Гендерлік ерекшеліктердің жалпы тіл білімінде және қазақ
Мазмұны
Кіріспе.........................................................................................................
1 Тілдегі гендерлік ерекшеліктердің теориялық негіздері..................
1.1 Гендерлік ерекшеліктердің жалпы тіл білімінде және қазақ
1.2 Психофизиологиялық ерекшеліктердің ерлер мен әйелдердің сөз қолданыстарындағы қызметі..............................................................................................................
1.3 Әлеуметтік себептердің әйелдер мен ерлердің сөз қолданысында қарастырылуы............................................................................................
2. Ғ.Мүсіреповтің “Ана” тақырыбына арналған
шығармаларындағы әйел тілінің ерекшелігі...................................
2.1 Әйелдердің қарым-қатынасындағы көңіл-күйдің берілу жолдары.............................................................................................................
2.2 Әйел тіліндегі ат тергеу салты..................................................................
2.3 Жазушы шығармаларындағы әйел қолданысындағы ым-ишаралар...........................................................................................
2.4 Әйел адамдар қарым-қатынасындағы қаратпа сөздер................
Кіріспе
Жеке адам статусындағы жеке категориялар – жыныс пен жас
Ғылыми тұрғыда физиологияда ерлер мен әйелдердің миында өзіндік ерекшелік
Осындай физиологиясының түрлілігіне орай ерлер мен әйелдердің мінез-құлықтарында да
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Сөйлеудегі гендерлік ерекшеліктердің нақты көрініс тек психологиялық, биологиялық және
Қоғамдық санада ерлер мен әйелдердің сөйлеу мінез-құлқындағы тұрақталған стереотиптер
Ерлер мен әйелдер психологиясының түрлілігіне орай болған оқиғаны, затты
Ерлер мен әйелдердің ойлау жүйесін зерттейтін еңбектер әлемдегі жыныстардың
Ғылыми тұжырымдарға сүйене отырып, зерттеу жұмысының өзектілігін осы мәселелер
Зерттеу нысаны.
Жалпы тіл біліміндегі және қазақ тіл біліміндегі гендерлік ерекшеліктердің
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Гендерлік лингвистика соңғы жылдары ғана жалпы тіл білімінің зерттеу
-орыс және Батыс елдерінің гендерлік мәселені қарастырудағы ғылыми теориялар
-сонымен бірге қазақ халқының психологиясын, басқа халықтардан айырмашылығын ескере
-әйелдердің сөз қолданысында әр түрлі эмоционалды ситуацияларға байланысты қолданылатын
-әйелдердің мінез-құлқына, ұлттық тәрбиедегі салт-санаға, олардың физиологиялық ерекшеліктеріне орай
-қазақ әйелдерінің сөз қолданысындағы ертеде қалыптасқан тыйымдар мен салт-дәстүрлерге
-гендерлік ерекшеліктердің ертеде болған немесе әлі де сақталынып, жыныстар
Жұмыстың зерттеу материалдары.
Гендерлік ерекшеліктердің негізі жалпы тіл білімінде қаланғандықтан, жұмыс барысында
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
-әйелдердің аналық рөлі мен сезімталдығына байланысты сөз қолданысында аяу,
-әйелдерде қорқу, шошыну сезімінің және сенгіштік қасиетінің басымдылығынан магиялық
-әйелдердің сөз қолданысында айтылатын инвективтердің де ұлттық тәрбие де
-белгілі бір объектіні бағалауда әйелдер түрлі бағалаушы лексикаларын қолданады.
-ұлттық этикет адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттеп отыратын қаратпалар да
-әйелдердің аналық рөлінің басымдылығынан, күнделікті қарым-қатынаста балаға қарата еркелету
-қазақ халқының ұлттық психологиясында әдеп бойынша әйелдерге тән ым-ишараны
-сөйлеу әрекетіне қосымша қызмет ететін кинемалардың да әйелдер арасын
-ертеден қалыптасқан келіндердің иіліп сәлем қылу әдебі әйелдерге тән
-қазақ халқы әйелдердің психологиялық ерекшеліктерін ертеден келе жатқан салт-дәстүрлерде,
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Жұмыс барысында әйелдердің сөз қолданысына қатысты негізгі деректер талданды.
-әйелдердің психологиялық ерекшеліктеріне, қызығушылығына, қоғамдағы рөліне қарай олар әр
-әйелдердің отбасындағы орнына қарай жаны ашу, мүсіркеу, аяуға байланысты
-сезімнің түрлі қырына байланысты әйелдер қуанғанда, таңғалғанда, шошынғанда, қорыққанда
-әйелдердің сөз қолданысында бағалауыштық лексика есім сөздер мен үстеулер,
-сөйлеу процесінде ойын жеткізу мақсатында болатын сөйлем құрау әдісі
-ұлттық тәрбиеміздегі әйел тіліне тән “Ат тергеу” салтына байланысты
-тәрбиелік мәні бар ар-ұят, намыс сөздері де жыныстар арасында
-бейвербалды қарым-қатынас жасау процесі әйелдер арасында ерекшеленеді;
-сәлем беруде және т.б. салт-дәстүр, ырым-жоралғыларда әйелдерге тән айырмашылықтар
Жұмыстың құрылысы.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
1 Тілдегі гендерлік ерекшеліктердің теориялық негіздері
1.1 Гендерлік ерекшеліктердің жалпы тіл білімінде және қазақ
Гендерлік лингвистика деп - сөйлеушінің жынысына қарай лексикалық атаулардың
Әйелдерге және ерлерге нақты киіну үлгілері, сөйлеу үлгілері өмір
Гендерлік зерттеулер және гендерология ғылыми пән ретінде, әйелдер мен
Тілдесу кезінде сөйлеушіні жынысына қарай айырып жіктеу туралы сөз
