Монополиялық биліктің көрсеткіштері
ЖОСПАР
Кіріспе 2
1-ТАРАУ. Монополия туралы түсінік 3
1.1 Монополия және оның түрлері 3
1.2 Монополия және монополиялық билік 6
1.3 Монополистің өнім көлемін белгілеуі 8
2-ТАРАУ. Монополияға қарсы заңдар және экономиканы реттеу 12
2.1 Монополиялық билікті реттеу механизмі 12
2.2 Бағалық дискриминация саясаты 14
2.3 Монополияға қарсы заңдар принциптері 16
3-ТАРАУ. Монополиялық биліктің әкелетін шығындары 18
3.1 Монополиялық биліктің көрсеткіштері 18
3.2 Монополиялық бағаны қалыптастыру ережелері 20
3.3 Монополиялық биліктің әлеуметтік шығындары 22
Қорытынды 24
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 25
Кіріспе
Нарық құрылымының ерекшеліктерін сипаттайтын ең басты көрсеткіштердің бірі,
Монополиялық өндірісте ірі фирмалардың жұмыс істеуі тиімді, себебі
Монополияны тек қана экономикалық шектеулер емес, сонымен қатар
1-ТАРАУ. Монополия туралы түсінік
1.1 Монополия және оның түрлері
Монополия (грек - mono - жалғыз, polіo -
Монополияның мақсаты - рынокта баға мен өндіріс көлемін
Монополия бірнеше компаниялардың қосылуы арқылы құрылады және мынадай
Картель - шығарылып отырған өнім мен өткізу рыногын
Синдикат - өнімді бірлесіп өткізуді ұйымдастыру мақсатымен бірігу.
Трест - монополияға енетін фирмалардың меншік, өндіріс және
Концерн - қаржы орталығы бір, бірақ жалпы технологиясы
Конгломерат - басты фирманың қызмет өрісімен өндірістік және
Жетілмеген бәсеке деп еркін бәсекенің шарттарының кем дегеңце
Жетілмеген бәсеке үш типке бөлінеді: монополиялық бәсеке, олигополия,
Монополиялық бәсеке кезінде рынокта сатушылар мен сатып алушылардың
Осындай артықшылықтарға ие бола отырып, дифференциалданған өнімнің иесі
Олигополиялық бәсеке дегеніміз бірнеше фирма үстемдік ететін рынок
Олигополияға қарама-қайшы құбылыс болып олигопсония табылады. Ол рынокта
Таза монополия рынокта ешқандайсыз бәсекелестерсіз бір ғана сатушы
Монополияның ролі экономикада екі жақты. Оның жақсы жағы
Жаман жағы монополия рынокта үстемдік етеді және монопольды
Осыны ескере келе, мемлекет басекені қолдай отырып, монополизмге
Антимонополиялық заңдар 1880 ж. АҚШ-та қабылданған. Қазіргі аңтимонополиялық
Қазақстанда 1996 ж. Бәсеке және сауда рыногындағы монополиялық
1.2 Монополия және монополиялық билік
Нарық құрылымының ерекшеліктерін сипаттайтын ең басты көрсеткіштердің бірі,
Бәсекелесу деген сөздің өзі экономикалық пайданы бөлу және
1-сурет. Монополияның ерекшеліктері.
Берілген тауарды өндіретін тек бір ғана жеке фирма
Егер нарықта жеке өндірушінің монополиялық билігі орнықса, онда
Бұл шектеулер төмендегідей:
1) ірі өндірістің басымдылығы;
2) легальды тосқауылдар (шикізат қорын, жерді ғылым мен
3) бәсекелесуді әділетсіз жүргізу.
Ірі өндірушілердің ұсақ өндірушілермен салыстырғанда өте көп артықшылықтары
Легальды тосқауылдың тағы бір түрі жеке өндірушіге мемлекет
Бәсекені әділетсіз түрде жүргізудің негізгі түрі -
Нарықты монополиялаудың негізгі себептеріне байланысты монополияның төмендегідей түрлері
1) Жабық монополия. Ол бәсекелестіктен заңды
2) Табиғи монополия. Белгілі бір көлемдегі өнімді
3) Ашық монополия. Берілген тауарды өндіретін тек
1.3 Монополистің өнім көлемін белгілеуі
Монополистің өнім шығарушы ретінде бәсекелес фирма сияқты өндіріс
Р = P(Q).
