар
барлығы,оның
ішінде 32950057 100 52384623 100 165250550 100
Кесте 2.4 – «БанкЦентр Кредит» АҚ-ның табыстарының құрылымы(
Клиенттерге берілген займдар 28446733 86,3 47548528 90,7 125097056 75,7
Берешек бағалы қағаздар 3519988 10,7 3450002
Несиелік
мекемелердегі қаражат 983336 0,3 1386093 2,6 31241086 18,9
2.4-кесте мәліметтеріне сүйенетін болсақ, «ЦентрКредит Банкі» АҚ-ның табыстар құрылымын
Сурет 2.2 - «ЦентрКредит Банкі» АҚ-ның табыстар құрылымының өсу
динамикасы
Кесте 2.5 - «ЦентрКредит Банкі» акционерлік АҚ-ның шығындарының құрылымы(
2006 2007
2008
мың тг үлесі,% мың тг үлесі,
% мың тг үлесі,
%
Сыйақы төлеумен
байланысты
шығындар
барлығы,оның
ішінде 12758757 100 21155947 100 65731660 100
Клиенттердің қаражаты 8025633 63,9 11872599 56.1 28119803 42,7
Шығарылған берешек бағалы
Несиелік
мекемелердің қаражаты 3093971 24,2 4374605 20,7 14192091 21,7
2.5-кесте мәліметтеріне сүйенетін болсақ, «ЦентрКредит Банкі» АҚ-ның шығындар құрылымын
Сурет 2.3 - «ЦентрКредит Банкі» АҚ-ның шығындар құрылымының өсу
динамикасы
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ
3.1 Қазақстан Республикасының банк жүйесінің бәсекелестік қабілеті
1999 жылдың 15 қарашасында ұлттық валютамызды – теңгені –
Қазіргі таңда құрылымдық реформалау жұмыстары қаржы секторының барлық сегменттерінде
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасы Президентінің тікелей қолдауымен аталған секторды
2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап барлық бақылау функциялары Қаржы
Қаржы нарығын реттеу функциясын Агенттіктің қолына бөліп беру Ұлттық
Бүгінде банк секторының капитализациялау деңгейі Ұлттық банк бекіткен капиталдың
Келешекте Ұлттық банк Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу
Осылайша, бүкіл қаржы жүйесімен бірлесе отырып, Ұлттық банк өзінің
Қазіргі таңдағы еліміздің банк жүйесінің даму деңгейінің қолайлы жағдайын,
Қазақстанда 2002-жылы 44 банк қызмет етсе, бүгінде 38 банк
Ұлттық банк екнші деңгейдегі банктерге қатысты қызметтерін жеткілікті түрде
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің және коммерциялық банктердің, яғни жалпы
Қазақстанның банк жүйесі саласында жаңа заңнамалық актіні қабылдау қажеттілігі.
Қазақстан экономикасының дамуымен және жекелеген аймақтардың дерестігін бекітумен, аймақтық
Елімізде қаржы нарығының, қор нарығының дамуымен банк жүйесін заңды
Қазақстанның банк жүйесінің даму және оның мәселелері мен перспективалары
Отандық банк жүйесі, 1995-жылдан бастау алған, реформалаудың қиын-қыстау кезеңдерін
Қазақстан Республикасында нарық конъюктурасының ауытқуларына және халықтың психологиялық күтулеріне
Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен
Атап айтқанда, көптеген елдердің қаржы жүйесінің қалыптасуы және одан
Мұнда, аумақтық шекаралардың болуы мүмкін емес. Осыған байланысты банк
Егер банк жүйесінің бәсекелестігін ауқымды көлемде қарастыратын болсақ, онда
Қазақстанның заңнамасына сәйкес банк заемдары, егер олар кепіл берушінің
Мұнда бірінші жоспарға активтер мен пассивтерді көздейтін портфельдерді түрлендіру
Осы проблемаға база назар аудару және әлемдік банктік қауымдастықтың
Банктер қауымдастығына әлемдік қаржы нарығының макроэкономикалық ахуалдарын зерттеу жөніндегі
3.2 Банктік жүйені жетілдіру мәселелері («БанкЦентр Кредит»
мысалында)
Даму стратегиясының негізгі міндеті - Қазақстанда және онымен шектесіп
1. Өнімдер мен қызметтер ауқымы
ЦентрКредит Банкі мен оның еншілес компаниялардың тобы еуропалық стандарттарға
2. Қызмет ету географиясы
«ЦентрКредит» қаржы тобы Қазақстанның, Ресейдің, Орталық Азия мен ТМД
3. Клиенттері
Қаржы тобы өз қызметтерін заңды тұлғаларга да, жеке тұлғаларга
4. Сату арналары
Топтың Қазақстандағы негізгі сату арнасы «ЦентрКредит Банкі» АҚ-ның филиалдары
5. Стандарттар.