Гендерлік лингвистика немесе лингвистикалық гендерология әйел адам мен ер
Адам жөніндегі ғылымдардың тоғысқан жерінде орын алған тіл ғылымының
“Гендерлік лингвистика” – біз үшін жаңа ғылым, ал жаңа
Адам жынысы гендердің тілімен анықталатындығы;
Тіл мен жыныс (жас пен жыныс) айырмашылығы, өзара
байланыстылығы;
Әйел мен ер адам сөзінің жалпы адамдық айырмасы;
Әйел мен ер адамның ұлттық-этникалық деңгейдегі айырмасы;
Тілдің әлеуметтік жіктелуі мен қоғамның жыныстық жіктелуінің өзара байланысы;
Әйел мен ер адамның тілдік бірлікті қолдану айырмасы;
Әйел мен ер адам сөйлер сөзінде қолданылатын тілдік және
Әйел мен ер адам беретін мәлімет құрамындағы тілдік және
ХХ ғасырдың 60-70жылдарынан бастап Батыс Еуропа мен
Жыныстар арасындағы гендерлік айырмашылықтың алғашқы белгілері бала жастан байқала
Балалардың ұл не қыз болуға дағдылануының өзі гендерлік барабарлықтың
Егер ересектер сөйлеу мәнеріне бала кезден бейімделетін болса, ер
Гетеборге (Швеция ) университетінің әлеуметтанушы – лингвист ғалымдары әйел
Қай ел, қай қоғам болмасын, ондағы әйел мен еркектің
Гендерлік статистикаға назар салсақ, Қазақстанда әйелдер еңбек нарығында азырақ
Қазіргі кезде жалданып жұмыс істейтін адамдардың жартысына жуығын әйелдер
Шағын кәсіпорындарда жалданып жұмыс істейтін қызметкерлердің ішінде әйелдердің үлес
Сонымен гендер бүгінде мәдени-әлеуметтік феноменді білдіретін, қазіргі заманның өзекті
Бір жыныстағы, бірақ түрлі әлеуметтік және түрлі кәсіби дәрежедегі
Ер мен әйелдің сөз саптауындағы айырмашылықтар жөніндегі ғылыми ізденістер
ХVІІ ғасырдың аяғына дейін лингвистикада род категориялары ғалымдардың негізгі
1900-1960 жылдардың аяғына дейін Клив Грейдің классификациясына сәйкес тілдегі
Гендерлік зерттеулердің нақты зерттеу объектісіне айналған жаңа кезеңі 1970
“Гендер” термині, гендерлік зерттеулер пәнаралық бағыттағы статусын алғаннан кейін
Гендер әйел мен еркектің әлеуметтік ортадағы, қоғамдық мәдени институттардағы
- әлеуметтік-саяси уәждеме – қоғамдық қатынастардың өзгеруі мен феминистік
- лингвистикалық уәждеме – структурализмді сынға алу, тілдің прагматика
- философиялық таным теориясының жаңа бағыт алуы, постмодернизм мен
Алғашында бұл ұғым тарих, әлеуметтану, саясаттану, психология ғылымдарында қолданыс
Тіл мен тұлғаның, тіл мен қоғамның арақатынасы, өзара әрекеттесу
Гендер мен тілдің өзара байланысын зерттеу бірнеше бағытта жүргізіледі.
әлеуметтік-лингвистикалық – тілдің әлеуметтік жіктелуі мен
қоғамның жыныстық жіктелуінің өзара байланысын, әйел мен ер адамның
- психолингвистикалық – жыныс психикасына сәйкес әйел адам мен
- идентификациялық – авторы жасырын мәтіндерді тексеру арқылы автордың
- лингвомәдениеттанымдық және мәдениетаралық зерттеулер – белгілі бір кезеңде
- тілдегі феминистік ұстаным;
- маскулиндік таным;
- жыныстық-тілдік байланысты негіз тұтатын азшылық топ өкілдерінің тілдік
Гендерлік ерекшеліктерді зерттейтін ғалымдардың көбі “жыныс” сөзін пайдаланса, ағылшын
Гендерлік лингвистика өкілі А.В.Кирилина “гендер” және “жыныс” терминдерінің белгілерін
Гендерлік концепт қарастырылатын мәселелерді кең аумақта зерттеуге мүмкіндік туғызады.
Е.В.Миторхина, А.В.Бессарбенко тіл тарихындағы гендер мәселесін қарастыра келе, гендерлік
1985-1990 жылдардан кейін гендерлік зерттеулер жайлы ғылыми жұмыстар жарық
Бұл кезеңнің гендерлік лингвистиканың даму тарихы ағылшынша сөйлейтін ерлердің
Тіл білімінде жынысқа қатысты психологиялық сөйлеу ерекшеліктеріне соңғы жылдары
1999 жылы 25-26 қарашада Москва мемлекеттік лингвистика университетінде алғашқы
Ерлер мен әйелдердің сөз қолданыстарындағы ерекшеліктер әдеби тіл тұрғысынан,
Мұндағы зерттеулерде негізінен категоризация (номинация, нақтылық) мәселесін шешу, қоғамдық
Ж.А.Гусейнова, М.В.Томская бұқаралық ақпарат құралдарындағы жарнама тіліндегі гендерлік аспектіге
Батыс елдерінде гендерлік зерттеулердің күрт өсуі жаңа философиялық ғылымдағы
Ресей тіл біліміндегі гендорология мәселесін шешіп, негізін қалауда еңбек
А.Гордон тілдегі әйелдердің қызметін анықтау жұмысында [1] гендерлік
Әдеби тіл саласының өкілі Марья Рюткенен феминистік бағыттың өкілдері
Гендерлік зерттеулерде батыс елдерінің лингвистері (Дж. Лакофф, Д.Спендер, М.Блок,
Гендерлік лингвистика психофизиологияда да зерттелінген проблема болып табылады. Ойлау
Тілдегі гендерлік ерекшеліктер психология мен тіл білімінің ортақ зерттеу
Қарым-қатынас мәселесін зерттеуде орыс психология ғылымына үлес қосқан Ю.Ф.Чуфаровский
Психологиялық құбылыстар түйсік, қабылдау, сөйлеу процесіне тікелей қатысады. Қарым-қатынаста
Қазақ ғылымында жынысқа қатысты психологиялық және сөйлеу ерекшеліктері зерттелмеген
- Қазақ әйелдерінің басым көпшілігіне тән бірнеше қасиет бар,-
- Білуін біледі. Бірақ әйел затының көңілі көлдей ашық,
Қазақ әйелдерінің тағы бір қасиеті – өздерін ерлерінен төмен
Психологиядан тіл біліміне өтетін болсақ, ертедегі салт-дәстүрлермен бірге қалыптасқан,
“Әйел тіліне” “Қазақ тілі энциклопедиясында” мынадай қысқаша түсінік беріледі.
