Жасөспірімдердегі агрессиялық тәртіп
Мазмұны
КІРІСПЕ......................................................................................................................3
1 Жасөспірімнің агрессиялық мінез – құлқының негізгі мәселелерін зерттеу
1.1 Агрессия және агрессиялы түсініктері, негізгі теориялыққадамдары................................................................................................6
1.2 Жасөспірімдік шақтың психологиялық ерекшеліктері................................. 18
1.3 Жасөспірім шақтағы агрессияның спецификасы...........................................25
2 Агрессиялық мінез – құлықтың феноменологиясы..........................................29
2.1 Жасөспірім мінез – құлқындағы агрессияның себептері мен жою
2.2 Жасөспірімнің агрессиялығының коррекциясы мен профилактикасы.......................................................................................................35
2.3 Жасөспірімдердегі агрессиялық тәртіп............................................................38
3-тарау Тәжірибелік бөлім......................................................................................48
Қорытынды................................................................................................................54
Қолданылған әдебиеттер тізімі................................................................................57
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі. Қазіргі заманда болып жатқан әлеуметтік кризистік процесстер
Агрессия мәселесі қазіргі заман технологиясының маңызды мәселелерінің бірі.
Мемлекеттің ауыр экономикалық жағдайы біздің қоғамды ішкі араздықпен қиындықтарға,
Статистикаға сүйенсек, әртүрлі әлеуметтік және демографиялық топтардың агрессиялық мінез
Негізінен қоғамды алаңдатып отырған жасөспірімдердің агрессивтілігі, педагогтардың, ата-аналардың, сонымен
Толғандыратын жағдай асоциалды әрекеттерден (алкоголизм, норкомания, қоғамдық тәртіптің бұзылуы,
Өткенмен салыстарғанда жасөспірімдердің арасындағы алауыздық пен агрессиялық өршуде.
Агрессия – реакция, нәтижесінде басқа организм ауырсыну стимулдарын алады.
Жасөспірімдер ортасының агрессиялық тенденциясы біздің қоғамымызда, соңғы жылдары жастар
Экономика дестабилизациясы, өндірістің құлауы, мемлекеттегі өмір дәрежесінің төмендеуі, құндылықтың
Жасөспірімдік кезең-адамның қалыптасыуындағы ең күрделі кезең. Әсіресе осы жаста
Р.Бэрон және Р.Ричардсон былай деді: «біздің агрессиялық мінез-құлқымызда, әлеуметтік
Кәмлетке толмағандардың өзгерістері және мінездемелік ерекшеліктерінің түрлері психологтардың кәсіби
Ал психолог зерттеуші А.Ұ.Ескендірова «Түрлі факторларға байланысты жасөспірімдерде агрессивтіліктің
Еникополов С.В., Колчина Л.П., Левитов Н.Д., Романин Е.В., Рощин
Агрессия мәселесін зерттеумен сонымен қатар Қазақстандық Ақажанова А.Т., Ескендірова
Зерттеушілерге ортақ мәселе аспектілері: биологиялық және әлеуметтік агрессия детерминанты,
Агрессия ерте балалық және жасөспірімдік шақта формалданады, дәл осы
Бірақ бұл жұмыстардың сараптамасы қолданыстағы профилактика тәжірибесі жасөспірімдердің агрессиялық
«Жасөспірімдердің агрессивті мінез-құлқының» мәселесі ұзақ зерттеуді талап етеді, сондықтан
Зерттеудің мақсаты: жасөспірімдердің агрессиялығының себептері және оның ескерту әдістерін
Зерттеудің міндеттері:
1. Теориялық зерттеу негізінде негізгі ерекшеліктерді ашу
2. Жасөспірімдердің агрессивтілігінің пайда болуын зерттеу процесінде агрессивті тәртібінің
Зерттеу пәні: балалардың жасөспірімдік шақтағы агрессиялық тәртібінің психологиялық ерекшеліктері.
Зерттеу объектісі: Талдықорған қаласының №11 орта мектебінің 6-8 сынып
Тапсырмалар:
Жасөспірім кезеніне ортақ мінездеме беру, жасөспірімдердің мінез – құлықтарының
Агрессия түсінігіне анықтама беру;
Жасөспірім кезеңіндегі агрессиялық мінез – құлықтың себептерін қарастыру;
Жасөспірімдердің агрессивті мінез – құлқының профилактика өлшемің зерттеу;
Мінез – құлықтағы агрессия дәрежесін Басс-Дарки әдісімен зерттеу;
6. Зерттелген әдістемені тәжірибеде қолдану.
Зерттеу әдістері: Осы берілген мәселені зерттеу кезінде әртүрлі әдістерді
1 Жасөспірімнің агрессиялық мінез-құлқының негізгі мәселелерін зерттеу
теориясы
1.1 Агрессия және агрессиялы түсініктері, негізгі теориялық қадамдары.
Психологияда «агрессия» түсінігі артүрлі түсіндіріледі. Агрессияны зерттеген көптеген авторлар
Жасөспірімдер ортасында агрессиялық беталыстың өсуі, соңғы жылдары жастардың қылмыс
Бұл жағдайларда, жасөспірім жастағы балалардың агрессивті тәртібі мәселесінің анализі
Агрессия (агрессиялар) әрқашан антигуманизм, күштеу, дөрекі күшке табыну бірден
Бірақ, «оның агрессия» мамандықтың тар шеңберінде орын алатын ерекше
Негізінен агрессия зиянды тәртіп ретінде түсіндіріледі. Сонымен бірге «агрессия»
Жасөспірімдік шақта, «бұзақылық», «төбелескіштік», «ашуланшақтық», «қатыгездік» терминдерінде анықталатын күштеу
Бихевиористік ұстанымды ұстанатын психологтар, әдетте, агрессиялық тәртіп туралы ашық,
Агрессиялық әрекеттер формасы және тигізетін зиянына қарай әртүрлі болып
Негізгі психологиялық теорияларға және агрессия концепциясына сай агрессияның негізгі
Агрессия арқылы өзін - өзі бекітуге ұмтылған қатты белсенділік
Агрессия арқылы өшпенділік, шабуыл, бұзу, қирату, яғни басқа адамға
Агрессия – реакция, нәтижесінде басқа организм ауырсыну стимулдарын алады.
Агрессия – физикалық әрекет немесе басқа біреудің азаттығын, генетикалық
Агрессия – жағымсыз, қатал, айналаға жамандық әкелетін тәртіп.
Осы анықтамаларды шартты түрде екі үлкен топқа бөлуге болады:
1. Нормалар мен ережелерді бұзуға арналған, ауырту мен қайғырту
сезімін әкелетін себебі бар әрекет. Бұл жоспарда алдын ала
Агрессия өшпенділік және қирату актісі тәріздес. Р. Бэрон
Д.Ричардсон мынадай анықтама береді: агрессия-басқа тірі жанға
қасақана зиан келтіру немесе қорлау тәіздес тәртіптің кез-келген формасы.
Осы авторлардың көзқарасы бойынша:
Жәбірленушіге алдын ала ойластырылған қастандық жасауды
ойластыратын агрессия;
Агрессия ретінде тек қана тәртіп қарастырылмайды;
Жәбір көруші өзіне деген мұндай бағытталған қорлаулардан қашу
керек;
Р. Бэрон және Д. Ричардсон өздерінің алғашқы еңбектерінде «агрессия-ол
Әлеуметтік детерминант мәнісі мынада, яғни агрессияның өзі «әлеуметтік вакумда»
Агрессияны тек басқа адамдардың сөзі мен ісі тудырып қана
Агрессияның пайда болуындағы тұлғалық, әлеуметтік жағдайларға байланысты маңызды пікірталастардың
Көбнесе агрессияға сипаттама бергенде екі ұғымды қолданады. Агрессиялық мінез-құлық
Агрессивтілік-тұлғаның орнықты, тұрақты сапасы деген көзқарас бойынша – бұл
Ал девиантты жасөспірімдер тобында мұндай көрсеткіштер төмен. Агрессивтіліктің табиғатына
Жоғары болатын себебі-агрессивтіліктің өзін спонтанды көрсетеді, еріксіз болады, өйткені
Отбасы агрессиялық мінез-құлықтың факторы ретінде. Р.Бэрон мен Д.Ричардсон көрсеткендей,
Біріншіден, бұл отбасылық өзара қатынасының сипаты. Олар
күнделікті ұрыс-керіс және төбелес, ата-ана арасындағы келіспеушілік олардың арасындағы
Екіншіден, отбасында басшылық ету стилі. Яғни бұл жазалаумен
байланысты, қатал жазалау, балаларына бақылау жасамау агрессиялық мінез-құлыққа әкеледі.