Болашақты көруге сәйкес, банктің 2008 жылдардың негізгі стратегиялық мақсаты
Бизнестің нарықтың құнын жоғарлату
Банк активтері бойынша нарықтық үлесі 9 % арттыру.
Мақсаттарға жету үшін банк
1 .Нарық сегменттерінің барлық кілттерінде нарықтық үлесті арттыру
2.Капитал деңгейін молшылықта ұстау
З.Бизнестің пайдалылығын жоғарлату
4.Клиенттер санын көбейту
5.Қиылыс сатуларды жоғарлату
б.Клиенттердің қанағаттандыру деңгейін жоғарлату
7.Банктің негізгі бизнес-процестерін жетілдіру
8. Банктің негізгі бизнес-процестерін автоматизация деңгейін көтеру
9.Банктің қарыз портфелінің сапасын жоғарғы деңгейде ұстау
10.Қызметкерлердің мамандығын, қанағаттанарлығын деңгейін көтеру.
Жоғарыда айтылып өткен банктік қызметтердің дамуын 10- кестеден көруге
Кесте 3.1 - «ЦентрКредит Банкі» АҚ-ның банктік қызметтер түрлерінің
Банктік қызметтер түрлерінің атауы Жетілдірудің бағыттары
Өнімдер мен қызметтер ауқымы басқа жаңа қызметтерді енгізу; ұсынылған
Қызмет ету географиясы басқа мемлекеттерде банктің филиалдарының ашылуы;
Клиенттері жоспарланған уақытқа дейін салымшылардың көлемін ұлғайту;
Сату арналары еншілес компаниялармен жэне топтың стратегиялық серіктестерінің арналары
Стандарттар Мемлекеттік стандарттарға сүйену;
2009 жылдың ішінде бизнесті дамытудың негізгі міндеттері:
Халыққа бөлшек бизнес қызметін көрсету нарығында жетекші банк атану.
Активтерді басқару нарығындағы өз айқындамасын күшейту (кең мағынада алғанда,
Жалпы сақтандыру нарығында табанды да берік айқындама ұстануға қол
Нарықтың барлық негізгі сегменттері бойынша кемінде 25 пайыздық үлесті
Шағын және орта кәсіпкерлерге несие беру нарығында жетекші банктің
Ірі экспорттық кәсіпорындарға қызмет көрсетуде нақты айқындама жасау;
7) Бәсеке қабілеті жоғары, ең алдымен клиенттердің құрал-жабдық сатып
8) Қазақстан мен оған шектес өңірде қаржы тобының шеңберіндегі
құрылымдық өнімдер бойынша бизнес ашу;
9) Стратегиялық серіктеспен бірлесіп Қазақстан аумағынан тыс жерлерде бизнесті
10) қорландыру мерзімін ұзарта отырып, қор базасын сараландыруды
жалғастыру;
«ЦентрКредит Банкі» қаржылық тобын дамыту стратегиясы:
1. Кең таралған филиалдар желісін, «ЦентрКредит» деген танымал
атауы мен имиджін пайдалана отырып, ЦентрКредит Банкі өзінің еншілес
компанияларымен бірге қаржылық топқа айналуға және жеке тұлғалармен
жұмыс істейтін жетекші ірі банк ретінде айқындалуға тиіс. Бұл
қаржы тобы артықшылығы нақты айқындалған сегменттерде (төлем карточкалары, төемдер
бір - біріне сәйкес келетін, түйіспелі кешенді қаржылық қызметтің
қазіргі уақытта нақты бәсекелестерде жоқ жаңа өнімдер түрін енгізу
2. Корпоративтік клиенттерге қызмет көрсету тұрғысынан алғанда
корпоративтік және инвестициялық банкингтегі айқындамаларды нығайту
қажет. Мақсатты клиенттік база мыналар болуға тиіс:
аса ірі клиенттер, экспортер-кэсіпорындар, оларға жергілікті және
шетелдік жетекші банктердің ұсынатын қызметтерімен салыстыруға келетін
қызметтер түрін көрсететін жағдай жасау. Мұндай клиенттерге жоғары
деңгейдегі сапалы қызмет пен кешенді банктік және қаржылық қызмет
ұсынылуға тиіс;
сонымен қатар қазіргі уақытта несиені қажет етпейтін клиенттерге де
шағын және орта бизнес саласындағы клиенттер базасын бөлшек банкинг
Қаржы секторындағы өтімділіктің артуы және жоғары класс пен орта
класс өкілдері әл-ауқатының өсуі бізде активтерді басқару қызметіне сұраныс