“Әйел тілі” туралы түсінікті Ә.Қ.Ахметов “Түркі тілдеріндегі табу мен
Қазақ тіл білімінде ерлер мен әйелдердің сөз қолданыстарында ерекшеліктер
Гендерлік статистикаға назар салсақ, Қазақстанда әйелдер еңбек нарығында азырақ
Қазіргі кезде жалданып жұмыс істейтін адамдардың жартысына жуығын әйелдер
Шағын кәсіпорындарда жалданып жұмыс істейтін қызметкерлердің ішінде әйелдердің үлес
Сонымен, гендер мәселесі бүгінде мәдени-әлеуметтік феноменді білдіретін, қазіргі заманның
Қазақ тіліндегі гендерлік факторды зерттеу тарихи сипатқа ие. Гендер
Тілдегі гендерлік ерекшеліктер мәселесі соңғы жылдары ғана Қазақстандағы социолог,
1.2 Психофизиологиялық ерекшеліктердің ерлер мен әйелдердің сөз қолданыстарындағы қызметі
Гендерлік лингвистика түрлі факторларға байланысты (әлеуметтік, психологиялық, еңбек бөлінісі)
Көне грек философы Ксенофонт “Құдай екі жыныстың табиғатын екі
Адамзат пайда болғаннан бастап, осы заманға дейінгі даму барысында
Жыныс арасындағы еңбек бөлінісі олардың дене құрылысының, организмінің түрлілігінен,
Дене құрылысының, организмінің даму және жетілу қарқыны, айрықша ерекшеленетін
Психофизиологиялық ерекшеліктер ер мен әйел жынысының сәйкес емес өмірлік
Әр адамның өз қарым-қатынас жасайтын ортасы болады. Қарым- қатынас
Жыныс арасындағы ерекшеліктер тек сыртқы белгілерімен ғана емес, (бет
Мәселен, ұл бала туылғанда кішкене қыздарға қарағанда бойы ұзынырақ,
Психофизиология ғылымында ерлер мен әйелдердің ми қабатында өзіндік ерекшеліктер
Осындай физиологиялық ерекшеліктерге қарай, ерлер мен әйелдердің мінез құлықтарында
Әйелдер мен ерлердің психологиялық ерекшеліктері жас кезінен көріне бастайды.
Белгілі психолог И.С.Кон бұл ерекшелік есейгенде де сақталады деп
Сонымен физиологиялық ерекшеліктер таңғаларлықтай болып келеді. Жыныстық ерекшеліктердің бұл
Ер адамдар керісінше диалог барысында, әсіресе әйелдермен қарым-қатынас жасағанда
Әйел организмінің мұндай ерекше қасиеті – миына зақым келгенде
Әйелдерде ойлап, әсер алуға, образдауға, мұңаюға, қиялдауға, көңіл-күйінің өзгеруіне
Қазіргі заманда диагностикалық аппаратура мидағы болып жатқан құбылыстарды көрсете
Ерлердің өмір сүру стилі нақты. Себебі, олар көбінесе әрекет
Біз әйелдердің айтарлықтай стилистикалық қабілеттілігін айтып өттік. Пенсильваниялық зерттеушілердің
Жыныс арасындағы физиологиялық ерекшеліктер бірнеше жылдар, ғасырлар бойы медицина
Есте жоқ ескі замандардан бері әйел затының мінез-құлқына нәзіктік,
Қоғамдағы шартты еңбек бөлінісінің жойылуы мен бүгінгі замандағы әйелдердің
Жыныстар арасындағы гендерлік айырмашылықтың алғашқы белгілері бала жастан байқала
Гендер адамның тұлғалық қалыптасуы барысында қоғамда еркекке тән, әйелге
Тілді игеруде әйел адам ер адамға қарағанда тез жетілген.
Ата-аналар балаларын ұл болсын, қыз бала болсын әдептілікке, сыпайы
Егер ересектер сөйлеу мәнеріне бала кезден бейімделетін болса, ер
Біздің қарастырып отырған – гендерлік лингвистика проблемасы қазақ тілінде
1.3 Әлеуметтік себептердің әйелдер мен ерлердің сөз қолданысында
Ерлер мен әйелдердің сөз қолданыстарындағы ерекшеліктер әр тілде түрлі
еңбек бөлінісіне қарай ерлер мен әйелдердің сөз қолданыстарындағы ерекшеліктер;
салт-дәстүрдің әсерінен пайда болған жынысқа қатысты сөйлеу әрекеті;
халықтың әлеуметтік жағдайларынан туындаған ерекшеліктер.
Белгілі бір қоғамдық өмір деректеріндегі әлеуметтік, мәдени ерекшеліктердің себептерін
Н.Б.Мечковскаяның “Әлеуметтік лингвистика” деп аталатын еңбегінде де ересек әйел
Ерлер мен әйелдердің қарым-қатынас жасау тәсілдері де әр алуан.
Басқа да психолингвистердің мәлімдеуінше, ер адам құрған сөйлем әдетте
Синтаксистік байланысты қолдану жағынан келгенде, жүргізілген әлеуметтік зерттеулер бойынша
Психолингвистикалық талдауларға қарағанда, еркектерге рационалистік стиль тән болса, әйелдерге
Ендеше тілге құрылымдық талдаулар жасау арқылы гендердің әледік тілдер
Ертеде еңбек ету саласына қарай ер адам – табушы,
Еңбек бөлінісімен қатар әр ұлттың мәдениеті, салт-дәстүрі, заңдылықтары, тәртіптері
Бұл ерекше салт жөнінде бағалы деректерді Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, Г.Н.Потанин,
Кез келген адамның сөйлеу әрекеті оның отбасында, қызметте, қоғамдық
Батыс және орыс психофизиологтары мен психолингвистерінің еңбектерін қарай отырып
Көне заманнан бері әйелдердің мінез-құлқына нәзіктік, эмоциялық, ерлерге қайраттылық,
Еңбек бөлінісінің жойылуы, қазіргі замандағы әйелдердің қоғамдық қызметке араласуы
Бұнымен біз ерлер мен әйелдер арасында психологиялық айырмашылықтар
Ерлер мен әйелдер тілінің нақты бөлінбейтін себебі – адамдар
Ер мен әйелдің ерекшелігін тек табиғи жаратылысына ғана
Ерлер мен әйелдердің сөйлеу әрекеті тілдік бөлінудің көне түрі.
Ф.С.Степанов үндіеуропа тілдерін де, туыстық терминдерін бес сөзден құралады
Бәрінде де көне жұрнақ “ter” жалғанып, түбірлердің туысқандық қатынастан
Бұдан кейінгі кезеңде тілдік бөлініс халықтың діні мен этникасына
Келін күйеуінің іні-қарындастарына, жалпы туыстарына өз тарапынан шырайлым, төрем,
Мысалы: - Көп-көп рахмет, төрелер... Ұлпан мақтау қағазды ұзын
- Жоқ, мен олай атамайтын болармын. Менің Есеней
- Білмеймін... Би ағамыз сені солай атап кетіпті ғой.
Шынар шырағым, орамалың мойнымда дедім ғой кеше. Қалауың болса
- Жоқ, би аға…Атыңызды атап қойып, өзім айыпты
Егер күйеуінің туыстарының қайсыбірінің есімі кейбір заттың атауына сәйкес
Мысалы: –Жолбарысым-ау, айтуға реті болмай жатыр, сүйінші, Шынар
Қызы Еснейді әрі билей, әрі еркелете сөйлейді.
“Бозбалам” дейді, “Жолбарысым” дійді. Есенейдің өзі де асқан ақ
Ұлпан аттан түсе сала қымызға ұмытылды да, әлдеқандай әдеп
Есекесі, тезірек отырыңызшы,- деді.
Ескекесі де екі айттырған жоқ (“Ұлпан”).
Қаңғыбасың аман келді ме, Шынаржан... Енді үйден шығарма! Шынар
-Ағеке, жоғары шығыңыз,- деді де, қызарып кетті (“Ұлпан”).
