Бейвербалды амалдардың түрлері

Мазмұны
Кіріспе ..........................................................................................................................5
1 Бейвербалды амалдардың теориялық негізі .................................................. .7
1.1 Лингвистикадағы жаңа бағыттар .........................................................................7
1.2 Бейвербалды амалдардың зерттелу жайы ..........................................................9
1.3 Бейвербалды амалдардың түрлері ....................................................................13
2 Бейвербалды амалдардың көркем шығармаларда қолданылу ерекшелігі....................................................................................................................34
2.1 Көркем шығармалардағы бейвербалды амалдардың топтастырылуы ..........34
2.2 Бейвербалды амалардың ұлттық-мәдени негізі ...............................................37
2.3 Гендерлік лингвистиканың зерттелуі ...............................................................43
2.4 Бейвербалды амалдардың гендерлік сипаты....................................................51
Қорытынды ..............................................................................................................60
Пайдаланылған әдебиеттер ....................................................................................62
Кіріспе
Кейінгі онжылдықтар белесіндегі зерттеулер этносты, ұлт мәдениетін тіл арқылы
Адамның белгілі бір қасиетін, мінез-құлқын, белгісін сипаттау тілдік жүйеде
Ал кез келген деңгейдегі тілдік элементтер тек қана мәтін
Сонымен қатар қазақ тіл білімінде көркем шығарма тілін стилистикалық
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты – қазақ
көркем шығармалардағы бейвербалды амалдары саралап көрсету, олардың қолданылу ретін,
көркем шығармалардағы бейвербалды амалдардың классификациясын жасау;
көркем шығармалардағы бейвербалды амалдардың ұлттық сипатын ашу;
бейвербалды амалдардың атқаратын қызметін анықтау;
бейвербалды амалдардың гендерлік сипатын айқындау.
Зерттеудің нысаны: Қазақ жазушылары Ж. Аймауытов, С. Мұқанов,
М. Әуезов, Ғ. Мүсірепов, Ә. Нұрпейісов, І. Есенберлин, Ш.
Д. Исабеков, С. Жүнісов, О. Бөкей, Ж. Шаштайұлы т.б.
Диплом жұмысында пайдаланылған ғылыми-зерттеу әдістері: Зерттеу негізінен синхронды тұрғыда
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды
1 БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Лингвистикадағы жаңа бағыттар
Қоғам мен ғылымның қазіргі тынысына сәйкес дамуы тіл біліміне
Қазіргі заман лингвистикасында тіл негізінен екі жүйеде зерттеліп
Тіл – қоғамдағы ең маңызды қажеттіліктердің бірі. Тіл –
Адам тілінің конститутивтік сипаты шартты түрде екі қағиданы айқындайды:
Тіл мен адамның өзара тығыз қатынасына қарай анықталған салаларды
1. Лингвогносеология. Негізгі нысаны – тілдің танымдық қызметін сипаттайтын
2. Әлеуметтік лингвистика – тіл мен қоғам ара қатынасын
3. Психолингвистика – тіл мен тұлғаның өзара байланысындағы индивидтің
4. Лингвопраксеология – тілдің қолданылу орны мен аясын, адамның
5. Лингвомәдениеттану – тіл мен мәдениеттің өзара қатынасы негізінде
6. Этнолингвистика – тілдегі ұлттық бірліктердің мазмұны мен мәнін
7. Паралингвистика – (грекше parа – маңы және лингвистика)
Тілді антропоцентристік тұрғыдан зерттеуге негіз болатын бұл салалардың барлығы
Кез келген айтылымның мән-мағынасын түсіну үшін сөйлеуші мен тыңдаушыда
Сонымен қатар қазақ тіл білімінде көркем шығарма тілін стилистикалық
Сөйлеу үдерісінде дене тілі қатарласа қолданылатындығына біз көп жағдайда
Тілдік құбылыстардың табиғатын жете түсінуде аз рөл атқармайтын бейвербалды
Дене тілі, ым мен ишарат – тілдің әлеуметтік, психологиялық
1.2 Бейвербалды амалдардың зерттелу жайы
Соңғы уақытта тіларалық және мәдениетаралық қатынастардың дамуына байланысты лингвистердің,
Белгілі бір лингвомәдени қоғамдастықтың өкілі басқа бір лингвомәдени қоғамдастықтың
Ғалымдардың теориялық тұжырымдарында санасыз адам дәуірінен саналы адамның қалыптасу
Сөйлеу тілі – ақпарат берудің, ақпарат жеткізудің
Бейвербалды амалдарды зерттеу алғаш рет Г. Спенсер, В. Вундт,
Бейвербалды қатынас түріне арналған тұңғыш еңбек деп Ч. Дарвиннің
Дене тілінің мән мен мағына иеленіп, коммуникация құралына айналуында
Коммуникацияның бейвербалды элементтерін зерттеумен өткен ғасырдың қырқыншы жылдарында пайда
Көптеген ұлттар мен халықтардың тіліндегі бейвербалды элементтер жүйелі әрі
Т.М. Николаева, А.А. Акишина, Е.В. Красильникова, Л.Н. Капанадзе т.б.
Р.М. Тохмонян армяндардың ишаратын қарастырса, ал татарлар мен башқұрттарда
ХХ ғасырдың елуінші жылдарынан бастап бұл сала аса үлкен
Ч. Хоккет, М. Уэст, Р. Бердвислл т.б. лингвистердің еңбектерінде,
П. Оствальд, У. Лабарр, А. Шефлен т.б. психологтардың зерттеулерінде
Түркі тілдерінде бейвербалды амалдарға байланысты А.Н. Нурманов,
М.М. Саидханов зерттеулерінің маңызы зор.
Зерттеушілер жасаған тағы бір түйін бойынша, вербалды немесе тілдік
Сондай-ақ, коммуникацияның бейвербалды элементтеріне, яғни ым мен ишаратқа, дене
Орыс тілінің зерттеушісі И.П. Лысакованың айтуынша: «В речи любого
Қазақ тіліндегі бейвербалды амалдарды зерттеген ғалымдардың қатарында
А. Сейсенова, Ж. Өмірәлиева, С. Бейсембаеваны т.б. атауға болады.