Қаржылық топ ішінде жүретін үрдістерді басқарудың негізгі міндеттері:
Қаржы тобының стратегиялық серіктесі ретінде еуропалық қаржы институтын тарту
Филиалдар желісі арқылы сатуларды кеңейтуге, бір орталықтан есепке алуға
Стратегиялық серіктеспен бірлесіп, еуропалық стандарттарға толық сәйкес келетін тәуекелдерді
Клиенттерге филиалдар желісі арқылы жоғары сапалы қызмет көрсетуді және
Қаржы тобы шығаратын шешімдердің бүркемесіз, ашық болуын және акционерлер
Банкте клиенттермен қарым-қатынасты басқару жүйесін енгізу керек
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақстан банк жүйесі банк қызметінің халықаралық стандарттарына жауап береді,
Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің қазіргі заманғы жай-күйін талдау белгілі
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы әдеттегідей жетістіктерімізді
Өткен жыл Қазақстан үшін жан-жақты экономикалық, әлеуметтік және саяси
Қазақстан 2009 жылды жаңа экономикалық жетістіктерімен, жаңарған саяси құрылымымен
Бүгінгі әлемдік конъюнктура нашарлаған жағдайда рөлі өсе түсіп отырған
Осы бағыттардың бірі экономика саясатын жетілдіру болып табылады.
Макроэкономикалық саясаты жағынан Үкімет, Ұлттық банк, Қаржылық бақылау агенттігі
ҚБА әр банктегі ахуалды неғұрлым мұқият қадағалап, қажет болған
Мемлекеттік қолдау біржақты бола алмайды, сондықтан банктер тәуекелдің өздеріне
Шетелдік капиталдың банк секторына келуіне біз Қазақстанға көрсетілген сенім,
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
С.Б. Мақыш, А.Ә. Ілияс «Банк ісі» - Алматы: Қазақ
Ғ.С. Сейітқасымов «Ақша, несие, банктер» - Алматы: Экономика, 2006ж.
С.Б. Мақыш «Ақша айналысы және несие» - Алматы:
Б.А. Көшенова «Ақша, несие, банктер» - Алматы: Экономика, 2000ж.
С.Б. Мақыш «Коммерциялық банктер операциялары» - Алматы: ИздатМаркет, 2004ж.
Банковский сектор Украины: главные тенденции 2007 года. // ж.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің сайты
/http:www. google.kz/
Қазақстан Республикасы Қаржы Қадағалау Агенттігінің сайты
С.Б. Мақыш «Банк Ісі» - Алматы: Экономика, 2007ж.
К вопросу конкурентоспособности банковской системы РК // ж. «Банки
Тенденции развития банковского сектора Казахстана и их влияние на
Текущее состояние банковского сектора на 1 февраля 2008года //
Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі банктердің проблемалық активтерін басқару тәжірибесін
«Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі туралы» Заң //http: www. nationalbank.kz/
«Қазақстан Республикасының қаржылық қадағалау агенттігі туралы» Заң //http: www.afn.kz/
ҚР Қаржылық Қадағалау Агенттігінің жылдық есебі, 2007жылға арналған :
Управление рисками в банковском секторе Республики Беларусь // ж.
2
Банк операцияларын лицензиялау
Қазақстан Республикасы мен Белорусь арасындағы қарымқатынас
Қазақстан Республикасы мен Беларусь арасындағы қатынастар
Қазақстан Республикасының ортақ халықаралық қауымдастықтағы орны
Шешім қабылдаудың жаңа түрі
Кеден Одағына қатысушы мемлекеттердің басшылары 2000 жылы қазанда
Қазіргі заман тарихындағы даму көрсеткіштерін жылдар бойынша сараптау
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ - ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА
Халықаралық сауданың экономикалық мәні мен маңызы
ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДАНЫҢ МАҢЫЗЫ