- Есенейжан!- деді Ұлпан Есенейдің тізесіне шынтақтай отыра кетіп.
- Сіздерде жүріңіздер. Ас ішіп қайтарсыздар, - деді.
- Есекеннің үстіне барамыз ба? – Жүріңдер!- деді де,
Кейбір халықтарда әлеуметтік жағдай қоғамдық тәртіптерге орай ерлер мен
Әйел сөз қолданысындағы айрықша ерекшеліктер Оңтүстік Шығыс Азия және
Жапон тілінде кездесетін мұндай ерекшеліктерді В.М.Алпатов зерттеген.
В.М.Алпатов жапон тіліндегі ерлер мен әйелдердің сөз қолданыстарындағы ерекшеліктерді
а) әйелдер ерлерге қарағанда сөйлеудің сыпайы түрін қолданады;
ә) сөйлем соңында ерлер әйелдерден бөлек, модальды – экспрессивті
б) әйелдер күрделі етістіктерде бағыныңқы сөздерді түсіріп айтады [34,
Әйелдер ұзақ уақыт бойы диалектологиялық материалдарды жинауда ыңғайлы мәлімет
Әдеби тілді қолданудағы негізгі себеп – балалар тәрбиесінен басталады.
Әлеуметтік лингвистика тілдің қоғамға және қоғамның тілдің дамуына әсерін,
Сонымен қатар, гендерлік зерттеудегі “феменистік лингвистика” саласының тілдегі патриархат
Қазақ әйелдеріне эмоционалды-экспрессивті сөздер, сөйлеу әрекетіндегі сыпайылық формалары тән.
Ерлер мен әйелдердің отбасындағы, қоғамдағы орнына және психологиялық ерекшеліктеріне
2. Ғ.Мүсіреповтің “Ана” тақырыбына арналған шығармаларындағы әйел тілінің ерекшелігі
2.1 Әйелдердің қарым-қатынасындағы көңіл-күйдің берілу жолдары
Барлық жастағы әйелдер қорқыныш пен қайғыны, қуанышты еркін білдірсе,
Біздің ұлттық тәрбиемізде бұл қасиет жыныстар арасында айқын көрініс
Біздің салт-дәстүрімізде қыздарға қатысты тыйымдар көп. Өйткені әрбір қазақ
Мысалы: Төңкерілген іші толқып, бір жоғары, бір төмен түседі.
Немене, біреу ұрды ма?- дедім, қасына келіп.
- Кет әрі ұятсыз... Кет!- деп, Жалаң аяқтарымен құмды
- Не дейді!? “Ойбай-ай, көргенсіз-ай!”
-Елімнің жер суын, бала шағасын көре жүрейін де, -
- Жоғал көргенсіз сотқар! – деді Ұлпан. Үй ішінде
Сондықтан бұл сөзді естімеу үшін, тек өзін ғана емес,
Ұялу – әдептілік қасиеттерінің бірі болып есептеліп, әйелдерді “инабатты”,
Әйелдердің өмірінде “ұят” сөзі тәрбие барысында психологияға қалыптасып кеткен.
Бұл әйелдерге жастайынан берілген тәрбиемен сіңіп, әйел психологиясының бір
Ұялуға қатысты сөздердің бірі – масқара.
Мысалы: Биыл Есенейге мен де ас беремін депсің.
Әдетте егде әйелдер ұялғанда бетін шымшып, тілдік емес қылықтармен,
Әйелдердің сөз қолданысында “Ибай”, “Өл” одағайлары ұялу кезінде қызмет
Әрине басқа халықтардың әйелдерінің психологиясында да ұялу сезімі кездеседі.
Әйелдердің адамның эмоциясын түсіну қабілеті ерлердікінен жоғары. Кейбір тұжырымдарда
Әйелдер эмоционалды, бір-біріне тәуелді болып келеді. Әйелдер табиғатынан болған
Қарым-қатынастағы адамына қатты әсер ету үшін кейде оның бетінен
Әйелдердің психологиясында еркін дамыған айқын көрінетін сезімдердің бірі –
Сорлы ана денесінен дене бөліп, бір адам екіге бөлініп,
Аяушылық мәнде жиі қолданылатын сөздер: байғұс-ай, бейшара сөздері қатар
Мысалы: Ұлымның қазір қайда екенін сен білесің. Өзіме қайтарып
-Байғұс, жынды екен... Есінен танған ғой,- десіпті. Сүйтіпті де
Жалғыз Кермене ақын ғана анаға күлмей қарайды да, Ақсақ
Ана байғұс қашанда ана ғой, қызының бір сыдырғы киімін
Ұлпан байғұстың бұдан кейінгі он жыл өмірі еркек шыдай
Жұрт жүрегін қайғы басып, жұрт көңілінің оты сөніп қалғандай
Әйел жанына батқандықтан және еркектен ұялғандықтан ұрсатын шығар деймін,
- Құдайы құрғыр-ай... дейді әйел, тісінің арасынан сыздықтап. (“Адамның
Әйелдер өз балаларын еркелету мәнінде “жалғызым”, “жетімегім”, “қарашығым” сияқты
Жақындарына жаны ашығанда әйелдер тек нақты қолданылатын аяушылық мәндегі
Әйелдердің психологиясындағы көзге ілігетін, айқын көрінетін ерекшеліетердің бірі –
Жаны ашу сезімі әдетке айналғандықтан, әйел заты кез-келген уақиғаға
Әйелдер қарым-қатынастың ашық түріне бара алады. Барлық арман-тілегін, ойын
Ерлер болса әйелдерге қарағанда томаға тұйық өмір кешеді. Өздерінің
Әйелдер психологиясында эмоцияның ең бір айқын көрінетін түрі –
Қуану – адам мінез-құлықтарының, алған әсерінің жоғарғы деңгейі. Бұл
Әдетте қуану сәтінде әйелдер “жаратқанға” ризалығын білдіріп, барлық жақсылықтың
Мысалы: Құдай-ау, Мария кемпірдің ұлына ұсап, анасын емшекке теуіп,
-Құдай-ау, аузы-мұрнынан шығып толып тұр ғой! Әйелдер екі
Әйелдердің қуанып жатқанын, я мұңайып тұрғанын ажырату қиынға соғады.
Мысалы: Мүсіреп келіп жеткенде Ұлпан әлі көз жасын тия
Мүсіреп иттеріне де, қасқырға да бұрылмай Ұлпанның қасына келеді
Жалпы әйел заты жиі қуанады. Себебі оларды қуанту үшін
Қуану – адамдардың эмоционалды оң бағыттағы сезімі. Қуану жеке
Мысалы: - Ана баласын қандай таныса, бала да сондай
Ананың сөнген көзі жайнап сала берді. Қуаныш, сүю, мейірімділік
Қуану сәтінде әйелдер эмоцияларын қалай білдірсе, таңырқағанда да ерекше
Эмоционалдық қорыққанды да білдіреді. Жалпы психологиясына қарай әйел адамдар
Ерлер мен әйелдер психологиясының әлеуметтік ерекшеліктеріне орай ерлер мен
- Ант ұрғанның қарғысы қандай жаман еді! Қалмақ басқырдың
- Өз басына келсін! Жер жастанғыр балалары қандай сотқар
Ұлпан келіннің амандығын тілейік. Сазайын талай тартқызар әлі!… (“Ұлпан”).