Осындай жағдайлардың нәтижесінде ата-аналардың «тәрбиелеу әсері» жойыла бастайды және
Үшіншіден, құрбылармен қарым-қатынасы әсер етеді. Агрессиялық
мінез-құлықтың өзінің қоршаған құрбы-құрдастарының ортасына байланысты. Жалпы зерттеу жұмыстарына
Жасөспірімдер мен ата-аналар арасындағы қарым-қатынастарға байланысты, агрессивті жасөспірімдер-әсіресе, ұл
Олар өздерінің осындай мінезін тура және тікелей көрсетеді. Әсіресе,
Сондай-ақ осы жасөспірімдік жаста агрессивтіліктің пайда болуы жыныс рөлінің
Сонымен бірге фрустрация және сәтсіздіктер балаларда және қыздарда түрлі
Сонымен бірге Р.Уолтерс және А.Бондураның тұжырымдауынша, агрессивті жасөспірімдердің әкелеріне
Тәртіптік қадамның басқа да белгілі өкілі А. Бандура (Bandura
Жазалау агрессияны басуға және сол сияқты оның себепшісі ретінде
Сондықтан да бірқатар зерттеушілер жазалауды, балаларға үлкендерге берілетін агрессивті
Осындай бақылаулар кейбір психологтарда, жазалау келессі жағдайда, яғни жазалаушы
Қазіргі уақытта агрессия туралы көрініс, зиян келтіретін, адамдардың жанын
Кейбір психологтар, мысалы Лазарус (Lazarusr, 1963), агрессияның негізгі қоздырушысы
Э.Фромм бойынша агрессияда кез-келген басқа адамға, адам топтарына немесе
Э.Фромм агрессияның екі түрін көрсетті:қауіпсіз және қауіпті.
«Қауіпсіз» кезеңінде өзін-өзі қорғану сипатында ұстайды да агрессиясы мен
Р.С. Немов «агрессия өшпенділік ретінде түсіндіріледі-адамның басқа адамға қарасы
А.Адлер «агрессия баланың өзінің төмен бағалауынан туады»-деп дәлелдеген.[8] Яғни,
К.Бютнер кішкентай балалардың агрессиясының екі түрлі себебін анықтаған. Біріншіден,
Әдетте агрессия салдарынан тірі объектілерде қорқыныш, үрей, қысылу қуады.
Агрессиялық күйдің эмоцияналдық құраушысы да маңызды. Бұл жерде дәлінен
Бірақ агрессия әрдайым ашумен шақырылмайды және әрбір ашу агрессияға
Агрессияның эмоционалды жағы ашумен аяқталмайды. Бұл күйге мейірімсіздікті, ызаны,
Агрессияның екіндік жағы сияқты компоненті де маңызды мәнге ие
Агрессияны зерттеуге негізгі теориялық қадамда келессідей болуы мүмкін: а)
Агрессия және агрессивтілік түсініктеріне этологиялық және психоаналитикалық қадамдарды қарастыра
Агрессияның инстинктивтік теориясының негізін қалаушы З.Фрейд болып табылады. Ол
Этологтар адамның агрессивті тәртібін спонтанды тума реакция ретінде қарастырады.
К.Лоренц агрессияның бастауын ең алдымен адамдарда және кез-келген тірі
Агрессияны әлсіретуге әртүрлі жолдармен жетуге болады. Сүйіспеншілік пен достық
З.Фрейд пен К.Лоренцтің теорияларының ұқсастығы: агрессия туа біткен және
Д.Доллардтың фрустрациялық теориясы З.Фрейд пен К.Лоренцтың теорияларына қарама-қарсы келеді.
Көптеген зерттеушілер Фрустрацияланатын жағдайдан шығудан мүмкіндігі ретінде қарастыра бастады.
Зинченко баспасының «Психологиялық сөздігі» келесі анықтамаларды ұсынады:
Агрессия – қоғамдағы адамдардың ережелері мен нормаларына қарама –
Агрессия әртүрлі көріністе болады.
Агрессияның екі типтегі көрінісі болады:
Бүтіндік агрессия
Құралдық агрессия
Біріншісі ертерек ойластырылған акт ретінде іске асатын агрессия, оның
Адамдарда агрессияның пайда болуы әртүрлі және шексіз көп, осы
Кесте № 1
Агрессия түрі Мысалдар
Физикалық – белсенді – түзу
Физикалық – белсенді – түзу емес
Физикалық – белсенді емес – түзу
Физикалық – белсенді емес– түзу емес
Ауызша – белсенді – түзу
Ауызша – белсенді – түзу емес
Ауызша – белсенді емес – түзу
Ауызша – белсенді емес – түзу емес
Басқа адамды суық қарумен ұру, ату немесе соғу
Шағын қақпан құру; дұшпанды құрту үшін жалдамалы адам өлтіргішпен
Басқа адамның мақсатына физикалық тұрғыдан жетпеуіне тырысу немесе ойындағы
Орындауға тиіс тапсырмалардан бас тарту (мысалы, орнында отырған демонстрация
Басқа адамды сөз арқылы қорлау немесе төмендету.
Басқа адам жайында өсек тарату
Басқа адаммен сөйлеспеу, сұрақтарына жауап қайтармау және т.б
Ауызша анықтама, түсініктеме беруден бас тарту (себепсіз басқа адамды
Ертерек шыққан және танымал агрессияға қатысы бар теориялық жағдайы,
Қазақстандық ғалым А.Т.Ақажанованың көп жылдық зерттеуінде кәмелеттік жасқа толмаған
Зерттеуші ғалым А.Т.Ақажанованың көп жылдық еңбегінде «эмпатияның жоқтығы, яғни
Агрессивтілікті тұлғаның дамуы үрдісінде әртүрлі тітіркендіргіштерге агрессивті жауап беруден
Агрессивтіліктің көрсеткішіне нақты болған немесе қиялынан көрініс беретін агрессивтілік
Жоғары агрессивтілік бар адамдар әртүрлі жағдайларда өздерінің осындай әрекеттерін
Ал психолог зерттеуші А.Ұ.Ескендірова «Түрлі факторларға байланысты жасөспірімдерде агрессивтіліктің
Ал П.В.Ганнушкин агрессияның көрінуі мынандай параметрлерімен анықталатындығын айтты:
агрессияның пайда болуының жиілігі және жеңілдігі;
агрессия туындайтын ситуацияның адекватты емес дәрежесі;
агрессияға екпін жасау;
агрессиялық әрекеттердің асқыну дәрежесі;
Агрессия жеңіл ситуацияда вербалды формада, ал ауыр ситуацияда тәндік,
Агрессивті мінез-құлық қазіргі психология ғылымының маңызды мәселесі болып табылады.
«Агрессия» ұғымының мазмұнына байланысты негізгі көзқарастарды талдау агрессияны адамның
Агрессивті әрекеттер төмендегідей көрініс береді:
маңызды мақсатқа жету құралы;
психикалық қуат алу жолы;
өзін-өзі іске асыру және өзін мойындату қажеттілігін қанағаттандыру;
Агрессия күрделі және қиын жағдайларда (фрустрация) пайда болып, психикалық
Қиындықтарды жоюдың агрессиялы жолы мақсатқа бағытталған әрекеттік актілер, сонымен
Көптеген авторлар өз зерттеулерінде агрессия мен агрессивтілікке әртүрлі анықтама
Агрессия (лат. аggression-шабуыл жасау)-қоғамдағы адамдардың қатар бірлесе өмір сүру
Ал агрессивті мінез-құлық-адам әрекетінің ерекше формасы, мұндай мінез-құлық субъектінің
1. тәндік агрессия - өзге адамға немесе объектіге қара
2. вербальды (сөздік) агрессия-теріс, негативті сезімдерін сөз түрінде
(ұрыс керіс, дау-дамай, айқай-шу,, бажылдау) немесе сөздік жауаптың мазмұны
3. тура агрессия - қандай да бір объектіні не
4. жанама агрессия - өзге адамға жанамалай, жақаурата тұспалдап
5. инструменталды агрессия – қандай да бір мақсатқа жетуге
6. аутоагрессия - өзін-өзі кінәлау, өзін-өзі қорлау, өз денесіне
7. қастық агрессия – біреуге әдейі зиян келтіру немес
8. альтруистік агрессия – басқалардың шабуылынан қорғау мақсатымен жасалады.