Монополист өндірушінің пайдасы төмендегідей формуламен анықталады:
Енді пайданы
немесе MR = MC.
Бұдан монополистің пайдасы өндірістің шекті шығындары (МС) шекті
Өндірушінің жалпы түсімі ТR = P(Q) * Q
Сұраныстың бағалық икемділігі былай анықталатыны белгілі:
немесе
Бұдан, пайданы мейлінше көбейту шартын мына түрде көрсетуімізге
Жалпы жағдайда сұраныстың икемділік коэффициенті Е < 0,
Осы кестенің берілгенін пайдаланып сұраныс, шекті түсім, жалпы
2-суреттен көрініп тұрғандай, егер монополистің сұраныс қисығы түзу
2-сурет. TR, MR, AR, Е арасындағы байланыс.
Монополист барынша көп пайдаға МС = MR болғанда
MR > 0 немесе
Егер өнімге деген сұраныс икемді болса, шекті табыс
Монополистің өніміне деген сұраныс икемсіз болған жағдайда, MR
Енді, монополистің ұтымды өндіріс көлеміне қатысты шешімін анықтаймыз.
3-сурет.
1. Пайданы барынша көбейту шартын пайдалана отырып, MR
4-сурет. Экономикалық пайда алу.
5-сурет. Фирма экономикалық зиян шегеді.
6-сурет. Фирманың пайдасы нольге тең.
Монополиялық өндіруші әрдайым экономикальіқ пайда ала бермейді. Экономикалық
2-ТАРАУ. Монополияға қарсы заңдар және экономиканы реттеу
2.1 Монополиялық билікті реттеу механизмі
Көптеген елдерде жеке фирмалардың монополиялық биліктерін шектеу үшін
Монополиялық фирмалар нарықта билік, үстемдік жүргізу арқылы тауарлардың
1. Бағаны реттеу. Фирманың монополиялық билігін жоғары деңгейдегі
7-сурет. Бағаны реттеу.
Енді мемлекет тарапынан реттеу болып, тауарға Р1 бағасы
2. Салық салудың монополияға тигізетін әсері. Фирманың шекті
8-сурет. Монополиялық фирманың тауарына салық салу.
LRMC - шекті шығын;
Т - салық;
Р1 және q1 - монополистің салық салынғанға дейінгі
Шекті шығын қисығы LRMC салық көлеміне тең шамаға
Жетілген бәсеке кезінде МС тұрақты болған уақытта қосымша
2.2 Бағалық дискриминация саясаты
Егер монополиялық билігі бар фирма, тұтынушылардың сұраныс икемділігін
Егер монополист әрбір тұтынушыға жеке баға тағайындайтын болса,
Егерде монополист 9-суреттен көріп отырғанымыздай: тауарды тұтынушылардың барлық
9-сурет.
Монополист жетілген бәсеке саясатын жүргізу нәтижесінде тұтынушы ұтымын
Жетілген бәсекенің барлық даусыз жақсы жақтарымен қатар оның
2.3 Монополияға қарсы заңдар принциптері
АҚШ-тың монополияға қарсы заңдары барынша жетілдірілген деп есептелінеді,
1. Шерман заңы (1890 ж.). Бұл заң сауданы
2. Клейтон заңы (1914 ж.) — өткізу
3. Робинсон-Пэтмэн заңы (1936 ж.)
1950 жылы Клейтон заңына Селлер-Кефовер түзетуі қабылданды, заңсыз
Трестерге қарсы заңдарды жүзеге асырушы мемлекеттік ұйымдардың алдында
Мұның бәрі жәй академиялық сұрақтар емес, таза теориялық
Монополияға қарсы заңдарды жүзеге асырушы мемлекеттік қызметтер екі
Монополиялану фактісін анықтау үшін монополияға қарсы реттеу математикалық
3-ТАРАУ. Монополиялық биліктің әкелетін шығындары
3.1 Монополиялық биліктің көрсеткіштері
Бәсекелестік нарықта жеке өндіруші тауардың нарықтық бағасына әсерін
Берілген коэффициент нарықтағы тауардың шекті шығындардан ауытқу деңгейін
Көрсеткіштің мәні неғұрлым жоғары болса, монополиялық билік солғұрлым
екенін біле отырып, Лернер көрсеткішін мына түрде
Бұдан байқайтынымыз: монополиялық биліктің күші, басқа жағдайларды тұрақты
Нарықты монополиялаудың екі негізгі белгісі бар. Олар мыналар:
1) бір фирманың қолында нарықтың үлкен бөлігінің шоғырлануы;
2) ірі фирмалардың бәсекелестерімен байланысы.