- Кет әрі, ұятсыз… Кет! - деп, жалаңаяқтарымен
- Бұзақы, сайтан… - деді маған. Бірақ, төрт тағандап
…- Әй залым! – деді Ұлпан. -Әй залым! Маған
- Ойбай, ақ патсан, тимейін марыңа тимейін. Ендігәрі
Ойбай-ай! – деді. – Албасты басқыр, неғып тұрсың жүгірмей!…
Ашпа аузыңды, жықтыр үйіңді! Көш жайлауға! Ызаланып келген Ұлпан
Уа, қарғыс атсын, елін, анасын сатып кеткен Марияның ұлын!
Торсанның бейітіне ешкім келіп құран оқымайды екен. Бұл енді
Қанішер аңдарды, қан ішкіш патша сенімен салыстырғаныма ашуланба! Оларда
Әйелдерде басқаға күш көрсету төмен. Әйел адамдардың ашуы тез
Әйелдердің сезімді қасиеттері басым болып келеді. Олар қайғы- мұңдарын
Күш көрсетуге қатысты сөздерді әйелдер де айтады. Тек бұл
2.2 Әйел тіліндегі ат тергеу салты
Қазақ тіліндегі ерлер мен әйелдердің сөз қолданыстарындағы ерекшеліктердің пайда
Халықтың діні мен сеніміне, тұрмыс-тіршілігіне, ұлттық құрылым ерекшелігіне сәйкес
Салт-дәстүрдің елер және әйелдерге қатысты ереже түрлері көп. Соның
Мысалы: Шынар шырағым, орамалың мойнымда дедім ғой кеше. Қалауың
- Жоқ би аға… Атыңызды атап қойып, өзім айыпты
- Төрелер аяңдап қонақ үйге келді («Тулаған толқында»).
Ат тергеудің сипатын әйел тілі арқылы көруге болады. Бұл
Ат тергегенде табу немесе мағыналас сөздерді қолданған. Бұл дәстүр
Этикет – өзін-өзі ұстау ережелерінің жиынтығы [24,14]. Этикет қалыптасқан
Сөз этикеті жалпы алғанда адамдар арасындағы байланыстың үзілмеуі, реттеліп
А. Қобланованың пікірінше: “…қазақ сөз этикет – белгілі бір
Әйелдердің сөйлеу этикетіндегі ат тергеу әрекеті де қарым –
Бұл дәстүр бойынша әйелдердің сөйлеу этикетіндегі қаратпалар ерлер тіліндегі
Келін болып түскеннен бастап әйел күйеуінің әр туысына түрлі
Қайын атасынан кейінгі сыйлы адам – күйеуінің шешесі. Келін
Қайын ағаларын көргенде сонадайдан тоқтап тұрып тізесін бүгіп.
Мысалы: Әсіреп Ұлпанды ұзатып әкелгенде күйеу-қосшы болып барған. Ұлпан
– Үлкен қайным, малың өрісті болсын!
– Айтқанын келсін, жеңеше. Екеуі де күліп жіберді
Көйлек жеңдері қарына дейін түрулі, саусақтарында жабысқан қамыр, Шынар
– Әй, монша деген немене осы? Ағекем монша салайық
Әсіреп қайын ағаң енді бір аузына алса-ақ Мүсіреп ағаның
– Шайың әзір ме, келін! Отауың құтты болсын! –
– Қазір әзір болады ағеке! - деді
– Құдағи! – деп жайраңдай күліп Жаниша келді. Қос
– Бауырым, айна көзім! – деп Жаниша Шынарды
– Әй сен, өзіңе не керек екенін білесің бе?
Келіндер үшін күйеуінен жасы кіші ұл – қайын інісі
Мысалы: –Тайкенжем-ау, ауылға көшіп келе жатырмысың, бір жаққа көшіп
Ұлпан оларды төрелерге арнап салдырған қонақ үйінде қарсы алды.
– Жеңеше, деніңіз сау ма? Есекем қалай, тәуір ме?
Шүкір, төре қайным, бір қалпы (“Ұлпан”).
- Тәңірі жарылғасын, төре қайным. Бұл елде үш жыл
Өз үйінде бір қасық суы жоқ Мүсіреп іңірде ағасының
Мырза жігіт, шай қояйын ба, сорпа – суымыз пісіп
Мырза жігіт-ау, неменег сонша қадала қарап тұрсың? Жүр шайға
Ерегіскенде әкелгенімді қайта алып кетейін бе, осы! Тайкенжем деген
Қойған атым бар ғой:
“Бауырым” деген жаман ат па?
Шын бауырың болсам бетімнен сүй! – Кенжетай ат үстінен
Бір кезде Кәмен атының басын тежеп, мені тосып
-Інішегім, атың шабандау білем. Шылбырыңды маған бер де қамшылап
- Ұлпан Еменалыны шақырып алды. – Тентек қайным, сен
Сондай-ақ, келіндер қайын інілерінің мінез-қылықтарына, түр-тұрпатына қарай күлкілі ат
Келіндердің қайын жұртындағы ең жақын тартары – қайын сіңлісі.
Келіндер өзінен жасы кіші келіншектермен өзара жақын, сырлас, мұңдас
Мысалы: - Абысынымыздың өр көкіректігі-ай! – деді Ұлпан.
- Сендей басы-асау келінді басынан ноқталап алғысы келгені дұрыс
- Келін! – деді Ұлпан Айтолқынға, - шымылдығыңызды әрі
Мүсірептің жайына қашан көшкр екен деп Шынар шыдамсызданып отыр
- Келінімнің көңіліне келіп отырған шығар-ау! – деп күлді
Кейде әйелдер жұрттың арасында күйеуіне қарата әдеп бойынша, балаларының
Отбасының берекесі, ұйтқысы әйел болғандықтан, отбасындағы қарым-қатынас әйелге байланысты.
Қазіргі әйелдердің тілінде ат тергеу салты көп сақтала қойған
Гендерлік лингвистиканың пайда болуы тек жыныс психологиясына байланысты емес.
Қазақ тіліндегі әйелдердің сөз қолданыстарындағы ерекшеліктердің пайда болуына салт-дәстүрдің
Қазақ отбасындағы әйел қайын жұртымен араласуына, олармен тіл табысуы,
Қазақ халқының атадан балаға беріліп келе жатқан мұраларының бірі
Ертеде бағзы заманда қазақтар “Арма”, “Арыма” деп сәлем берген.