Осы аты аталған ғалымдардың ғылыми жұмыстары мен ғылыми тұжырымдарына
Зерттеуші М. Мұқанов өзінің ғылыми мақаласында бейвербалды амалдарды жіктей
Ал Г. Мамаева ерлер мен әйелдердің қарым-қатынасында
Бейвербалды амалдардың О. Бөкей шығармаларындағы көрінісін зерттеген Ж. Нұрсұлтанқызы
Ал З. Нұржанова бейвербалды амалдардың гендерлік сипатын қазақ, орыс
Соңғы уақыттағы тың зерттеулер қатарына М. Ешимовтың «Ым семантикасы:
Жалпы басқа тілдермен салыстырғанда, бейвербалды амалдар мәселесі орыс тіл
Н.И. Смирнова, А.А. Акишина, А.В. Филиппова, Е.М. Верещагин,
В.Г. Костомаров, Е.Я. Кедрова, Т.Т. Железанова сынды ғалымдардың еңбектерінде
Қарым-қатынастың бір түрі ретіндегі бейвербалды амалдарды ғылыми тұрғыдан қарастыру
Қазақ тіл білімінде бейвербалды амалдарға қатысты Ә. Қайдардың,
М. Мұқановтың, С. Татубаевтың, С. Бейсембаеваның, М. Ешимовтың,
С. Мағжанның, З. Нұржанованың, Ж. Нұрсұлтанқызының т.б. зерттеу еңбектерін
Көркем әдебиеттегі бейвербалды амалдарға алғаш назар аударғандардың бірі Ж.
Н.К. Дмитриевтің «Строй тюркских языков» атты еңбегінде түркі тілдеріндегі
Орыс тіліндегі «невербальные элементі» деген терминнің «бейвербалды элементтер» деген
Бейвербалды элементтердің зерттелуі туралы тілші-ғалым Б. Момынова: «Кең ауқымдағы
Қазақ мәдениетіндегі бейвербалды амалдарды тіл мен әдебиетте зерттеу қашаннан
«Абай – қазақтың бірінші психолог ақыны» атты мақаласында Қ.
Қазақ тіл білімінің атасы саналатын А. Байтұрсынұлының 1926 жылы
Сонымен қатар М. Жұмабаевтың «Педагогика», «Жан көріністері мен дене
Жалпы тіл мен сөйленістің толыққанды, мейлінше жанды болуындағы кейбір
1.3 Бейвербалды амалдардың түрлері
Вербалды тілдер мәдени ерекшеліктерге байланысты бір-бірінен ажыратылады, сондай-ақ бір
Қимылдар да сөйлемдер сияқты жасалынып, адамның көңіл-күйі, қарым-қатынасын дәл
Тілдік қатынас кем дегенде екі адамның қатысы арқылы жүзеге
Ф.Ш. Оразбаеваның еңбегінде тілдік қатынас пен тілсіз қатынастың айырмашылықтары
Паралингвистикалық терминдердің ішінде ең жиі қолданылатындары әрі оларды толық
Мимика мен жест терминдері қазақ тіліне әр түрлі аударылғанмен,
Ишарат сөзінің өзі көп жағдайда жеке бір қимылды білдірмегенмен,
Құнанбай сол қолын шұғыл көтеріп қап «Доғар» дегендей ишарат
Мұнда негізгі ойды білдіріп тұрған ишарат – сол қолын
Көздің қозғалысы (көзін алақтату, көзін қысу, көзінің құйрығымен қарау,
І. Бастың қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:
• Басын шайқау – әлденеше рет басты оңға, солға
2. Біреудің ойымен, пікірімен үзілді-кесілді келіспеу. Мысалы, Ербол төреші
• Басын изеу – басты бір немесе бірнеше рет
2. Амандасу, сәлемдесу. Мысалы, Қазақтармен бас изеп амандасты
(С. Жүнісов. Ақан сері).
3. Қоштасу. Мысалы, - Ал, бала, қош! –
(С. Мұқанов. Өмір мектебі).
• Бас ию – басты сәл төмен иген қалыпта
2. Кінәсін, айыбын мойындау. Мысалы, Мені аға десең, мына
3. Қадірлеу, құрметтеу, қадірлі адамға сый көрсету. Мысалы, Ұлы
4. Басқа біреудің артықшылығын, үстемдігін мойындау, мойынсұну.
Мысалы, Жігітек жаны болатын болса, жалтақтамай жетсін де, алдымызға
• Басын шұлғу – басын бірнеше рет жоғары көтеріп,
Мағынасы: келісу, мақұлдау. Мысалы, Әбіш мақұлдап, барынша ден қойып,
• Басынан сипау – алақанмен маңдай тұсынан бастап әлденеше
2. Мүсіркеу, аяу. Мысалы, Дәркембай атаға жаны ашып тістене
• Басын төмен салу – басын төмен иіп, аяғының
2. Ішкі алай-түлей сезімді өзгелерге білдірмеуге тырысу. Мысалы, Болыс
ІІ. Беттің қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:
• Бетін теріс бұру - әңгімелесіп отырған адамнан жүзін
2. Ұялшақтықты, қарапайымдылықты, қысылған-қымтырылуды білдіру. Мысалы, – Қандай сұлу
– О не дегеніңіз, – деп Арай, бетін
• Бет (ін) тырнау (жырту) – екі қолының тырнақтарымен
Мағынасы: 1. Аса қадірлі, ет жақын адамы қайтыс болғанда
2. «Бет жырту» тұрақты тіркесі. Мысалы, Олар ренжіскенімен, бет
• Бетін басу – екі қолымен, алақанымен бетін басу.
Мағынасы: 1. Қатты қорқуды, шошынуды білдіру. Мысалы, –
2. Қалың қайғыға батуды, тұйыққа тірелуді білдіру. Мысалы, Аяқ-қолы
3. Ұялу. Мысалы, Бетті бастым,
Қатты састым,
Тұра қаштым жалма-жан (Абай).
• Бетім-ай (-ау) – сұқ саусақты бетке батыра түсіп,
Мағынасы: әлдекімнің қылығын, істеген ісін жақтырмау, жаратпау. Мысалы, Әкеме
Бетім-ау, мына Kесір болмағай да! – деді (С. Мұқанов.
• Бетін шымшу – сұқ саусақ пен бас бармақты
• Бетінен сүю – сұхбаттасып отырған адамның бетінен сүю.
1. Еркелету, жақсы көруді білдіру. Мысалы, Ірі, қапсағай денелі
2. Ұзақ уақыт көріспеген адамдардың жолығысқанда бір-біріне білдіретін ишараты.
(С. Жүнісов. Ақан сері).
• Бата беру (ас қайыру) – екі қолды бір-біріне
2. Ас ішіліп болғанын білдіретін ишарат. Мысалы, – Дастарқанның
ІІІ. Маңдайға байланысты қолданылатын бейвербалды амалдар:
• Маңдайынан сипау – сұхбаттасының маңдайынан алақанымен сипау. Мағынасы:
ІV. Көз, қабақ, қастың қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:
• Көзін алақтату – қасындағы адамға көзін кең ашып,
• Көзін қысу – қасындағы сұхбаттасына бір көзін қысып
2. Әзілдеу, қулану. Мысалы, – Апа, – деді Тілеукен.
• Көзін жыпылықтату – екі көзін бірдей қатарынан бірнеше
• Көзін қадау (оқты көзін қадау) – қасындағы адамға
(Ғ. Сланов. Асау арна).
• Көзімен одырая, ажырая қарау – ажырайта кең ашылған
(М. Тоқжігітов. Ән атасы – Әміре).