Мемлекет өндірістің шоғырлану деңгейін анықтағанда үш көрсеткішке жүгінеді:
мұнда, Хі - % түрінде көрсетілген саладағы фирмалардың
3.2 Монополиялық бағаны қалыптастыру ережелері
Нақты өмірде фирма басқарушылары өз фирмаларының орташа және
Жетілген бәсекелестік моделін қарастырғанда біз осы нарықтағы фирмалар
Ұзақ мерзімді кезенде монополиялық тепе-теңдікті зерттеу, келесі сұрақтардың
1) қандай жағдайларда жалғыз өндіруші ұзақ уақыт
2) егер салада ұзақ мерзімді кезенде тепе-теңдік
Ұзақ мерзімді монополиялық тепе-теңдікке жетудің негізгі шарты жеке
Монополистің алдында ұзақ мерзімді кезенде өнім шығару көлемін
Өнім шығару көлемін ұлғайтумен ұзақ мерзімді орташа шығындардың
10-сурет. Бір зауытпен жұмыс істеп тұрған монополист.
Егер, одан әрі
11-cypem. Бірнеше зауытпен жұмыс істеп тұрған монополия.
Нәтижесінде, өндіріс көлемі айтарлықтай өседі, бірақ өндірістің орташа
3.3 Монополиялық биліктің әлеуметтік шығындары
Бәсекелес нарықпен салыстырғанда монополист-өндірушілер тауардың бағасын жоғары деңгейде
Біз монополиялық биліктің қоғамдық шығындарын, тұтынушылар мен өндірушілердің
Онда біз графикте бәсекелес фирма мен монополист өндірушінің
12-суретте монополиялық баға мен өнім шығару көлемі Ртжәне
12-сурет. Монополияның әлеуметтік ауыртпашылығы.
Тауарды жоғары деңгейдегі бағамен сатып алғанда тұтынушылардың кей
Қорытынды
Монополиялық бәсеке нарығының ерекшеліктері жетілген бәсеке мен монополияға
Нарық құрылымының бұл моделін қарастырғанда фирмалардың ұзақ және
Монополиялық бәсеке нарығы төмендегіндей негізгі ерекшеліктермен сипатталады:
Нарықта тауарды сатушылар мен сатып алушылар саны көп
А) монополиялық бәсеке саласында кіруге жаңа фирмаларға тосқауыл
Б) нарықтағы өнім көлемі, баға және басқада жағдайлар
В) өндіретін тауарлар біртектес емес, олардың әрқайсысының өзіндік
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Киреев А. Международная экономика, - М.: Международные отношения,-1998г.
Внешнеэкономическая деятельность: теория и практика: Тезисы лекций/ под
Матюшевская В.К. и др. Государственное регулирование экономики Республики
Мозолин В., Кулагин М. “Гражданское и торговое право
“МЭ и МО”, 1999 г., №7,
Курс экономической теории. Учебное пособие. Киров, 2000 год.
С.Фишер., Р.Дорнбуш, Р.Шмалензи. Экономика. М.,1993 год
П. Самуэльсон "Экономика" том 2
К. Р Макконнелл, Стэнли Брю "Экономикс" том 2
"Основы международной торговли" Киев BHV 2001 г.
С. Мочерный "Основы экономической теории" Тернополь 1998 г.
Гончарова О. "Торговые барьеры на пути к свободной
Банданов П.М. "Опыт США в регулировании импорта" Мировая
Мировая экономика и международные отношения №6 2001 г.
3
1
Монополиялар: түрлері, түсінігі, ерекшеліктері
Монополиялар
Монополия туралы түсінік
Монополия және монополиялық билік туралы мәліметтер
Монополиялық биліктің әлеуметтік шығындары
Монополия және монополиялық тепе-теңдік, Қазақстан Республикасының монополиялық нарығын реттеу
МОНОПОЛИЯНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
Монополия. Монополиялық билік пен бәсеке
Монополия және монополиялық тепе-теңдік
Мемлекет тарапынан монополияны реттеу бағыттары