“Арымысың” амандығының негізгі мағынасы – түсіндірме сөздікте есен-саумысың. Бұлай
Ертеде әйелдер сыйлы ата-ене, қайын ағаларына иіліп сәлем берген.
Ұлпан да, Несібелі де Мүсірепке түрегеліп ізет көрсетіп амандасты.
Құтты қадамың болсын, Ұлпанжан... (“Ұлпан”).
Шай тұрмандары өзі де келе жатқан. Науша орамал, дастарқан
Есеней үйінің айналасы қаз-қатар отырған адам екен. Алты ауыл
Екі жағындағы екі жас келіншек жазғытұрғы жылынған күннің райына
Ұлпан бастаған әйелдер жақындай берген жауынгерлерге бір тізелеп сәлем
Жаңадан түскен келін жыл толмай жатып төркініне бармайтын болған.
Халық өсіп-өнген сайын, ұлттық сана-сезім де өзгере бастайды. Кейінгі
Әйелдердің эмоционалды әсері жоғары болатыны соншалық, жақын жолдасымен жылап,
Келіндердің сәлем қылуы ерте заманның тәртібі болған. Қазіргі кезде
2.3 Ғ.Мүсіреповтің «Ана» тақырыбындағы шығармаларындағы әйел қолданысындағы ым-ишаралар
Ғалымдардың теориялық тұжырымдарында санасыз (Hominid) адам дәуірінен саналы (Homa
Бейвербалды амалдарды зерттеу алғаш Г.Спенсер, В.Вундт, Ч.Дарвин еңбектеріннен бастау
Бейвербалды амалдардың қарым-қатынас құралына айналуында адамның дене мүшелерінің бәрі
Дүниенің тілдік бейнесін жасауда, жалпы дүниені танып білуде вербальды
Дегенмен дүниенің тілдік бейнесін жасаудағы бейвербальды тәсілге жататын кинемалардың
Әр ұлттың сөз әдебінде ерекше қолданысқа ие болып, өзіндік
Әрине кей жағдайда кинемалық белгілерді шешу ұлттық білім аясының
Е.М.Верещаги мен В.Костомаров “кинеманы кез келген аяқталған немесе өз
Ал Л.П.Якубинскийдің пікірінше, ым-ишара адам ойын жеткізуші тұрақты
Сондай-ақ, “коммуникацияның бейвербальды элементтеріне, яғни ым мен ишаратқа, дене
Ишара адам дене мүшелерінің, яғни бас, мойын,
Кинемалық амалдар алғаш Ч.Дарвин, Г.Спенсер т.б. еңбектерінде
Кинема мәселесі Е.М.Верещагин, В.Г.Костомаров, Р.О.Якобсон, Л.П.Якубинский, А.Греймас еңбектерінде
Тіл білімінде бейвербалды амалдарды паралингвистика (грек тілінде Пapa
1) сөйлеуде қолданылатын мағыналы хабар жеткізуші, бірақ тілге жатпайтын
2) тілдік байланысқа қатысатын тілдік емес (вербальды емес) құралдардың
Бейвербалды амалдар – өз мәні мен өзектілігін қазіргі таңда
Қарым-қатынастың бұл түрі қазақ тіл білімінде тек соңғы жылдар
Қазақ тіл білімінде бейвербалды амалдар мәселесі соңғы жылдары зерттеудің
Психолог-ғалым М.Мұқановтың зерттеуі қазақ халқының салт-дәстүрі мен тұрмысында кездесетін
Академик Ә.Қайдар қазақ қауымында өзіндік мағына-мәні бар тізе бүгу,
С.Татубаев еңбегінде қазақ халқының тұрмысында қолданылатын ишаралар мен опера,
С.Бейсембаеваның ғылыми еңбегінде коммуникацияның бейвербалды компоненттерінің ұлттық-мәдени ерекшеліктері сараланды
М.Ешимовтың диссертациясы әр түрлі халықтар қарым-қатынасындағы бейвербалды амалдардың ұқсастықтары
Ж.Нұрсұлтанқызының ғылыми еңбегінде О.Бөкеев шығармаларындағы бейвербалды амалдардың қолданыс дәрежесі
Жалпы басқа тілдермен салыстырғанда бұл мәселе орыс тіл білімінде
Тіл білімі, этнография, педагогика, психология салаларындағы ғалым-мамандардың бақылауларында Латын
Қарым-қатынас процесінде ер адамдар мен әйел адамдар арасында гендерлік
Бет шымшу, ернін сылп еткізу, бет сызу, бетін жырту,
Ым-ишара, мимика сөйлеу қалпы – бейвербалдық қарым-қатынастың ажырамас жүйесі.
Кез келген адам нақты әлеуметтік ортада өмір сүріп, сол
Қ.Жұбановтың ой тоқтамына зер салсақ, Шығыс елдерінің ұлттық ерекшеліктеріне
Сонымен, әдетте әйелдер қолданатын, тек әйел тілінің сөйлеу әрекетінен
“Қара бір шашым жаяйын,
Жаяйын да жияйын,
Қыналы бармақ, жез тырнақ
Күнінде қанға бояйын!” – деп келетін жолдар аталған жайттардың
Семантикалық жағынан “шаш жұлысу”, “бет жыртысу” сияқты бейнелі тіркестер
Қазақ әйелдері арасында қарғап-сілеу де ым-ишарамен беріледі. Мысалы анасының
Қ.Жұбановтың гендерлік паралингвистика аясындағы тұжырымдарына сүйенсек, “ым тілі белгілерінде
Сонымен қатар әйел адамдар мен ер адамдардың дене қалыбының
Әрбір қиналған сәтімде ел мен жерді осындай күйге душар
1) бетін шымшу. Қазақ халқында әйелдерге ғана тән ишара.
Ендеше, отызға да толмай қара жамылып жесір қалған келіншіктер
2) ернін сылп еткізу. Бұл кинема да әйел адамдар
Сонда атамыз айтыпты: “Ей, Қаратайдың қатын-қыздары, неменеге жетісіп күлесіңдер,
3) шашын жұлу. Бұл кинема қазақ халқында әйел адамдарға
Қайсысына ұмтыларын білмей безектеген Дүрия құр бекер жылаудан басқа
4) бетін тырнау (жырту). Күйеуі өліп, қаралы болған әйел
Қолынан келер дәрмені жоқ, әр затқа бір жабысып, шашын
5) шашын жаю. Бұрынғы кезде қазақ әйелдерінің шашын бұрым
2.4 Әйел адамдар қарым-қатынасындағы қаратпа сөздер
Қаратпа сөз дегеніміз- сөйлемде айтылытын ойға, іске, қимылға т.б.
Адамдар арасында жүретін қаратпалар сөз этикетімен тығыз байланысты. Сөз
Қаратпалар жалпы есімді және жалқы есімді болады. Қаратпа сөз
Жалпы есімді қаратпалар көлемі жағынан да көп, жан-жақты болады.