А.Басс және А.Дарки агрессияны анықтау мақсатында сауалнама құрастырып, оның
тітіркенушілік-аз ғана тітіркену өзінде кері сезімдерді көрсетуге даярлық
(ашуланшақтық, дөрекілік);
2. негативизм-беделді әрі басшы адамға бағытталған мінез-құлықтың оппозициялық формасы,
3. өкпелеу-қоршаған адамдарға деген қызғаныштан және жеккөрушіліктен пайда болған
4. күмәнділік-адамдарға деген сенімсіздік және қауіптену, бұл өзге адамдар
5. кінәні сезіну-субъектінің өзінің нашар адам екенін, кінәні сезінетіндігін
Отандық ғалым Ш.Е.Жаманбалаеваның «Девианттық мінез-құлықтың әлеуметтік мәселелері» тақырыбындағы көп
Ал Н.С.Ахтаева, А.І.Әбдіғаппарова, З.Н.Бекбаевалар делинквенттілік пен агрессивті мінез-құлықты қарастырған
Сонымен, агрессияны жеке тұлғаның қасиеті ретінде түсінуге болады. Әрбір
. Жасөспірімдік шақтың психологиялық ерекшеліктері.
Қазіргі жасөспірім өзінің мазмұны және әлеуметтік тенденциялары бойынша күрделі
Жасөспірімдер басқа жас топтарына қарағанда құндылықтары мен идеялдарына қажет
Бұндай ұйғарымға кейбір бұқаралық ақпарат құралдарының жауапсыздығы, сонымен қатар,
Негізінде біздің қоғамға бүгінгі таңда өсіп келе жатқан балаларға
Нәтижесінде көптеген жасөспірімдер үшін жоғары иланушылықпен, еліктеушілікпен байланысты жақсы
Көптеген жасөспірімдер үшін, нақты адамдардың, сонымен қатар, әртүрлі информация
Жасөспірімдердің бір бөлігі үшін, бұзақылық, агрессивтілік «бар болудың», «батылдықтың»
Үлкендер әлемімен формальды және формальды емес қарым-қатынастар жүйесіндегі сияқты,
Өзін-өзі түсінудің, критикалық ойлаудың интенсивті дамуын, бала жасөспірім шақта
Қоршаған әлемге және өз-өзіне деген бұрынғы қарым-қатынастарының қайта құрылуымен
Өз мүмкіндіктерін түсінуімен байланысты жасөспірімдердің талпынуы және
үлкендердің еркініне тәуелді баланың жағдайы арасындағы айырмашылық, өсіп
келе жатқан адамның жалған қызығушылығын, жалған қажеттілігін интенсивтендіре отырып,
Жасөспірімдік немесе пуберттаты шақ (лат. Pubertas, pubertatis – ержеткендік)
Балалық және есейген шақтың арасындағы онтогенетикалық даму жыныстық жетілу
Бұл жаста аналитикалық – синтетикалық қызметтің күрделі түрі, абстаркты
Пуберетты шақ - өмірдің маңызды, жауапкершілікті аса қажет ететін
Жасөспірім логикалық көзқараспен ойлағанда түсініксіз қадамдар, ақымақтық жасайды. Осы
Ұл бала поллюция басталысымен – ақ гиперсексуалді кезеңіне өтеді,ол
Жыныстық қатынасқа түскен бойда жасөспірімдер ақылы, интелектуалды ерекшеліктері өсіп,
Жасөспірімдік шақ – адам баласының дамуындағы күрделі кезеңнің бірі.
Жасөспірімдік шақ – адамның қоғамдағы міндеттерінің өсуімен байланысты, балалық
Көптеген бұрынғы қоғамдарда бұл шаққа өтуді арнайы ритуалдар арқылы
Жасөспірімдердің кезеңдік шекарасы шамамен орта мектемпте оқып жатқан
Баланың дамуындағы жасөспірімдік кезеңді «өтпелі», «сынбалы», «қиын», «сыншыл» деп
Күнделікті өмірде, отбасы және мектептеүнемі мынандай әңгімелерді естуге болады:
Сонымен, жасөспірімдік шақтың кейбір негізгі адам мінезінің себептері мен
Жасөспірімдік шақтың бірінші негізгі мәселесі – бұл ата –
Мұның біріншісі ішкі гормондармен және физиологиялық өзгерістермен байланысты, оның
Екніші сәт – балалық шақтан шығып, үлкендер әлеміне ену
Екінші ерекшелік және жасөспірімнің мәнді психологиялық тапқан жаналықтары -
«Көптеген үлкен сынып оқушыларына өз мүмкіндіктерін өсіріп көрсету тән.
Жасөспірімдік шаққа қатысты тағы бір мінездеме – жасөспірімдердің өз
Жас ұлғалған сайын адеквантты өзін өзі бағалау өсе береді.
Сайып келгенде, жасөспірімдік шақ жайлы айтқанда біз оны қиын
Жасөспірімдердегі агрессия дамуының жыныстық аймағы
Педогогикалық практикада көптеген жылдар бойы балалардың жыныстық ерекшеліктері ескерілмей
Қыз бала ұл балаға қарағанда ерте жетіледі. Жасөспірімдік шақта
Сонымен қатар жасөспірімдердің агрессиялық тәртіптері алкоголмен де байланысты болады.
Жасөспірімдік шақта ұлдар мен қыздардың агрессияларында бірталай айырмашылықтар болады.
КЕСТЕ № 2
Жасөспірімдік шақта ер балалар мен қыз балаларда пайда болатын
Есею тобы
Агрессивті формасы
физикалық жанама вербальды негативизм
10-11 жас ұлдар 70% 40% 62% 68%
қыздар 30% 25% 38% 36%
12-13 жас ұлдар 59% 49% 52% 69%
қыздар 38% 41% 49% 62%
14-15 жас ұлдар 61% 39% 81% 82%
қыздар 59% 59% 60% 52%
Кестеде келтірілген деректердің сараптамасы (қосымша 10-15) 10-11 жастағы ұл
Ұлдардағы және қыздардағы агрессивті тәртіптің әртүрлі компоненттердің көріну дәрежесін
Жыныстық даму айырмашылығында биологиялық алғышарттармен қатар, қоғамда қабылданған феминділік
Агрессияның әртүрлі формаларының дамуы.
Зерттеуде (Семенюк Л.М., 1996), егер 10-11 жастағы жасөспірімдерде физикалық
Неғұрлым кішірек жаста (10-11 жас) агресияның әртүрлі формаларының арасында
Бірақ, зерттеулер көрсеткендей (Семенюк Л.М., 1996), 12-13 жастың өзінде-ақ
1.3 Жасөспірім шақтағы агрессияның спецификасы
Қазіргі зман жасөспірімі өз мазмұны мен әлеуметтік тенденциясы күрделі
Баланың және жасөспрімнің жек тұлғаыс ыөз бетімен емес, қоршаған
Алексеева Л.С. келесі отбасыларды былайша бөледі:
жанжалдасқыш;
аморальді;
педогогикаклық компетентті емес;
асоциальді.
Бочкарева Г.П. былай бөледі:
өз балаларына дөрекі, салқынқанды қарайтын, эмоциалық атмосферасы қалыпты емес
мүшелер арасында байланыс жоқ, баланың қажеттіліктеріне салқынқанды қарайтын отбасы.
өмірдің аморалді бейнесіне енген бала отбасы
Баерунас З.В. тәрбиелеу жағдайларының нұсқаларын ұсынады, олар тәртіптің ауытқуының
баланы тәрбиелеуге көніл қоймау;
жасөспірімдік шаққа жеткенде өзін бағаламауға әкелетін қинап тәрбиелеу;
баланың өзбеттілігін эгоистикалық сезімдер арқылы күшейтіп көрсету;
ата – ананың келіспеушілінінен тәрбиелеу
Личко А.Е отбасындағы төрт жағдайды ұсынады:
әртүрлі дәрежелердің гиперкасы; баланың барлық ішкі дүниесінің пайда болуына
бақыламауға айналатын гипоопека;
отбасы «кумирін» құрушыжағдай
100ден 92 зерттелген делинквентті жасөспірімдер (СпецПТУ, Колпино қаласы) қолайсыз
Өзін өзі тану және өзін өзі сыну баланы кейін
Жасөспірімдік шақтың алғашқы кезеңінде (10-11жастарда) өзін өзі сынауда болады.