2. Таңдану, таңырқау. Мысалы, Екпіндей келіп екі қолымен мұздың
(О. Бөкей. Біздің жақта қыс ұзақ).
3. Қорқу, абдырау, абыржу. Мысалы, Пышақты түйінге жақындатады да,
• Ала көзімен қарау – адамға кең ашылған көзін
– Әбеке, – деді Әміре, – мына Әбішті
• Көзін төмен салу – жанарын кірпіктерімен қалқалап, төмен,
• Көзін төңкере қарау – қасын керіп, көзінің қарашығын
• Сызданып қарау – қасын керіп, басын кекжиткен күйінде
• Қас-қабағымен нұсқау – қабағын көтеріп әлдекімді нұсқау. Мағынасы:
• Қабағын шыту – қабақ түю. Мағынасы: біреуге күш
• Қасын керу – екі қабағын я болмаса бір
V. Мұрынның қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:
• Мұрнын тыржиту – мұрын еттерінің жиырылуы. Мағынасы: мазақ
• Мұрнын шүйіру – мұрнын тыржитып, демін ішке алу.
VІ. Ерін мен езудің, ұрттың, ауыздың қатысымен жасалған бейвербалды
• Ернін сылп еткізу – жымқыра ұстаған еріндерін тез
- Омай, шикін, о несі екен! «Жігітім» деп, «қара
О немесі Абайдың әнебіреу қырыққан борбайланған солдат баласы ма,
• Ернін шүйіру – иекті көтере түсіп, еріндерін бүрістіріп
• Ернін шығару – төменгі ерінді керіңкірей түсіп, шошайтып
• Ернін тістеу – үстіңгі қатардағы тістерімен төменгі ернін
(Ә. Нұрпейісов. Қан мен тер).
• Ернін бұлтың (қисаң) еткізу – астыңғы ернін шошайта
• Езу тарту – оң жақ немесе сол жақ
• Аузын сылп еткізу – жабыстыра ұстаған еріндерін бір-бірінен
• Аузын ашу – жақтың көбінесе еріктен тыс (қорыққан,
• Аузын тамсану – жабыстыра ұстаған еріндерін бір-бірінен жылдам
(З. Ақышев. Жаяу Мұса).
• Ұртын томпайту – екі ұртына ауа толтырып, ерінді
Бұл оның: «Ала күшік мықты ит болады», – дегені
VІІ. Таңдай, тіл және тістің қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:
• Таңдайын қағу – тілді таңдайға бірнеше рет жабыстырып-айырып
• Тілін шығару – тілін созып сыртқа шығару. Мағынасы:
(Ж. Аймауытов. Күнікейдің жазығы).
• Тісін қайрау – үстіңгі және астыңғы қатардағы тістерді
VІІІ. Сақал, мұрт, иектің қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:
• Сақалды шошайту – кеудені көтеріп, басты шалқайтқан кезде
• Иек қағу – иекті төменнен жоғары шұғыл көтеру.
1. Амандасудың ишараты. Мысалы, Сәтбала өз бөлмесінен Мұхит бөлмесіне
2. Бір нәрсені түсінбеген кезде сұраудың ишараты. Мысалы, Жұрт
(С. Жүнісов. Ақан сері).
• Иек көтеру – иекті жоғары көтеру. Мағынасы: 1.
2. Амандықты сұрау ишараты. Мысалы, Байжан үйде отырғандардың әрқайсысына
(С. Жүнісов. Ақан сері).
• Иегімен нұсқау – көтере ұстаған иегімен әлденені немесе
ІХ. Кеңірдек, мойын, жағаның қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:
• Кеңірдегін созу – иекті көтеріп, мойнын созып демін
2. Кінә қою. Мысалы, – Мал ұрлаған ұялмай, малы
• Мойынға белбеу салу – мойынға қайыс белбеуді немесе
• Жағасын ұстау – адамның бір қолымен, көбінесе қос
(М. Әуезов. Абай жолы).
2. Қатты шошыну. Мысалы, –Алла, алла, атама, Ақан! Мынауың
– Қойыңыз, Ақан аға! Мұныңызды мен де құптамаймын (С.
Х. Иық, қол, саусақтың қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:
• Қол сілтеу, сериеу, сілку – қос қолды я
Керек емес, ақша керек емес!.. Біз сәудегер емес... (М.
2. Бір нәрсені не болмаса әлдекімді ұнатпау, риза болмау.
– Келме, – деп қолын сілікті (Б. Майлин. Шұғаның
3. Қасындағы адамның пікіріне немқұрайдылықпен қарау, сөзіне құлақ аспау.
4. Тыныштықты тілеу, талап ету. Мысалы, Абай тыныштық тілеп,
• Қолын шығару – сұқ саусақ пен ортаңғы саусақ
• Қол көтеру – көбінесе оң қолды, кейде екі
2. Қарғыс айту. Мысалы, – Қарғыс атсын ол күнді!
(І. Есенберлин. Көшпенділер).
3. Біреудің көңілін аудару. Мысалы, Әй, Әбілқайыр хан! Әй,
4. Жүрісті тоқтатуды өтіну. Мысалы, Қуғыншылар қатты желіске салып
5. Қабылданған шешімге қарсы шығу немесе жақтап дауыс беру.
• Қолмен ишара жасау – алақаны төмен қаратылған қолын
• Қолын (қос қолын) беру, созу, ұсыну – қос
2. Қоштасу ишараты. Мысалы, – Кәне, достым, – деді
– Жақсы, қош бол! – дедім мен де қолымды
• Саусақтарын ұсыну – сұхбаттасына жай қимылмен саусақтарын созу.
• Қол алысу – екі адамның бір-бірінің қолын алуы.
1. Сәлемдесу ишараты. Мысалы, Атаман, Сырым, Торғын үшеуі келеді.
2. Екі жақ, екі тараптың келісімге келуі. Мысалы, Келістік
• Қолдасып қоштасу – екі адамның бірінің бірі қолын
• Оң қолын төсіне (кеудесіне) қою – оң қолының
Ассалаумағаләйкум, – деп оң қолын кеудесіне қойып сәлем берді
(З. Ақышев. Жаяу Мұса).
• Қос қолды кеудеге қою – қос қолдың алақанын
• Қолын кеудеге апарып, бас ию – қос қолдың
• Қол бұлғау – шынтақтан бүгілген немесе тік жоғары
2. Жанына шақыру, жақын келуді сұрау, өтіну. Мысалы, Бірақ
• Орамалын (қолға ұстап) бұлғау – орамалды оңды-солды, алға-артқа
• Тымағын (қолға ұстап) бұлғау – ер адамдардың басындағы
• Қол жаю – алақаны жоғары қаратыла ашылған қолды
2. Қолын (кейде екі қолын да) алға созып, алақанын
• Қолды теріс жаю – қос қолдың алақанын теріс
• Қолымен нұсқау – қолымен әлдебіреуді нұсқау. Мағынасы. Сілтеу,
• Қол қусырып бас ию – қос қолдың алақанын
Шал жанына келгенде Жапал тұрып,
Бас иіп, сәлем берді қол қусырып (Ш. Әбенов. Кейпін
• Қол қусырып, иілу – қос қолды кеудеге айқастыра
... Жәнібек хан нөкерлерімен таяу кенліп қол қусырып иіліп
Арсың ба, Асан ата!