Әйелдер тіліндегі қаратпалар ерлер қолданысындағы қаратпалардан ерекшеленеді. Себебі, салт-санамызға
Қазақ сөз этикеті қорындағы қаратпалар сан жағынан алғанда аса
Бір алуан сөздер өзінің тілдегі кәдімгі қызметінен тыс жүк
Мысалы: Қарағым, бұл қайда кетті?… Күйеуге апарады деп тығылып
Іш, іш, қарағым, - деді суын беріп жатып («Жер
Су дейсің бе?... Әкелейін, қарағым. Әкелмесем болама... бәрін де
Ақырын, шырағым, ақырын. Әжең Анисья ғой келген («Жер
Түсінем, шырағым. Биыл қары құрғыр да күрт еріп, бір-ақ
Шүкір, шырақтарым... Айналып кетейіндерім-ай. («Жер үйде»).
Шынар шырағым, орамалың мойнымда дедім ғой кеше. Қалауың
Шырағым, сөзшең екенсің, оныңа құлдық, шырағым... Сенімен сөз жарыстырмаймын...(«Тулаған
Әйелдердің сезімдік жақтары кішкентайынан қалыптасып, ол қасиет есейгенде өздерінің
Кішкентайынан әйелдер қамқорлығында болғандықтан бұл қатынас балалардың санасында жатталып
Ата-ананың балаға тәрбие беру ерекшеліктерін анықтау үшін көптеген психологтар
Балаларға әсер ету стилі әке мен шешеде түрлі болады.
Жыныстар арасындағы психологиялық ерекшеліктердің әсерімен әйелдердің балаға тәрбие беруінде
Әр ана баласына қарата еркелету лексикасын қыстырып айтады. Әйелдер
Бала үшін ананың орнын ештеңе де баса алмайды. Аналық
Әйел өмірінің негізгі бөлігі жанұя қамқорлығымен, бала тәрбиесімен өткендіктен,
Әйелдер баланы немесе басқа адамдарды аяу, жақсы көру, мүсіркеу
Ана табиғи тумысынан тәрбие беру әдісіне бейім болғандықтан, ұлдарын
Әйелдер балаға деген жақындығын, сүйіспеншілігін көрсету үшін жақсы көру
Баланы еркелеткенде дүниедегі барлық сұлу, әсем заттардың, жануарлардың атауларына
Балаларын жақсы көргенде, еркелеткенде малдың төлдеріне теңейді. Өмір бойы
Төлдерге теңеудің ішінде көп кездесетіні – жылқының құлынына теңеу.
- Күнім, құлыным! Өкпем, жүрегім!… Шәйзанның аң-таң қалғаны сонша,
Төрт түліктің ішіндегі киелісі түйенің ботасына теңеу де жиі
-Апа мен тонып қалдым, - деді. Бұл оның күндегі
-Келе ғой, ботам – дейді Ұлпан. Біжікен келген бойы
Сондай-ақ қойдың төлі қозыға теңеу де көп кездесетін еркелету
Ертеде қазақ халқы көкке табынған, тәңірге жалбарынған. Аспандағы жарық
Аналарының “күнім”, “жарығым”, “сәулем” деп еркелетуі сәбиін тазалықтың, өмірдің
Қолымен жерге сүйеніп отырып:
- Мынаны қарашы, сәулем қалай әдемі ұйықтайды, - деді.
Еркелетуде бұлардан басқа әсем, қымбат асыл тастардың, оның ішінде
Сонымен қатар адамның дене мүшесіне қатысты яғни, жақсы көруде
- Жаным-ау, Кәменбісің!? Садағаң кетейін жарығым-ау, көктен түстің бе,
Көзінің қарашығына қатысты “қарашығым” еркелету лексикасы бар.
“Айналайын” еркелету сөзі ескі діни ырымдармен байланысты айтылады. Бұл
Айтолқынның бәлденіп – баптанып болуына қарамай Шынар Ұлпан тобына
- Сенбісің-ей, айналайын?-деді (“Ұлпан”).
Айналайын-ай, қандай бауырмал едің!- деп Несібелі Шынардың бетінен сүйді.
Айналайын-ай, аман таптыңба ауылды!... Бәден апай бетімнен сүйіп шешіндіре
Айналайын-ай, көмбеуге болмайды ғой. Дұрысында моншаның табалдырығына көму керек
Баланың кескініне және тұрпатына қарап “кішкентайым”, “қара шұнағым”, “тәттім”,
Баласының әрбір қылықтары басқаға ұнамаса да, өзінің көзіне сүйкімді
Көмекші сөздерден басқа -ау, -ай шылаулары еркелету сөзіне мағына
«Құлыным-ау!» - деп Қалиша құшағын жайып құшақтай алғанда-ақ, Шәйза
- Қарағым-ау, бұл қайда баратын ат арба?-деді, шалдың жеңіне
Бәден апай шам жағып жіберді.
- Қалқам-ау, сенбісің? Келдің бе әйтеуір? Түні бойы жер-көкті
Балалардың тәрбиесінде қазақ әйелдері үлкен рөл атқарады. Әйелдер ұлдарын
Сол секілді апа, қарындас, аға, жеңгей, нағашы, жиен т.б.
Қазақ тілінде қаратпа сөз жасайтын -шек, -қай, -й,
Қазақ сөз этикеті қорындағы қаратпалар қарым-қатынастары нақыты жағдайдың түрлеріне
Жеңеше, жеңгей, жеңгетай, жеңге тәрізді синонимдес қаратпалардың мағыналық реңкі
Әр түрлі әлеуметтік топ өкілдері бас қосқан жиындарда жолдастар,
Әдеби тіл нормасының қатаң сақталатын, әрі жүйелі қолданылатын орны
Оқушылар ағай, апай деп тіл қатса, енді бір жерлерде
Қаратпа сөздердің осы кезге дейін орнықпай, ала-құла болып келуінің,
Әйел қолданысындағы қаратпа сөздердің саны өте көп. Әрбір әйел
Қорытынды
Адамдардың қарым-қатынасы арқылы олардың субъективтік әлемі көрінеді: кім
Зерттеу жұмысында психолгиядағы қарым-қатынас пен тілдің ара қатынасындағы жыныстар
Сөздік қолданыстың жыныстар арасындағы бөліну процесін анықтауда қолданылатын “гендер”
Гендерлік лингвистиканың пайда болу, зерттелу тарихына үңіле отырып, көптеген
Соцмодетерминистер мен биодетерминистердің ғылыми зерттеулерін салыстыра келе, әлеуметтік себептерге
Ерлер мен әйелдердің сөз қолданыстарындағы қазақ тілінің лексикалық қатарларында
Жыныстардың психологиялық ерекшеліктеріне орай бірінде сезімнің кейбір түрлері басым
Әйелдердің психологиясында еркін дамыған, айқын көрінетін сезімдердің бірі –
Әйелдердің сөйлеу әрекетіне тән қызық қасиет – бір лексикалық
Әйелдер психологиясында эмоцияның ең бір айқын көрінетін түрі –
Қуану сәтінде әйелдер эмоцияларын қалай білдірсе, таңырқағанда да ерекше
Әйелдердің арасында бөлінетін эмоционалдылықтың бірі – ұялу, қымсыну. Ұялу
Балалармен қарым-қатынас жасау стилі әке мен шешеде түрлі болады.