Жасөспірімдік шақтың екінші кезеңінде (12-13 жаста) ортаның ойы, өзі
Жасөспірімдік шақтың үшінші кезеңінде (14-15 жаста) жасөспірім өзі мақсат
Өзі құралпас, даму жағынан, қызығушылық жағынан жақын жастар бас
Агрессиялық қылмыстары үшін жауапқа тартылған жасөспірімдер арасында, 90% қылмысты
Жасөспірімдік шақтың бар кезеңінінде агрессиянын динамикасы келтірілген:
10-15 жастағы жасөспірімдердің әр формадағы агрессия көрінісі.
КЕСТЕ № 3
Есею тобы Агрессия формасы %
физикалық жанама вербальды негативизм
10-11жастағы жасөспірімдер 49% 32% 44% 45%
12-13жастағы жасөспірімдер 56% 48% 51% 64%
Келтірілген деректердің сараптамасы (қосымша 1) 10-11 жастағы балалар агрессияның
Жасөспірімдік шақтағы балалар шағын ортамен нақты жағдайларға тәуелді. Тұлғаның
Сонымен қатар бұл балалар жағымсыз агрессияның минималды көрсеткішіне ие.
Халықтың әртүрлі әлеуметтік қабатының жасөспірімдеріндегі агрессияның формалары деректері келтірілді.
Психикалық ауытқулар дамудың нақты сатыларына ие, олар арқылы өтіп
Сондықтан агрессиялық тәртіп оның жақындарына, таныстарына, өзімен жастыларға күтпеген
Жасөспірімдер агрессиясының пайда болу теориясында біз екі негізгі тенденцияны
Әңгіме не нейрофизиологиялық медиатор рөлін және мидың құрылымының қалпын
Жасөспірімдердің құқық қорғаушылар және тергеу органдарының көзіне түскен көптеген
Жасөспірімдік шақтың кезінде, ұлдардағы сияқты, қыздарда да жоғарғы
Ұлдар мен қыздардың агрессиялық мінез – құлықының әртүрлі компаненттерінің
Жасөспірімдегі агсессиялық тәртіптің құрылуы – күрделі процесс, онда көптеген
Бірнеше зерттеулер «ата – ана -бала» арасындағы негативтік тәуелсіз
Агрессияны зерттеудегі бәсеке тудыратын ақпарат көзі – массалық ақпарат
Сондықтан, жоғарыда айтылып өткен факторлардың бәрі ата – ана,
2 АГРЕССИЯЛЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҢ ФЕНОМИНОЛОГИЯСЫ
2.1. Жасөспірім мінез – құлқындағы агрессияның себептері мен жою
Адамның агрессиялық әрекеттерге бейімділігі әртүрлі түсіндіріледі. Ең бірінші шыққан
Адамның агрессиясы өзінің эволиюциялық және физиологиялық тамырларға ие. Физиологиялық
Фрустрация теориясына сәйкес, агрессия- бұл арганизмде автоматты түрде пайда
Агрессиялық тәртіптің пайда болуын әлеуметтік ғылыми теориясында түсіндіреді. Агрессиялық
Ең қазіргі заманғы агрессияның пайда болуы жайындағы көзқарас ғылымның
Агрессиялық әрекеттер тек қана фирустрация нәтижесі ретінде ғана емес,
Өзінің агрессивті тәртібін жағымды жағынан бағалау.
Фрустрацияның барлығы.
Эмоционалды қозудың адамның одан арылғысы келетін ішкісезімі
аффекті немесе стресс түрінде болады.
фрустрациядан арылуға мүмкіндік жасайтын дәл келетін объекті.
Агрессия себептерін айта отыра, агрессияның өз табиғатында бір түрлі
Біріншіден, реактивті және спонтантты, яғни аяқ астынан болатын агрессияны
Өшпенділік және спонтантты агрессияны ажырата білген жөн. Біріншісінің мақсаты
Құралдық агрессияны Фешбах жеке және әлеуметтік себеп ретінде бөліп
Агрессиялық реакциялар арасында келесі ақпарттарды атап өткен жөн:
Физикалық агрессия – басқа адамға қарсы физикалық күшті қолдану.
Жаңама – агрессия, басқа бағыттағ адамға немесе бұрама жол
басқа бағыты жоқ адамға бағытталған (айғайлау, айақпен тапырлату, үстелді
Ауызша агрессия – жағымсыз сезімдерді форма арқылы, сондай –
жауап арқылы білдіру (қарғау, қорқыту).
Тітіркекну – ен шамалы деген қозуда жағымсыз сезімдерді көрсетуге
дайындық.
Жағымсыз – салт пензандарға қарсы белсенді емес қарсыласудан
белсенді күреске дейінгі мінез үлгісі
Өшпенділік реакция формасы:
Реніш - әрекеттері үшін айналадағыны қызғагу несесе жек көру.
Күдіктілік – басқа адамдар оған зардап келтіреді деген оймен
қорғанып, абайлап жүру диапазоны.
Агрессияны әсер ету механизмі бойынша ажыратады, ал механиз мен
Оларды нақтылап, анықтап қарастырайық, яғни дәл осы факторлар адамның
Ұмтылыс – егер адам басқа біреудің оған шабуыл немесе
Агрессияның мақсатқа жетуін тосу және агрессиялық тәртіп үшін жазалау:
Жағымды агрессиялардың кілттік қаздырғыштары: контекстің ерекшелігі жағдайды бағалауға әсер
Агрессиялық нәтиже барысында жеткен жетістіктерге қанағаттану: агрессияға ұшыраған адам
Өзін өзі бағалау: процессі субъект алдында шешуші детерминатты көрсетеді,
Сонымен, алгортм сызықтары агрессивті циклдың дамуында былай көрінеді: басында
Әртүрлі байланысқан факторлар арасында агрессиялық мінез – құлықтың пайда
Психобиологиялық дәрежеде әрекет ететін асоциольды, индивидтің
әлеуметтік адаптациясын қиындататын индивидуальді факторлар;
Мектептегі және жанұядағы тәрбиелеу дефектісіндегі пайда болатын
психологиялық – педогогикалық фактор;
Кәмлетке толмаған жастардың өзін қоршаған ортада, жанұяда, көшеде,
оқыту – тәрбиелеу ұжымында қолайлы емес ерекшеліктерді ашатын әлеуметтік
индивидтің белсенді – тандау қатынасында араласатын ортасындағы, өзін
қоршаған орта құндылықтары мен нормалары, жанұяның педогогикалық әсері, мектеп,
қағамдағы әлеуметтік және әлеуметтік – эканомикалық шарттарды
анықтайтын әлеуметтік фактор.
Жасөспірімдердің мінез – құлқындағы агрессияның пайда болу факторларын қарастырайық.