Барсың ба, жарқыным!
Хан енді қазақ әдетімен алдымен құшағын айқастырып, кеудесіне тигізіп,
• Қолын тістеу – қолды қан шығармай тістелеу. Мағынасы:
Барғаннан Апрасиап оқып хатты,
Тағынан есі танып құлап жатты.
Тыпырлап, қолын тістеп, шашын жұлып,
Гуласын басындағы далаға атты (Рустем-дастан).
• Түртіп қалу (қолмен) – сұхбаттасын қолымен немесе саусақтарының
(Ә. Нұрпейісов. Қан мен тер).
• Қос қолын төбесіне көтеру – қос қолдың ашық
• Қол соғу, қол шапалақтау – қос қолдың алақанын
• Қолымен ымдау – қолмен әр түрлі қимылдар жасау.
• Саусағымен шақыру – жұмылған қолдың сұқ саусағын бүгіп-жазу.
• Саусағымен нұсқау – саусағымен (көбінесе сұқ саусақпен( әлдебіреуді
• Сұқ саусағымен нұсқау – сұқ саусақты алға қарата
• Саусақтарын қозғап қол бұлғау – алақаны өзіне қаратылған
• Жұдырық түю – түйілген жұдырығының сырт жағын
• Бармағын тістеу – адамның өз қолының (саусағын) саусақтарын
• Бас бармағын көрсету – қолдың барлық саусақтарын жұмып,
(К. Наменгенов. Біздің ауылдың аңшылары).
• Шынашағын көрсету – шынашақтан өзге саусақтардың бәрі жұдырық
(С. Шаймерденов. Жыл құсы).
• Шынашағын басу – бармағымен немесе саусақтарымен қасындағы адамның
• Саусағын шошайту – сұқ саусақтан басқалары жұдырық болып
• Сұқ саусағын ерніне апару – сұқ саусақпен ерінді
Мағынасы: тыныштық тілеу. Мысалы, Даусым қаттырақ шықса керек. –
• Жүрегін алақанымен басу – алақанын кеудесінің сол жағына,
• Оң алақанын кеудеге басу – оң қолының алақанын
ХІ. Өзге де жиі қолданылатын бейвербалды амалдар:
• Баурына басу (алу) – қасындағы адамның басын кеудесіне
(М. Әуезов. Абай жолы).
2. Жақсы көру, еркелету. Мысалы, – Қарашығым, жылама, шошыма!
• Кеуде қағу, көкірек қағу – адамның шынтағынан бүгілген
• Қамшыны кеудеге ұстау – ер адамның қамшысын уысына
(І. Есенберлин. Көшпенділер).
• Төс соғысу – екі адамның бір-бірімен төс тигізе
• Кеудесін қолымен басу – алақанын көкірек тұсына қойып
– Аға, рахмет, – деп кеудесін қолымен басып кейін
• Кеудесін бұраң еткізу – сұхбаттасынан кеудесімен бұрылып кету.
• Арқасынан қағу – қасындағы адамның арқасынан алақанмен бірнеше
2. Еркелету. Мысалы, Дәрмен сол үшін Асанды қасына шақырып,
• Екі бүйірін таяну – қос қолымен екі бүйірін
Душар болды дерт қатты,
Науқастанды – дерт батты,
Алғанын тастап сарбазым
Алыс жолға жөн тартты!.. – деп, Ыбырайдың жанынан артық
• Айналу, сырт айналу – тұтас денесімен қасындағы адамнан
– Басына дуадақ саңғып кетіпті. Апыр-ай, жақсы талап үстінде,
• Бұрыла қарау – бүкіл денесімен қасындағы адамға қарай
– Ассалаумағалейкум!
Қоңырқұлжа сәлем берген адамның бетіне бұрыла қарады да, кенет
Ау, Ожар сабазсың ба?
Ия, аға сұлтан, өзімін.
Жарқыным-ау, тірімісің, қайдан жүрсің? Жоғары шық! (І. Есенберлин. Көшпенділер).
• Құшақтасу – екі адамның бір-біріне өте жақын келіп,
2. Біреуді жұбату, сабырға шақыру. Мысалы, Бота еркелеп, шешесін
3. Салттық ишарат. Жақыны, туысы қайтыс болған адамды жұбату,
• Иілу – бүкіл денесімен алға қарай еңкею. Кейде
– Арсың ба, Жаған бикем!
– Барсың ба, хан ием! (І. Есенберлин. Көшпенділер).
• Шалқайып отыру – бүкіл денесімен артқа қарай шалқайып
• Етпетінен түсіп жата қалу – құрметтеу, қадір тұту
Сұлтанғазы (Гасфортқа): Ерден Сандыбаевтың сізідң шақыруыңызбен келгенін мәлімдеуге рұқсат
Гасфорт (Ерденге таңдана қарап):
Неге жата қалды ол?
Сұлтанғазы: Қазақтар қадірлейтін адамына осылай құрмет көрсетеді, ваше превосходительство
• Теріс қарау – бүкіл денесімен қасындағы адамға емес,
2. Өкпелеу ишараты. Мысалы, – Саған сөйлеп отырған мен
• Құшағын жаю – екі қолды екі жаққа жайып
Абай да мол құшағын кең жайып, Әбішті бауырына алды
• Ішін тарту – демін терең алып, ауаны ішке
2. Таңырқау, таңдану, шошыну. Мысалы, – Мына Бәтжанға не
• Бір тізерлеп отыру – бір аяқты тізеден бүгіп,
1. Сыйлау, құрметтеу. Мысалы, Үйге «ассалаумағалейкум» деп басын иіп,
2. Құдайға жалбарыну. Мысалы, ... Бұқар жырау атынан түсті.
• Тізерлеп, қол қусырып, тағзым ету – бір тізерлеп
• Тізе бүгу – тізе бүгу немесе бір тізесін
• Санын соғу – адамның бір қолымен немесе алақанымен
2. Ашулану, күйіну. Мысалы, – Қоясың ба сен, жоқ
• Санын шапалақтау – алақанымен санын әлденеше рет шапалақтау,
2. Өкіну. Мысалы, – Үш күн! Содан бері қайда
• Санын шымшу – қасындағы адамның санын шымшып алу.
• Қамшы сілтеу – қолын жоғары көтере беріп, қамшыны
– Ашыңдар, ашыңдар. Нағыз ұрыны тапқан екенсіңдер. Ана Сағынайдың
• Қамшысын білемдеу – қамшының өрімі мен сабын саусақтарымен
• Қамшыны алдына тастау – қамшыны қарсы отырған адам
– Шүршіт көгенінде қан жылап жатқан Шығыс Түркістандағы бауырымзды
2. Сайысқа, текетіреске шақыру. Еуропа елдеріндегі «биялайын тастаумен» бірдей.