Психикасына қарай әйелдер сенгіш, иланғыш болады. Бұл әйелдердің жоғарғы
Қыз балалар қызығушылығына, ата-анадан алған тәрбиенің әсеріне және өсе
Әйелдердің қызмет ету аясының түрлі болуына, жыныстар арасындағы психофизиологиялық
Адамдар арасында жүретін қаратпалар ұлттық этикетпен тығыз байланысты. Қарым-қатынас
Қазақ халқының салт-дәстүріне қарай ым-ишаралар қызмет ету функциясы әлеуметтік
Сәлемдесу этикетінде де қазақтар арасында өзіндік ежелгі дәстүрімізге қатысты
Жыныстар арасындағы сөйлеу ерекшеліктерін қолданылатын тұрмыс-салт жырларындағы бесік жырын
Біз әйелдердің сөз қолданыстарындағы ерекшеліктерді анықтау үшін ////// жуық
Жалпы алғанда қазақ халқының тіл тарихындағы әйелдердің сөз қолданыстарындағы
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Гордон А., Мужское и женское в языке. Интернет, http://
Крючкова Т.Б. К вопросу о дифференциаций языка по полу
Кирилина А.В. Словарь гендерных терминов. Интернет: http:// WWW. owl.
Никитина А.С. Гендерная лингвистика и коммуникация- интеграционный аспект. Интернет:
Трофимова Е.И., О концептуальных понятиях и терминах в гендерных
Хасанұлы Б. Концепция Х.К.Жубанова в контексте гендерной лингвистика //
Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология мужчины и женщины. СПб., 2003.
Дж. Коатс. Женщины, мужчины и язык (перевод С.А.Коноваловой) //
Қазақстан Републикасының 2006-2016 жылдарға арналған Гендерлік теңдік стратегиясы //
/http: //teneta. Rinet. ru/rus/.
Кириллина А.В. Категория gender в языкознании //Женщина в российское
Словарь гендерных терминов. М. Информация – ХХІ век, 2002.
Кирилина А.В. О применении понятия гендер в русскоязычном лингвистическом
Перехвальская Е. Гендер и грамматика. Интернет: http: //WWW.
Миторхина Е., Бессарабенко А.В. Проблема гендера в языке. Интернет:
Т.Б. Крючкова, Б.П.Нарумов. Зарубежная социолингистика. Германия, Испания, Москва, 1991,
Гусейнова И.А., Томская М.В. Гендерный аспект в текстах современной
Веселова И.С., Рассказчики и рассказчицы: наблюдения над типами речевого
Рюткенен М. Гендер и литература: проблема “женского письма” и
Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі, Алматы, 1999, 195 б.
Чуфаровский Ю.Ф. Психология общения в становлении и формировании личности,
Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы, 1998, 508 б.
Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер, Алматы, 1995,
Сейсенова А.Д. Лингвистикалық мәдениеттану: этикет формаларын салыстырмалы талдау. Филология
Алексеева П.В., Панин А.В. Философия, Москва,1996.
Джон Кортни Грилвуд. Мужчины и женщины действительно разные //
Кон И.С. Половые различия и дифференциация социальных ролей. //Соотношение
Сычев А. Почему мужчины и женщины мыслят по разному
Мечковская Н.Б. Социальная лингвистика. Пособие для студентов гуманит. Вузов
Маркс К., Энгельс Ф. Соч., 21 том, Москва.
Степанов Ю.С. Основы общего языкознания, Москва, 1975, 271с.
Ильминский Н.И. Материалы к изучению киргизского наречия, Москва, 1861,
Хакимова Ш. Мужская и женская речь. Интернет: http:
Алпатов В. Япония. Язык и обществ, Москва, 1988, 134
Шевченко Т.И. Социальная дифференциация англиского произношение, Москва, 1990, 142
Маленков А. Когда они молчат. Женская психология // ELLE,
Сьюзен К. Язык страсти. Гендерные исселедования в зарубежной и
Жанатаев Қ.Ә. Адамның жас ерекшеліктеріне, жынысына қатысты атаулар. Филология
Воркачев С.Г., Концепт счастья: понятный и образный компоненты//Известия Академии
Қобланова А. Қазақ сөз этикеті, Алматы, 1991, 103б.
Кон И.С., Мужская и женская сексуальность. Интернет: http: //sexology.
Кенжеахметұлы С. Ұлттық әдет ғұрпының беймәлім 220 түрі, Алматы,
Советский энциклопедический словарь, Москва, 979, 1630 с.
Маслова В.А. Лингвокультурология. М., 2001.
Постовалова В.И. Лингвокульторология в свете антропологической парадигмы // Фразеология
Сорокин Ю.А. Антропоцентризм vs. антропофилия: доводы в пользу второго
Верещагин Е.М. Костомаров В.П. О своеобразии отражения мимики и
Якубинский Л.П. О диологической речи // Русская речь, 1923,
Жанпейсова Н.М. Репрезентация национальных концептосфер в картине мира казахско-русских
Сусов И.П. История языкознания: Учебное пособие (электронное) для cтудентов
Гухман М.М. Лингвистическая теория Л. Вейсгербера // Вопросы теории
Березин Ф.М. История лингвистических учений. М., 1975
http://www.mnsu.edu/emuseum/cultural/language/whorf.html
Гурин С.П. Маргинальная антропология http://anthropology.ru/ru/texts/gurin/marigin_01.html
Звегинцев В.А. История языкознания ХІХ-ХХ вв. В очерках и
Қ.Жұбанов және қазақ совет тіл білімі. – Алматы: Ғылым,
Егішшібева Н.Ә., Қазіргі қазақ тіліндегі қаратпалар. Филология ғылымдарының кандидаты
2
Тілдегі гендерлік ерекшеліктер мәселесі соңғы жылдары ғана
Қазақ тіл біліміндегі гендерлік лингвистика
Әлеуметтік лингвистика
Шетелдік гендерлік зерттеулер
Мақал-мәтелдердің лингвомәдени аспектіде зерттелуі
Бейвербалды амалдардың теориялық негізі
Лингвомәдениеттанудың тарихи-танымдық негіздері
Адамның әлеуметтік мәртебесі: сөйлеу әдебінің ерекшеліктері
Əлеуметтік гендерлік зерттеулер
Қазақ тілінің экспрессивтік стилистикасы