Жанұя ортасында бала алғаш рет социализацияны өтеді. Жанұя мүшелері
Баланың жанұяда және одан тыс жерде, сондай –ақ ортамен
Бірнеше зерттеулер «ата – ана -бала» арасындағы негативтік тәуелсіз
Жазалау әсері ұзақ болады. Балаларды 8 жасында қатаң жазаласа
Физикалық тұрғыда тәрбиелеу үшін балаларды жазалау социализация процессінде спецификалық
Екіншіден, жиі жазаланатын балалар ата – анасынан қашқақтайды және
Үшіншіден, жазалау балаларды өте қоздырып және берекесін кетірсе, онда
Сыртқы әсерлерден бала өзінің мінез – құлқын өзгертсе олар
А.Е Личко ойынша, осы өсу кезеңінде агрессиялық мінез –
Жасөспірімдік шақтың кезінде, ұлдардағы сияқты, қыздарда да жоғарғы
Ұлдар мен қыздардың агрессиялық мінез – құлықының әртүрлі компаненттерінің
Басқа зерттеулерде 10-11 жастағы жасөспірімдер физикалық агрессияның белгілеріне ие,
Сондай – ақ кіші жаста (10-11 жас) әртүрлі формалар
Агрессияның формаларының құрылымы тек жасқа емес, сондай – ақ
Зерттеулерде агрессиялық мінез – құлық пен топтағы жасөспірімдердің әлеуметтік
Агрессияның әртүрлі осы топтағы мінез – құлықтарырының бірі, физикалық
Агрессияның көріну дәрежесі жасөспірімнің өзін өзі бағалауына байланысты. Мұндағы
Агрессия – оөін өзі бағалау мен қабылдау ережесі. Мұнан
Қазіргі жасөспірімдер үлкендердің ақылын тыңдамауын өзін қазіргі кездегі әртүрлі
Бала психикасына теледидардағы көрсетілетін қатыгездік, қаталдық мазмұндағы хабарлар фильмдер
Ол байлық пен даңққа осылай жетуге болады деп миына
Қалыпты агрессия бала өзін қауіпсіз сезінбеуден, ата-анасына керек еместігін
Баланың тәртібінен өзіне көңіл бөлгізуге тырысуы, өкпеге қарсы іс-қимыл
Баланы үнемі сынап отырса, ол жек көріп өседі, егер
Егер бала агрессиясыз өссін десеңіз:
өз проблемаңызды балаға артпаңыз;
егер ашулы болсаңыз, онымен қарым-қатынастан аулақ болыңыз;
егер бала сіз айтқан ережеге көнгісі келмесе, күштемеңіз;
күш көрсету түзеу орнына, бала қарсылығын арттыра түседі;
мәселелерді өзіңіз жеке емес, баламен бірігіп шешіңіз;
егер бала сізбен араласуды қош көрмесе, күшпен көндірмеңіз;
егер қиын жағдай кезінде не істеріңізді білмесеңіз, оны тезірек
тырыспаңыз, асықпай ойланып шешіңіз;
Балаңыз байсалды, сабырлы болып өссін десеңіз, оған ылғи көңіл
Баланы жиі мақтаса, ол өмірде әділ, текті болуға үйренеді,
«Өмір сабағын» өз тәжірибесінен алуға баланың құқығы бар.
Бала дұрыс өсу үшін, оған сүйіспеншілік, өз күшіне сенушілік
Бала тәрбиесінде тәрбиешісінің эмпатиялық сезімі тұлғалар арасындағы қарым-қатынасты қалыпқа
Ұлы ұстаз В.А. Сухомлинский тілімен айтқанда: мұғалім ең қарапайым
2.2. Жасөспірімнің агрессиялығының коррекциясы мен профилактикасы
Жасөспірімдердің ауытқыған тәртібінің профилактикасымен коррекционды жұмыс өз ерекшеліктеріне ие.
Коррекционды жұмыс кезінде назарымызды жасөспірімнің ортасына, сондай – ақ
«Ештене істемеу» бос уақытта – жасөспірім асоциалді топқа кіріп
Балаларды спорт мектептеріне берген, үйде күнделікті гимнастика жасауға дағдылану,
Д.И Фельдштейн әлеуметтік қолданылатын және әлеуметтік танымал қызметті ерекшелеген
Бастапқы кезеңдер үшін топтық түрлері көрсетілмеген. Топтағы жасөспірімдердің консолидациясын
Жанұядағы қатынастың диогностикасынан кейін және олардың дисгормониясының дәрежесі психокорекциялы
Балаларды спорт мектептеріне берген, үйде күнделікті гимнастика жасауға дағдылану,
Жасөспірім өз позициясын анықтауға ұмтылады, сондықтан жасөспірім қызметін үлкендер
Жасөспірімдік шақта агрессиялық мінез көбінесе өшпенділік формасына айнылып кетеді
Қыздардың агрессиялық мінездері жиі көрінуде. Ереже – бұзатын жасөспірімді
Асы қатаң бақылау, тым көп үйрету мен талап қою
Ертерек айтылған жасөспірімдердегі мінез түрлері, олардың пайда болу жүйелік
2.3. Жасөспірімдердегі агрессиялық тәртіп
Адам антогенезіндегі ең күрделі периодтардың бірі жасөспірімдік шақ болып
Онтогенездің жасөспірімдік периоды-бұл дамудың қарама-қайшы тенденциялары айқын шатасатын балалықтан
Бір жағынан, бұл этап үшін баланың жағымсыз қылықтарының пайда
Екінші жағынан, жасөспірімдік шақ көптеген жағымды факторлармен де ерекшеленеді-баланың
Педагогикалық-психологиялық әдебиетте бұл жақты «қиын», «критикалық», «шиеленіскен» және т.б.
Осы кезде жасөспірімдердің бірқатарындағы тәртібінің, агрессивтілік, қатыгездік, жоғарғы алаңдаушылық
Қазіргі психологияда, адамның эгоист немесе альтруист, тұйық және мақтаншақ,
А.С. Макаренко педагогикалық бетімен кеткен жасөспірімдер қарапайым балалар, «өмір
Мұны, жасөспірімдер-құқық бұзушыларды зерттеудің Д.И.Фельдштейн жүргізген зерттеу жұмыстары да
Өзін және айналасындағылардың түсініп, жасөспірім үлкендердің дөрекілігіне, олардың көп
Жасөспірім тек қана көңіл қою емес, сонымен қатар, үлкендердің
Жасөспірімдердің агрессивті тәртібінің маңызының неғұрлым толық көрінісін оның мотивациясының
Дәл осындай тәртіп агрессивтіліктің генетикалық табиғатына сендіретін тезис көңілге
Агрессивтілік-инстинк немесе қажеттілік сияқты табиғатынан адамға тән белгілі деген
Агрессияның туа біткендігі туралы теорияны Фрейдистік бағытты қолдамайтын психологтар
Лоренцке сәйкес Homo Sapiens жануарлар әлемінің көптеген түрлерінің бірі
А.Маслоу өзінің «Мотивация және жеке тұлға» монографиясында мәселенің анықтаушы
Психологтар, философтар, заңгерлер, биологтар, генетиктер қазіргі уақытта адамның агрессиялық
Дарвин, адамдардың белгілі бір реакциялары мен іс-әрекеттері тума механизмдермен
Австрия ғалымы В.Холличер былай дейді: «адам тәртібі үшін өзгеше
Агрессивтіліктің көрінуінің қай түрі болмасын биологиямен емес, адам мәдениетінің
Агрессивтілік ашық немесе жасырын формада қоғамдағы жетістікке жету үшін
Балалардың агрессивтіліген отбасындағы және мектептегі тәрбие саласының әсерін анықтауға
Сонымен бірге, басқа зерттеулерде, өте қатаң жазалауға ұшырайтын балалар,
Сөйтіп агрессивті тәртібі үшін физикалық жазалау балалардың қатыгездігін, агрессивтілігін
«Адам тәртібі, - П.П.Блонский атап өткендей,-құбылмалы құбылыс және ғылыми
Қазіргі ғылыми мәліметтер, агрессивті жасөспірім-бұл ең алдымен, қалыпты тұқым
Жасөспірімдердің жеке мінездемелеріндегі агрессивтілік, өзінің қоғамдағы жағдайына қанағаттанбағандықтан, үлкендердің
Жасөспірімдік шақтың ерекшелігі - өмір мәнінің кризисімен тығыз байланысты
Өзінің жеке ұқсастық процессін формалдау адаммен өмір бойы бірге
Әр өмірдегі жағдай адамнан нақты бір тандауды талап етеді,
Жасөспірімдік шақтағы кризисі мен қоршаған ортамен жанжал себебінің
Өзімен жастылармен араласу , олар оны қабылдамайдыма деген ойларға
Тұлғаның дамуында өзін өзі тану, бағалау маңызды сәт болып
Депорсанализация тұлғанаң кризистік феномен кілті болып табылады. Ол реніштін
Өзіннің ішкі әлемінің тұрақты және сенімді еместігі, мына өмір
Сонымен, жасөспірімдік шақтың кризисі – абсолютті қалыпты құбылыс, ол
Агрессиялық жасөспірімдер, олардың мінездерімен тәртіп ерекшеліктері бірнеше ортақ сызықтары
Балалар мен жасөспірімдердің агрессиялық мінезі мен себептерін ашу нақты
Берілген тақырып бойынша әртүрлі әдебиеттерде екі топқа бөлу жайлы
Жасөспірімдердің қоғамға қарсы әлеуметтік формадағы тәртібі.