– Жалайыр ауылдарына қайта шап. Тезірек жетсін де. Егер
Ал егер жауап қайырмаса ше?
– Мә, менің қамшым... Жауап қайырмайтын болса алдарына таста
• Кесені қисайту – қолындағы кесені дастарқан үстіне бір
• Құранды кеудесіне басу – Құранды қос қолымен көтеріп
• Тілден қан шығару – пышақпен тілдің ұшін ақырын
(С. Жүнісов. Ақан сері).
• Нан ұстау (жеу) – нанның шетінен үзіп алып
• Көзге түрту – сұқ саусақпен немесе қамшының ұшымен
2 КӨРКЕМ ШЫҒАРМАЛАРДАҒЫ БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢ БЕРІЛУ СИПАТЫ
2.1 Көркем шығармалардағы бейвербалды амалдардың топтастырылуы
Бейвербалды амалдардың көркем шығармада берілуінің бірнеше жолдары бар:
1)бейвербалды амалдар бір сөзбен беріледі. Мысалы, ыржию, тыржию, ажыраю,
2)бейвербалды амалдар фразеологизмдер арқылы беріледі.
Фразеологизмдердің жасалуында көз, мұрын, бет, ауыз, тіл, тіс, қол,
бейвербалды амалдар еркін сөз тіркесімен беріледі. Мысалы, қолын ұсынды,
Көркем шығармаларда қоғамның өзгеруіне қарай тұрмыста сирек қолданылып, бірте-бірте
Белгілі бір мамандық, кәсіп аумағында қолданылатын бейвербалды амалдар да
Сол сияқты вариантты-бейвербалды амалдарды да кездестіруге болады. Мысалы, қол
Қолда жинақталған тілдік материалдардың негізінде көркем шығармалардағы бейвербалды амалдарды
Кинесика;
Просодика;
Проксемика.
Кинесикалық амалдар қарым-қатынас барысында қолданылатын мимика, ишара, дене қалыбы
Мимикаға, әдетте, адамның бет-әлпеті қатысады. «бет-әлпет» ұғымының ауқымына маңдай,
1)қабақ соматизміне байланысты кинемалар (қабағын түю, қабағы дірілдеу);
2)қас соматизміне байланысты кинемалар (қасы дірілдеу, қасын көтеру);
3)көз соматизміне байланысты кинемалар (көзі бақыраю, көзі алаю, көзін
4)тіс соматизміне байланысты кинемалар (тісін шықырлату);
5)тіл соматизміне байланысты кинемалар (тілін шығару);
6)бет соматизміне байланысты кинемалар (бетін тыржиту).
Енді аталған кинемалардың көркем шығармаларда қолданылу ерекшелігіне тоқталайық:
Өзінің тілін алмағанына қабағы дірілдеп, бұрынғыдан әрі иіле түсті
(Б. Мұқай).
– Басқа рейспен ұшқан шығар, – деген Биғаң маған
(О. Бөкей).
Е, ащы су, (араққа қарап ернін шығарды), сен итті
Көркем шығармаларда адамның қабағын түюі – ренжудің, бетін, маңдайын,
Сонымен, мимика дегеніміз – көз, қабақ, мұрын, ерін, тіл,
Зерттеушілер жасаған тағы бір түйін бойынша, вербалды немесе тілдік
Ишара адамның ішкі жан дүниесінің хабаршысы болып саналады. Тіл
Р.П. Волос, Л.А. Капанадзе, Е.В. Красильникова, С. Бейсембаева т.б.
Қазақ тіліндегі ишаралық қимылдар ішінде қызметі жағынан ең өнімділері
Көркем шығармалардағы ишараларды қолданыс өрісіне, дәрежесіне халықаралық ишаралар және
Халықаралық ишаралар – көптеген халық қолданысында бар, барлық халыққа
Ақбілек те ақ орамалын желпілдетіп қоштасты (Ж. Аймауытов.
– Әне, Ақшоқы деген атақты тау, – деді
(О. Бөкей).
Қарым-қатынас процесінде ер адамдар мен әйел адамдар арасындағы гендерлік
Мысалы, Құлаша сақалын саумалап отырды да, орнынан лып етіп
Ал бет шымшу, ернін сылп еткізу, бет сызу, бетін
Қорыта келгенде, ишара – адамның ішкі көңіл-күйінен хабардар ету
Көркем шығармаларда дене қимылының төмендегі қалыптары жиі қолданылатыны анықталды:
жатқан кездегі дене қалыбы (бүк түсіп жату, шынтағына жастық
отырған кездегі дене қалыбы (екі тізесін құшақтап отыру, екі
3) тұрған кездегі дене қалыбы (мықынын таянып тұру,
Жазушылар көркем шығарма кейіпкерлерінің әр түрлі дене қалыптары арқылы
Сонымен, дене қалыбы – адам денесінің қандай да бір
2.2 Көркем шығармалардағы бейвербалды амалдардың ұлттық-мәдени негізі
Соңғы уақытта адамның өмірлік маңызы бар аспектілерін – оның
Дүниенің тілдік бейнесі этностың рухани және материалдық мәдениетінің маңызды
Демек, тілдік дүние суретін қалыптастыруда концептінің алар орны ерекше,
Атап айтқанда, дүниенің тілдік бейнесінде әр халықтың тұрмыс-тіршілігі, салт-дәстүрі,
Ал осы дүниенің тілдік бейнесін жасауда тілдік амалдармен қоса
Әр этностың қоғамдық өмірінде өзіне ғана тән қарым-қатынас түрлері
Ғалымдар анықтағанындай, әр халықтың мәдениетіндегі көптеген қимылдар бір-бірімен сәйкес
Ері, баласы, жақыны, туысы қайтыс болған әйелдің қара жамылып,
(С. Жүнісов. Ақан сері). Қайғы-қасіреті мен шерлі көңілін жақынын
Қара бір шашым жаяйын,
Жаяйын да жияйын.
Қыналы бармақ, жез тырнақ
Күнде қанға бояйын.
Албыраған ақша бет
Сүйегіне тояйын!
Мойылдаған қаракөз
Жаспенен оны ояйын,
Алшаңдап жүрген жас төрем
Орныңа кімді қояйын (Боздағым. Қазақтың жоқтау жырлары).
Көне замандарда, көне түркі кезеңі саналатын V-VІІІ ғасырларда түркі
Бұл кезде Бөжейдің өз үйінің ішінде қара сұр бәйбіше
Қарт ана оқыс есін жинап алды.
Ойпырм-ай!.. – деп өкіріп, жас жуған бетіне тырнақ салып,
Өткен көктемде «Майданда ерлікпен қаза тапты» - деп артынан
Байыз таппай теңселген қара кемпір қос бүйірін таяна көзін
Ауыр қайғыны, зор қасіретті білдіретін аталған бейвербалды әрекеттерді күнделікті
- Душар болды дерт қатты,
Науқастанды – дерт батты,
Алғанын тастап сарбазым
Алыс жолға жөн тартты!.. – деп, Ыбырайдың жанынан артық
Қимыл грамматикасы өз тұрғысынан ұлттық құбылыстарды білдіреді. Ол қимылды
Бет қимылы, қимыл, дене қалыбы – ұлттық ерекшеліктерді сақтайтын
Коммуникативтік актіде адамдардың дене қалыбы маңызды рөл атқарады. Қарым-қатынас
Бұдан соң ол төрде малдас құрған қалпында былқ етпей
Жоғарыда атап өткеніміздей, қарым-қатынастың тілдік амалдары сияқты бейвербалды амалдар
Сол сияқты болгар халқында бас шайқау – мақұлдау, келісуді
Әр елдің өзіне тән әдет-ғұрып, салт-дәстүрі арқылы халықтың тұрмыс-салты,
Халқымыздың ерте заманнан келе жатқан салт-дәстүрлерінің бірі – бата
Ас ішіліп болғанын білдіретін ишарат ретінде де қолданылады.
Батаның екінші түрі – теріс бата. Бұл риза болмағанда
Осындай қарғыс мәнді әйел қолданысындағы бейвербалды амалдардың бірі –
Жазушылар шығармаларында қол жаю, бет сипау кинемалары аруақтарға бағыштап
- А, құдай, ұлымды сақта! – деп бетін сипады
Марқұм болған ата-бабаның, туған-туыстарының басына барып дұға оқып, есіне
Жылқышы жігіт өзі білетін дұғасын оқыды. Омардың қос қызы
Көркем шығармалардағы бейвербалды амалдар бірде ел өмірінің шындығын көрсету
Халқымыздың ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып жалғасып келе жатқан дәстүрінің бірі
Сол Қаратан міне, бізді аттан түсіріп, қарсы алды (Қ.
Қызылы таймаған екі бетіне күлкі үйіріле, бізге беттеген Ақтайдың
Қонақты қарсы алу, аттан түсіру, төрге отырғызып, шынтағына жастық
Қарым-қатынастың көңіл айту ситуациясы да аса күрделі. Көңіл айту
Жуанқан аттан домалап түсіп, бәтес шымылдықтың ішінде сұлқ жатқан
(О. Бөкей).
Осындай ұлттық-мәдени негіздегі бейвербалды амалдарды көркем шығармаларда пайдалану –
2.3 Гендерлік зерттеулердің ерекшелігі
Соңғы жүз жылдықта әлемдік деңгейде жыныс мәселесіне қызығушылық байқалады
Ал әйелдер өте төмен тіршілік иелері деп есептеген Аристотель
Ортағасырлық христиан философы Филон Александрийскийдің түсінігінше, «еркектік – саналы,
Адамзат тарихындағы іргелі түсініктердің қатарында «еркек-әйел» оппозициясының аталатыны белгілі.
Ал А. Шопенгауэр әйел болмысының мәнін жыныстық махаббат аясында
Ал Ф. Ницшенің пайымдауынша, әйелдік бастау ерлер арасында бір
З. Фрейд бойынша, әйелдік психология қыздың өзінің «анатомиялық кемшіндігін
О. Вейнингер өзінің «Пол и характер» атты еңбегінде еркектік
Орыс философтары Н. Бердяев пен В. Розанов әйелді, оның
Жоғарыдағы ойшылдардың «әйел» туралы көзқарасы, әйелді бағалауы біркелкі емес
Осыған сәйкес тілімізде «Әйелдің аты – әйел» деген
Біріншіден, әйел – әлем жаратылысындағы тіршіліктің алғашқы бастауы, өмір
Қоян жырық есіктен кірген бойда үйдегілерді түгендей бір қарап
Аман ба, әй қатын? – деді. Қасындағысы жырқ етіп
Ақбала ығысқан жоқ:
Сенің аузыңа қайдағы бір жұртта қалған сөз түседі-ау! –
Е, қатын дегенге намыстанамысың? Қатын емей немене ең! Жұт
Сонда да сенің аузыңа түсе қоймағанмын. Жырылып кеткемін.
Әйел қашан да әйел ғой... «Жырық аузыңнан жырылып кеткенмін»
Екіншіден, әйел – төменгі әлемнің, күнәның, опасыздық пен жамандықтың,
Әй, әй, Мөңке, - деп ол бір бүйірден килікті.
– Ойбай-ау, бұрынғылар біліп айтқан ғой. Бұл әйел жеті
Қап, мына мыстан дымымызды құртты-ау! Айтқан соң айта түспей
Дәстүрлі қазақ дүниетанымында тұлғалықты, даралықты білдіретін төл категориялардың біріне
Қатын алдың қарадан,
Айрылдың хандық жорадан,
Ел ұстайтын ұл таппас,
Айрылар ата-мұрадан!
Мұны неге білмейсің! (Асан қайғы. Бес ғасыр жырлайды).
Шынында да, халық аңыздары мен жырларында, тарихи хикаяларда, шежірелерде,
Жоғарыдағы жайттарды қазіргі ғылыми зерттеулер нәтижесі де дәйектей түседі.
Қазақ халқында да әйелге деген көзқарастың біржақты емес екені
Гендерлік мәселенің зерттеу нысанына айналған жаңа кезеңі 1970 жылдардан
«Гендер» ұғымының тілдік табиғатын, оның орыс лингвистикасында қолданылуын гендерлік
Бүгінгі таңда лингвистер тіл құрылысын жыныспен байланысты зерттеуде олардың
Зерттеуші Е. Перехвальскаяның айтуынша, әйелдер мен ерлердің сөйлеу ерекшеліктері
Гендерлік лингвистика туралы зерттеулер, ғылыми еңбектер өткен ғасырдың 90-жылдарынан
А. Гордон өз зерттеулерінде гендерлік ерекшеліктердің тілдегі көрінісіне
Гендерлік лингвистика психофизиологиямен де байланысады. Ойлау мен сөйлеудің арақатынасы
Т. Қордабаевтың пікірінше, сөйлеу, сөйлегенді қабылдау, оны түсіну жағдайларын
Ерлер мен әйелдердің психофизиологиялық ерекшеліктері туралы қомақты еңбек жазған
Сонымен бірге орыс психологиясына үлес қосқан ғалым Ю. Ф.
Әлеуметтік, психологиялық, еңбек бөлінісі және өзге де факторларға байланысты
Көне грек философы Ксенофонт: «Құдай екі жыныстың табиғатын екі
Адам баласы пайда болғаннан бастап осы заманға дейінгі даму
Жыныс арасындағы еңбек бөлінісі олардың дене құрылысының, организмінің түрлілігінен,
Әйелдердің миының көлемі ерлерге қарағанда 10 %- ке кем
Әйелдер мен ерлердің психологиялық ерекшеліктері жас кезінен-ақ байқала бастайды.