Әртүрлі психикалық ауытқулар тәнәлеуметті емес агрессиялық
тәртіптегі жасөспірімдер.
Отандық психологиядаклассификацияның бірнеше түрлері бар кейбір зерттеушілер ауытқу тәртібін
Сонымен, В.К. Андриенко, Ю.В. Гербеи, А.И. Невский қиын жасөспірімдерді
Педогогикалық еркімен кеткендік;
әлеуметтік еркімен кеткендік;
шекті әлеуметтік еркімен кеткендік.
С.А. Беличаева үш топты ерекшелеп көрсетті:
жасөспірімдердің педогогикалық терең еркімен кеткендік;
аффекті ауытқулары бар жасөспірімдер;
жанжалдасқыш балалар.
Л.М. Семенюк тапқан мектеп, мұғалімдермен ой бөлісу, ата –
Аномальді, аномаралді, деформациялы құндылықтарға ие, ауқытты
шығындауға ұмтылатын жасөспірімдер. Оларға эгоизм, басқалардың уайымына салқынқандылық таныту,
Деформационды талаптар мен құндылықтары бар жасөспірімдер. Оларда
физикалық күшті тек қана оларға қарағанда әлсіздерге қолдану тән.
Деформациондық және позитивті талаптар арасындағы жанжалы бар
жасөспірімдер. Олардың тәртібіне жанама және ауызша агрессия тән.
Әлсіз деформациямен ерекшелінетін жасөспірімдер. Олардың тәртібіне
ауызша және жағымсыз агрессия тән.
Агрессияның келтірілген классификациясы тұлғаның ерекшеліктер жиынына негізделген. Тұлғаның дамуындағы
Жасөспірімдік шақта әртүрлі тәртіп бұзушылық тән. Тәртіп бұзу –
Ауытқыған тәртіп – деп, әлеуметтік – белсенді емес түрдегі,
Ауытқыған тәртіпті сипаттау үшін арнайы деликвонтты және девиантты терминдері
Егер тәртіп бұзушылық заңды түрде жазалауға келмесе, онда жасөспірімдердегі
Девиантты тәртіп - қоғамдағы жағымды нормалардан ауытқу, безу
Қолданыста «агрессия» термині зорлық-зомбылық әрекеттерінде кең тараған түсінік. Агрессия
Әдебиеттерде әртүрлі авторлар агрессия түсінігінің көптеген анықтамаларын берген:
Агрессия арқылы өзін өзі бекітуге ұмтылған қатты белсенділік
жасырылған. (Bender L.)
Агрессия арқылы өшпенділік, шабуыл, бұзу, қирату, яғни басқа адамға
және объектіге зиян келтіретін әрекеттер актісі білінеді. Адам агрессиясы
Агрессия – реакция, нәтижесінде басқа организм ауырсыну стимулдарын
алады. (Buss A.)
Агрессия – физикалық әрекет немесе басқа біреудің азаттығын,
генетикалық қабілетін азайтатын басқа біреуден келген қорқыту. (Uilson)
Агрессия – жағымсыз, қатал, айналаға жамандық әкелетін тәртіп.
Осы көптеген анықтамалардын біреусіде қолданылмайтын немесе қате болып ешқайсысыда
Тәртіп бұзу
Тәртіптегі ауытқу мәселесі–психологиялық-педагогикалық орталықтандырылған мәселелердің бірі. Келе жатқан ұрпақты
Жасөспірімдік шақ – адам баласының дамуындағы күрделі кезеңнің бірі.
Жасөспірмдердің девиантты тәртібі өзінің арнайы табиғатына ие және ол,
Девиантты мәселе қазіргі толғандыратын мәселелердің бірі болып отыр. Егер
Әртүрлі, бір бірімен байланысты факторлар, тәртіптің ауытқуын пайда болдыратын
Психобиологиялық дәрежеде әрекет ететін асоциолды, индивидтің
әлеуметтік адаптациясын қиындататын индивидуалды факторлар;
Мектептегі және жанұядағы тәрбиелеу дефектісіндегі пайда болатын
психологиялық – педогогикалық фактор;
Кәмелетке толмаған жастардың өзін қоршаған ортада, жанұяда, көшеде,
оқыту – тәрбиелеу ұжымында қолайлы емес ерекшеліктерді ашатын
әлеуметтік – психологиялық фактор;
индивидтің белсенді – тандау қатынасында араласатын ортасындағы,
өзін қоршаған орта құндылықтары мен нормалары, жанұяның педогогикалық әсері,
қоғамдағы әлеуметтік және әлеуметтік – эканомикалық шарттарды
анықтайтын әлеуметтік фактор.
Жасөспірімдік шақтағы агрессия әртүрлі жағымсыз фокторлардың әсері болып табылыды.
12-13 жаста тәртіп, тікелей жағдайлар факторымен байланысты екенін байқауға
Кәмелетке толмағандардың девиантты тәртіптері және коррекция жолдары жас шектеулерінің
Тәртіптегі төменгі өсу шекарасы өте қозғалмалы және терең индивидуалды.
Девиантты тәртіппен ерекшелінетін 53% зерттелген жасөспірімдерде жоғары агрессия байқалды.
Агрессиялық формалардың арасында, әртүрлі ақпарат көздері кездеседі, олардың кейбіреулерін
Физикалық агрессия – басқа адамға қарсы физикалық күшті қолдану.
Жанама – агрессия, басқа адамға бағытталған немесе бұрама жол
арқылы
басқа бағыты жоқ адамға бағытталған (айғайлау, айақпен тапырлату, үстелді
Ауызша агрессия – жағымсыз сезімдерді форма арқылы, сондай –
жауап арқылы білдіру (қарғау, қорқыту).
Тітіркекну – ен шамалы деген қозуда жағымсыз сезімдерді көрсетуге
дайындық.
Жағымсыз – салт пензандарға қарсы белсенді емес қарсыласудан
белсенді күреске дейінгі мінез үлгісі
Өшпенділік реакция формасы:
Реніш - әрекеттері үшін айналадағыны қызғагу несесе жек көру.
Күдіктілік – басқа адамдар оған зардап келтіреді деген оймен
қорғанып, абайлап жүру диапазоны.
Қазіргі заман жасөспірімдерінің агрессиялық мінез-құлықтарының типологиясы.
Агрессиялық жасөспірімдер, олардың мінездерімен тәртіп ерекшеліктері бірнеше ортақ сызықтары
Балалар мен жасөспірімдердің агрессиялық мінезі мен себептерін ашу нақты
Берілген тақырып бойынша әртүрлі әдебиеттерде екі топқа бөлу жайлыұсыныс
Жасөспірімдердің қоғамға қарсы әлеуметтік формадағы тәртібі.
Әртүрлі психикалық ауытқулар тәнәлеуметті емес агрессиялық
тәртіптегі жасөспірімдер.
Отандық психологиядаклассификацияның бірнеше түрлері бар кейбір зерттеушілер ауытқу тәртібін
Сонымен, В.К. Андриенко, Ю.В. Гербеи, А.И. Невский қиын жасөспірімдерді
Педогогикалық еркімен кеткендік;
әлеуметтік еркімен кеткендік;
шекті әлеуметтік еркімен кеткендік.
С.А. Беличаева үш топты ерекшелеп көрсетті:
жасөспірімдердің педогогикалық терең еркімен кеткендік;
аффекті ауытқулары бар жасөспірімдер;
жанжалдасқыш балалар.
Л.М. Семенюк тапқан мектеп, мұғалімдермен ой бөлісу, ата –
аномальді, аномаралді, деформациялы құндылықтарға ие, ауқытты
шығындауға ұмтылатын жасөспірімдер. Оларға эгоизм, басқалардың уайымына салқынқандылық таныту,
Деформационды талаптар мен құндылықтары бар жасөспірімдер. Оларда
физикалық күшті тек қана оларға қарағанда әлсіздерге қолдану тән.
Деформациондық және позитивті талаптар арасындағы жанжалы бар
жасөспірімдер. Олардың тәртібіне жанама және ауызша агрессия тән.
әлсіз деформациямен ерекшелінетін жасөспірімдер. Олардың тәртібіне
ауызша және жағымсыз агрессия тән.