– Е,е, көптен бері хабарласпаған болдыңыз ғой. Ағайынысыз ба,
– Жиенімін.
– Жиенімін. Ойбай-ау, бізге де алыс болмадың ғой. Ошақтыға
– Рахмет, жеңгей (Д. Исабеков. Тіршілік).
Әйел ағзасының ерекше қасиеті миына зақым келгенде, көбінесе сөйлеу
2.4 Бейвербалды амалдардың гендерлік сипаты
Соңғы кездері ерекше қарқын ала бастаған гендерлік зерттеулердің басты
М.В. Томская: «Гендерные стереотипы, представляющие собой стандартные, часто упрощенные
«Қатын алсаң отын ал, бір құшағын артық ал», -
Сақыпжамал кимешегінің етегіне орап алып, сәбиді алдына жатқызды.
– Ойбүй, ұмытып барады екем-ау, – деп қайтадан жалаңаштап
Құлнияз кемпіріне бүгін ырза. «Құдайау, пұшпағы қанамаған жазған шіркін,
Шешесінен көзін ашпай жатып айрылып, бет-бейнесінің қандай екенін ұмытып
Киеван шалдың мұндай сәттерде шектен тыс шікәмшіл, шектен тыс
– Балам, сен ренжіме. Өңкей қыздардың арасында өскен бала
Тоғыз қатынның толғағы қатар келгеніне жүзінен реніштің болымсыз табы
– Құдайым-ау, сен Сағынышсың ба, ал мына батырдың аты
(Ж. Шаштайұлы. Жала мен нала).
Ш. Балли еңбектерінде ерлердің бейвербалды тілінің әйелдермен салыстырғанда өзгеше
Сервантестің әлемге әйгілі кейіпкері Дон Кихот ым-ишарат түрлерін жақсы
Әйелдер өздеріне сенімсіз жағдайда, көңіл күйінде бір қобалжу енгенде,
Әйелдердің мимикасы ерлердікіне қарағанда айқынырақ білінеді. Өздерінің табиғи интуициясына
Биғайшаның бетіне қызыл ойнап, қас-қабағын кере, көзін төңкере тастады
Бір кезде көзіне қуақы ұшқын ұялай қалған шал кеңкілдеп
(Ж. Шаштайұлы. Жала мен нала).
Көкейіне төтеннен сезік кіргендей ойлы пішінге көшіп, сақалын саумалады
Жайпақбай мінәжат оқитындай кенет тізерлеп отыра қалды.
– Бөке, құдай алдында да, сіздің алдыңызда да ақпын.
(І. Есенберлин. Көшпенділер).
Базаралы орнына тұрғанда, оны кезек-кезек құшақтап, төс соғысып амандасып
Көркем мәтінде көрініс тапқан ұлттық сипаттағы кинемалардың мән-мазмұнын саралай
Мысалы, ер адамдар қарым-қатынасында «малдас құрып отыру», «төс қағыстыру»,
Тұла бойы тұнған харамдықпен ұшырасқандай өшпенділігі кенет сұрапыл өршіп,
Мысалдағы бейвербалды амалдың ер адамға тән екені белгілі, себебі,
Жасаған көрнекі құралын, осыдан кейін қабырғаға іліп қойып, әрірек
Күйеуінің мінезіне әбден қанық Жамал мына бір сөз шымбайына
(Ж. Шаштайұлы. Жала мен нала).
Манадан бері жеңіл әзілдесіп, жайдары отырған Дүрия күлкіден тыйылып,
Түрлі әлеуметтік топ пен жыныстар арасындағы қарым-қатынастың тілдік немесе
Ұлттық мәдениетімізді, ұлттық дүниетанымымыз бен таным-талғамымызды айқынырақ танытатын ым-ишараттар,
Сол уақытта Абай үлкен ықылас білдіріп, айрықша бір тағзыммен
– Ассалаумағалейкүм!.. – деп сәлем берді (М. Әуезов. Абай
Ер адамдар қос қолдап, төс қағыстырып амандасса, қыз балалар
Ұлпан үлкендерге бұрылып бір тізелеп сәлем етті. Шынар да
Көп уақыттан бері көріспеген жақын, туыс адамдардың бірі екіншісінің
- Бауырым, жиен-ау, сені де көретін күн бар екен!
Салтанат сыңғырлай күліп, мойныма асыла құшақтады да, тостақты ерніме
Сыйлас құдағилар арасындағы сәлемдесу этикеті де ұлттық әдет-ғұрыпты танытатын
Құдағи! – деп жайраңдай күліп Жаниша келді. Қос құдағи
Қазақ әйеліне қатысты бейвербалды амалдардың ең көп тарағаны –
Мұртазаның бір қарындасын Сүттібек ағам алған. Енді Сүттібектің қарындасын
Ұзатылып бармай жатып, айналасы бір-ақ қыстың ішінде Есеней сияқты
Ой, тоба-ай, - деді апам ернін сылп еткізіп. –
Көркем мәтіндегі қолданыстан аңғарғанымыздай, аталған бейвербалды амал түрі қазақ
Өрік қырындаған кезінде қатындар біріне-бірі қарап, еріндерін шығарып:
- Мынау бір ындыны жарымаған шіркін ғой! – деп
- Ағаңыз келіскен екен, - деп Күнікей ернін шығарды
Сонымен қатар көркем шығармада жиі қолданылатын «ернін жымқырды», «ернін
Біз Айшаға қараймыз. Айша бізге қабағын түйіп, астыңғы ернін
Бұл сөздің бәрі Бозінгенге жарадай тиді. Ләм деуге айтары
Айша астыңғы ернін тістелеп, басын шайқады. Айша басын тектен-текке
Сонымен бірге «жаулықтарымен көзін сүрту», «етегінен сүю», «ақ орамалын
Кемпірлер жағы оның пошымы бөтен венгеркесінің етегінен сүйіп, жаулықтарымен
Ақбілек те ақ орамалын желпілдетіп қоштасты (Ж. Аймауытов.
Қазақ әйелдеріне ғана тән «бет шымшу» ишараты қазақтың ұлттық
Мына Кенже мырзаға не көрініп кетті, тыр жалаңаш қарындасының
Ой-бүй! – деді жеңге, бетін шымшып. – Ата-бабаң істемеген
Қазақ әйелдері өздерінің қатты таңқалғанын «сұқ саусағымен бетін бір
Әкеме адырая қарап аз тұрған Қазина, бетін оң жақ
Бетім-ау, мына Kесір болмағай да! – деді (С. Мұқанов.
Ал төменгі ситуацияларда «шымшу, қыршу» қимылдарымен байланысты бейвербалды амалдар
Екі жас келіншек иіскесті, танысты, қалжыңдасты, білісті. Білісті де
Бұл сорақы, сорлы ісімді көріп қойған Айша үн-түн жоқ,
Көркем мәтінде кездесетін төмендегі бейвербалды амалдар да қазақ әйеліне
Сүтін жайлап, ілегенін төгіп, күлін шығарып, ыдыс-аяғын жуып болған
Бозінген әлдебір қызық өсек айтады екен деп, кимешегін желкесіне
Пеш алдында ұршығының ұшымен ортаға салынған шоқты шұқып үнсіз
Шешесінің қасында тұрған Ұлпанды көздерімен ғана жанап өтті. Қыз
Қыз Мүсірепті көрді де тұра қалды. Еркек алдынан өтпейтін
Келдім ғой, әрең шықтым, - деген қыз, үнін сыбызғыдай
Маржан үнсіз кеп, кең етегімен тізесін қымтай отырды (С.
Қазақ әйелінің көңіл-күйі, сезім әлемі, ішкі дүниесі нәзік болуымен
Қысқа қарай төрт қос жылқысына жайлы қоныс іздеп шыққан
Есеней ұзап бара жатқан бала жігітке әлі қарап тұр...
Қап, құйрығын түріп жіберіп дүрелеп алу керек еді өзін!
Апыр-ау, бұл кімнің қызы болды екен? – деп түрікпен
Қыз?..– күні бойы Есенейдің аузынан шыққан екінші сөз осы
Ие, қыз!.. «Міне, айыбым!» – дегенде көз құйрығымен өзіңді
Заманның өзгерісімен бірге бұрыннан қалыптасқан құндылықтар жүйесіне де өзгерістер
Еркек қаһарынан, қатын қасиетінен айрылды. Бұл күнде ұл жігерсіз,
Қорыта айтқанда, бейвербалды амалдар қарым-қатынас кезінде тілдік амалдармен қатар
ҚОРЫТЫНДЫ
Осылайша, зерттеу жұмысы бойынша мынадай қорытындыға келуге болады:
Тілді антропоцентристік тұрғыдан зерттеуге негіз болатын салалардың барлығы түптеп
Ақиқат дүниенің бейнесі – өзгермелі құбылыс. Ал адам санасында
– Әр тіл – өз бойында ұлт тарихын, төл
– Ақиқат дүниенің мәдени ақпаратын танытатын әрбір лингвомәдени бірлік
– Тілдік бірліктердің ішіндегі белгілі бір дәрежеде лексика-семантикалық және
– Адам сезімін жеткізудің коммуникация кезіндегі ең тиімді амалдарының
– Қазақ мәдениетіндегі ым мен ишараттарға байланысты атқарылған жұмыстар
– Бейвербалды амалдар ұрпақтан ұрпаққа беріліп, сақталған ұлттық таным
– Бейвербалды амалдар ақпаратты қабылдау, өңдеу арқылы жаңа сапада
Бейвербалды амалдардың әлеуметтік сипаты гендерлік лингвистика аясында айқындалады;
– Зерттеу мазмұнында талданған бейвербалды амалдардың әлеуметтік, психологиялық, мәдени
– Бейвербалды амалдардың көркем шығармада берілуінің бірнеше жолдары бар:
– Бейвербалды амалдар қарым-қатынас кезінде тілдік амалдармен қатар қолданылып,
– Қолданыстан шығып қалған архаизм-бейвербалды амалдар, белгілі бір мамандық,
Сонымен, көркем шығармалардағы бейвербалды амалдарды қалыптастыру, сипаттау – тек
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 Момынова Б. Лидерлер имиджін қалыптастырудағы бейвербалды элементтер.
2 Лысакова И.П. Тип газеті и стиль публицистики. –
3 Өмірәлиева Ж.К. Национально-культурная специфика конвенциональных фразеологизмов с соматизмами:
5 Муканов М.М. Этнопсихологическая специфика невербальных коммуникативных знаков //
6 Мамаева Г. Ерлер мен әйелдердің сөз қолданысындағы ерекшеліктер
7 Нұрсұлтанқызы Ж. О. Бөкеев шығармаларындағы бейвербал амалдар: филол.
8 Нұржанова З. Невербальные средства общения: гендерный аспект: автореферат
9 Ешимов М. Ым семантикасы: универсалды және ұлттық табиғаты:
10 Жұбанов Қ. Қазақ тіліндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым,
11 Сүлейменова Э. Когнитивно-прагматическое описание гармонии и дисгармонии речевого
– Алматы, 2005. – 28 с.
12 Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы, 1960.
13 Байтұрсынұлы А. Әдебитанытқыш. – Алматы: Атамұра, 2003.
14 Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992.
15 Оразбаева Ф. Тілдік қатынас негіздері. – Алматы, 2002.
16 Кедрова Е.Я. Особенности мужской и женской речи //
17 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық мәдени аспектілері. –
18 Ислам А. Тілдік дүние суреті: «концепт» және «ұғым»
19 Боздағым. Қазақтың жоқтау жырлары / Құрастырған Т. Арынов
– Алматы: Жазушы, 1990. – 304 б.
20 Шпренгер Я., Инститорис Г. Молот ведьм. / Пер.
21 Шопенгауэр А. Афоризмы и максимы. – Л.: Издательство
– 287 c.
22 Ницше Ф. Соч. в 2-х т. – М.:
23 Фрейд З. Очерки по психологии сексуальности // «Я»
24 Вейнингер О. Пол и характер. – М., 1992.
25 Розанов В. Люди лунного света. М.: Правда, 1990.
26 Адаева Г. Қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымындағы гендер мәселесі:
27 Гумилев Л. Көне түріктер. – Алматы: Білім, 1994.
28 Кирилина А.В. Особенности мужского и женского вербального поведения
29 Қордабаев Т., Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі. –
– 240 б.
30 Ильин Е.П. Речь как проводник информации. – М.:
– 159 c.
31 Чуфаровский Ю.Ф. Национальные образы мира: Евразия – космос
32 Гусейнова И.А., Томская. М.В. Гендерный аспект в текстах
33 Пиз А. Как заставить мужчину слушать, а женщину
34 Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка.
– М.: Иностранная литература, 1955. – 416 c.
35 Этинген Л. Мифологическая анатомия. М.: ИОИ, 2006. –
63

Ұқсас жұмыстар

Лингвистикадағы бейвербалды амалдар

О.Бөкеев шығармаларындағы бейварбалды амалдар

Қазақ тіл білімінде бейвербалды амалдардың зерттелу жайы

Қазақ тіліндегі бейвербалды элементтердің көп мағыналылығы

О.Бөкеев шығармаларындағы бейвербалды амалдар

Көркем шығармадағы бейвербалды амалдар

Қарым-қатынас үдерісіндегі кинесикалық амалдар

Студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстары бойынша конкурсқа баяндамалар

Бейвербалды амалдардың теориялық негізі