Агрессияның келтірілген классификациясы тұлғаның ерекшеліктер жиынына негізделген. Тұлғаның дамуындағы
3 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
3.1 Агрессияны зерттеу әдістемесі (Басс-Дарки сауалнамасы)
Көптеген жағдайлар (кәсіби бағдар, спорт немесе басқа жарыстарға қатысатандар
Сондықтан біз А. Басс және Д.Аркидің (А.К Осницко адаптациясы,
Агрессия сапалы немесе мөлшерлі сипаттамаға ие. Кез келген қасиет
Осыдан барып, агрессия көрінісін екі топқа бөлуге болады: біріншісі
А.Басс агрессиялық және өшпенділік түсінігін бөліп көрсетті, ал соңғысына
Физикалық агрессия – басқа адамға қарсы физикалық күшті қолдану.
Жанама – агрессия, басқа бағыттағ адамға немесе бұрама жол
басқа бағыты жоқ адамға бағытталған.
Тітіркекену – ен шамалы деген қозуда жағымсыз сезімдерді көрсетуге
дайындық.
Жағымсыз – салт пензандарға қарсы белсенді емес қарсыласудан
белсенді күреске дейінгі мінез үлгісі
Реніш - әрекеттері үшін айналадағыны қызғагу несесе жек көру.
Күдіктілік – басқа адамдар оған зардап келтіреді деген оймен
қорғанып, абайлап жүру диапазоны.
Ауызша агрессия – жағымсыз сезімдерді форма арқылы, сондай –
жауап арқылы білдіру (қарғау, қорқыту).
Кінәні сезіну – ол өзін жаман адам қатарына қосып,
жүрмін деп ойлап, оны ар – ожданы жегідей жейді.
Сауалнама 62 сұрақтан тұрады, оған қолданушы «ИА » немесе
Сұраққа қоғаммен бірге жауап бермес үшін оны формалдайды.
1. Физикалық агрессия:
«иа»=1, «жоқ»=0:1,25,31,41,48,55,62,68, «жоқ»=1, «иа»=0:9,7
2. Жанама агрессия:
«иа»-1, «жоқ»=0:2, 10, 18, 34, 42, 56,63, «жоқ»=1, «иа»-0:26,49
3. Жақтыртпау:
«иа»=1, «жоқ»=0:3,19,27,43,50,57,64,72, «жоқ»=1, «иа»=0:11,35,69
4. Жаман сезіну:
«иа»=1, «жоқ»=0:4,12,20,28, «жоқ»-1, «иа»=0;36
5.Ренжу:
«иа»=1, «жоқ»-0:5,13,21,29,37,44,51,58
6.Күдіктену:
«иа»=1, «жоқ»=0:6,14,22,30,38,45,52,59, «жоқ»=1, «иа»=0:33,66,74,75
7. Ауызуша агрессия:
«иа»=1, «жоқ»=0:7,15,23,31,46,53,60,71,73, «жоқ»-1, «иа»=0:33,66,74,75
8.Кінәні сезіну:
«иа»=1, «жоқ»=0:8,16,24,32,40,47,54,61,67
Сауалнаманы құрарда мына ұстанымдар ұсталады:
Өшпенділік индексінде 5 және 6 шкала, ал агрессия индексінде
Агрессия нормаларын оның индексінің мөлшері арқылы анықтайды, 21 қосу-азайту
Осы әдістемені қолдана отырып, агрессия және тұлғаның қасиеті, мінез
Агрессиялық тәртіпті ғылыми түрде зерттеу мәселелер легін тудырады, өйткені
Агрессияның пайда болу дәрежесін анықтау үшін тестілеу әдісі қолданылады
Мақсаты: алдын ала психологиялық сараптама үшін ақпарат алу.
Құралдары: сұрақтары мен жауаптары бар бланк.
Тестілеуде жалпы орта мектепте №11орта мектебінің 8 сыныбында оқитын
Зерттеу нәтижесі
№11 орта мектептің 8сыныптың 5 жасөспірім %
Анар Айгерім Әсел Жандос Айдос
№1 Физикалық агрессия 20 30 20 30 30
№2 Жанама агрессия 44 33 55 33 44
№3 Жақтыртпау 45 36 18 18 27
№4 Жаман сезіну 60 80 20 60 100
№5 Ренжу 38 38 13 13 38
№6 Күдіктену 40 40 20 30 40
№7 Ауызша агрессия 38 31 23 31 23
№8 Кінәні сезіну 78 56 33 56 33
Агрессивтілік 34 32 31 31 31
Жасөспірімдердің агрессивті мотивациясының деңгейі
Басс-Дарк сауалнамасы
Мен оңай ашуланамын, бірақ тез сабірға келемін.
Егер меннен жақсылап сұрамаса, мен орындамаймын.
Мен өзіме тиесіліні әпқашанда алып тұрмаймын.
Мен адамдар мен жайлы артымнан не айтатынын білмеймін.
Менің ойымша мен адамды ұралмаймын.
Мен қаншалықты ашулансамда, ешқашан заттарды лақтырмаймын.
Мен басқалардың кемшіліктеріне түсінушілікпен қараймын.
Егер маған қойылған талаптар ұнамасы, оларды бұзғым келіп тұрады.
Басқалар ұнемі жағымды жағдайларды қолдана алады.
Мені доссанамайтын адамдардан, мен абай боламын.
Мен көп адамдармен келісе бермеймін.
Кейде менің басыма өзім ұйалатын ойлар келеді.
Мен ашуланған кезде, есіктерді қатты жабамын.
Мен сырт көзге көрінгендей емес, өте ашуланшақпын.
Егер кімде-кім өзін бастықпын деп санаса мен оған әрқашанда
Мені біраз өз тағдырым қанағаттандырмайды.
Мені көп адамдар жақсы көрмейді деп ойлаймын.
Егер адамдар менімен келіспесе, мен олармен бәсекелесемін.
Жұмыстан қашқан адамдар өздерін кінәлі сезіну керек.
Мен дөрекі қалжыңдары жақтыртпаймын.
Маған күлсе, мені ашу билейді.
Егер адамдар өздерін бастықпын деп санаса, мен оларды орнына
Мен әр апта сайын маған ұнамайтын біреу-міреуді көремін.
Көп адамдар маған қызғана қарайды
Мен адамдар мені силағанын талап етемін.
Мен ата-аналарым үшін аз қамқорлық көрсететінім мені толғандырады.
Сізді үнемі сабырдан шығаратын адамдар, тайақталуға лайық.
Егер маған жаман қараса, мен ренжімеймін.
Егер біреу менің ызама тисе, мен оған көңіл аудармакймын.
Мен сыртқа көрсетпесемде, кейде қатты қызғанамын.
Кейде маған елдер күлетін сиақты көрінеді.
Егер мен ашулансамдағы, мен «қатты» сөзге келмеймін.
Егер мені біреу ұрсадағы мен кейде ғана жауап қайтарам.
Мен ойламағандай болып жатса, мен кейде ренжимын.
Кейде мен маған ұнамайтын адам бары үшін ашуланамын.
Мен шыныменде жек көретін адам жоқ.
Менің ұстамымым: «ешқашанда «бөтендерге»сенбе».
Егер біреу-міреу мені ашуландырса, мен оған ол тұралы не
Мен өзім кейін өкінітін әрекеттерді көп жасаймын.
Балалық шақтан бері мен ешқашан қатты ашуланған емеспін.
Мен өзімді көбінесе атылуға дайын тұратын оқ толған бөшке
Егер бәрі менің не сезінетінімді білсе онымен бірге жұмыс
Маған адамдар не үшін жақсылық жасайтынын түсінгім келеді.
Маған айғайласа менде айғайлаймын.
Мен басқаларға қарағанда аз немесе көп төбелеспеймін.
Мен қолыма түскен затты алып сындыратындай кезімді есіме түсіре
Кейде мен өзім бірінші ұратындай сезімемін.
Кейде мен өмір маған әділетсіз деп санаймын.
Бұрын мен көп адамдар шын айтады деп ойлайтын, бірақ
Мен текқана ашуланғанда ұрсысамын.
Кейде мен жұдырықпен үстелді соғу арқылы ашуымды білдіремін.
Өзіме ұнамайтын адамдарға дөрекімін.
Маған қастандық қылатын дұшпандарым жоқ.
Соған лайық болсадағы, мен адамды орнына қойа алмаймын.
Мен дұрыс өмір сүрмедім деп көп ойлаймын.
Мен ұсақ-түйек үшін ашуланбаймын.
Елдер мені ашуландыру немесе қорлауға ұмтылады деп ойламаймын.
Мен елдерді көп қорқытамын, бірақ оны іске асырмаймын,
Мен соңғы кезде іш пыстырларлық адам болып барам.
Айтыста мен үнемі даусымды көтеремін.
Мен әдетте адамдарға деген жаман көзқарасымды жасыруға
тырысамын.
Біреумен айтысқанша мен онымен келісе саламын.
Зерттеу нәтижелері
Өсіп келе жатқан балалардың агрессиясының нақты психологиялық себептерін анықтау,
Агрессиялы балалар- олар ұүлкендерден көп зәбір көретін және сөз
Жасөспірімдік шақтың психологиялық коррелиятарын білу үшін біз Талдықорған
Біздің зерттеуіміз бойынша әр үш бала, 38%, яғни қалыпты
Агрессиялық дәрежесі жоғары жасөспірімдер арасындаер балалар - 51%, қыз
Нәтижелер диограммада көрсетілген.
Жасөспірімдерде агрессия дәрежесі көтерілсе, олардың бойынан ауызша агрессия және
Бұл кезде агрессия индексі өшпенділік индексінен асып кетеді.
Өшпенділік физикаклық агрессияны құрайтынын айта кеткен жөн. Берілген жағдай
Корреляционды жағымды байланыс статикалық маңызды дәрежеде агрессия индексі мен
Сәйкесінше, агрессияның жоғарғы дәрежесі бар жасөспірімдер реніш пен күдікке
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта келгенде жасөспірімдік шақта агрессиялық мінез көбінесе өшпенділік формасына
Жүргізілген жасөспірім – құқық бұзушыларды зерттеу (объекті ретінде психикалық
Деликанвентті мінездің шарттырры болып бос уақыт, тұлғанаң айналысатын қызығушылығы
Тәрбиелеу – профилактика қызметі кәмлетке толмағандарға тек қана жеке
Жасөспірімдердің агрессия ескертпелерімен профилактикасы тек қана әлеуметтік тұрғыдан емес,
қолайсыз факторларды және десоциализирлайтын жақын орта
әрекеттерін көрсетіу, олар кәмлетке толмаған тұлғалардың даму және өз
қазіргі заман диогностикасытәрбиелеу - профилактикалық ортада
психолог- педогогтық коррекцияны агрессиялы мінез үшін тандайды.
Осыдан барып, агрессия көрінісін екі топқа бөлуге болады: біріншісі
Агрессия сапалы немесе мөлшерлі сипаттамаға ие. Кез келген қасиет
Ұл бала мен қыз баладағы агрессияның әртүрлі формасын қарастыру,
Сонымен, агрессия мінез – құлықтын кез келген түрі, қаламасада
Бұл анықтама бойынша агрессияны мінез – құлық түрі ретінде
Жасөспірімдік агрессия ол тұлғаның жеке басындағы жиынтықтары, агрессиялық тәртіптің
Егер балалардың бір немесе екі ата – анасымен де
Осы жұмыс бойынша қорытындыны келесі түрде формальдауға болады:
Жасөспірімдік шақ жасөспірім организмі үшін өте жауапты және өз
көтермейтін» маңызды кезең болып табылады, ол ары қарай жалғасатын
Жасөспірімдік шақтағы агрессия әртүрлі жағымсыз фокторлардың әсері болып
табылыды. Оьлардың ішінен мыналарды атап өтуге болады: орта (әлеуметтік,
Жасөспірімдердің агрессиялық мінезінің профилактикасы бойынша коррекционды
жұмысы өзіндік ерекшіеліктерге ие. Бастапқы сатысында топтық формалар көрсетілмеген
Жасөспірімдердің агрессиялық мінезінің профилактика жоспарында олардың бос
уақыттарын азайтып, көіндерін аудартатын жұмыс пен қамтамасыз ету керек.
Зерттеу нәтижесінде біз қазіргі заман жасөспірімдерінің агрессиясы жоғарғы
дәрежеде екенін анықтадық. Бұған дәлел қоғамдағы күрделі жағдай бола
Мектептің мақсаты балаларды әлуметтік жағымсыз әсерлерін азайтып, қорғау болып
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Семенюк Л.М. «Психологические особенности агрессивного повидение подростков и
2. Қалиасқарова М.А. «Әлеуметтік педагог» №2 2009ж 20-22 бет
3. «Агрессивтілік мінез-құлықтың теориялық мәселелері»
Жантану мәселелері №4 2008ж 26-30бет
4. Қалиасқарова М.А. «Әлеуметтік педагог» №2 2009ж 20-22 бет
5. Реан А.А. «Подростковая агрессия» 1997г.
6. Семенюк Л.М. «Психологические особенности агрессивного повидение подростков и
7. Реан А.А. «Агрессия в структуре поведения возбудимой и
8. Реан А.А. «Подростковая агрессия» 1997г.
9. «Жантану мәселелері» №4 2008ж 26-30бет
10. «Жантану мәселелері» №4 2008ж 26-30бет
11. «Агрессивтілік мінез-құлықтың теориялық мәселелері»
Жантану мәселелері №4 2008ж 26-30бет
12. Ковалев П. «Возрастные-половые особенности отражения в сознании структуры
13. Бэрон Р. и Ридчарсон Д. «Агрессия» 1997г. 336
14. Бандура А. Уолтерс Р. «Подростковая агрессия» 1999г. 512
15. Ержанова А.Н. «Воспитание школьников» №2 2009г. 16-17 бет
16. Қарамурзаева А. «Қазақстан мектебі» №4 2008г. 15-17 бет
17. Выготский «Психология развития ребенка» 2009г.
18. «Социальная психология» №3 2007г.
19. А.Воробьева «Воспитание школьников» №7 2008г. 48-55 бет
20. «Жантану мәселелрі» №4 2008г. 26-31 бет
21. «Әлеуметтік педагог» №2 2009ж. 20-224 бет
22. «Психология в школе» №3 2007г. 26-30 бет
23. «Воспитание школьников» №5 2007г. 58-60 бет
24. «Мектептегі психология» №3 2008г. 20-21 бет
25. «Психология и культура» под ред. Дэвида Мацумуто 2004г.
26. Ковалев П. «Возрастные-половые особенности отражения в сознании структуры
27. «Социальная психология» №3 2007г.
28. Бандура А. Уолтерс Р. «Подростковая агрессия» 1999г. 512
29. Ковалев П. «Возрастные-половые особенности отражения в сознании
30. Ержанова А.Н. «Воспитание школьников» №2 2009г. 16-17 бет
31. «Жантану мәселелері» №4 2008ж 26-30бет
32. Реан А.А. «Подростковая агрессия» 1997г.
33. «Әлеуметтік педагог» №2 2009ж. 20-224 бет
34. «Мектептегі психология» №3 2008г. 20-21 бет
35. «Психология и культура» под ред. Дэвида Мацумуто 2004г.
36. А.Воробьева «Воспитание школьников» №7 2008г. 48-55 бет
37. Бандура А. Уолтерс Р. «Подростковая агрессия» 1999г. 512
38. Выготский «Психология развития ребенка» 2009г.
39. «Әлеуметтік педагог» №2 2009ж. 20-224 бет
40. Семенюк Л.М. «Психологические особенности агрессивного повидение подростков и
41. Қалиасқарова М.А. «Әлеуметтік педагог» №2 2009ж 20-22 бет
42. «Социальная психология» №3 2007г.
43. Выготский «Психология развития ребенка» 2009г.
44. «Социальная психология» №3 2007г.
45. «Психология и культура» под ред. Дэвида Мацумуто 2004г.
46. «Әлеуметтік педагог» №2 2009ж. 20-224 бет
47. Бандура А. Уолтерс Р. «Подростковая агрессия» 1999г. 512
48. Бэрон Р. и Ридчарсон Д. «Агрессия» 1997г. 336
49. Реан А.А. «Подростковая агрессия» 1997г.
50. «Воспитание школьников» №5 2007г. 58-60 бет
51. «Мектептегі психология» №3 2008г. 20-21 бет
52. Ержанова А.Н. «Воспитание школьников» №2 2009г. 16-17 бет
19
Арт терапиясы арқылы жасөспірімдердегі девиантты мінез құлықтың алдын алу
Мінез құлықты көтермелеу әдістері
Агрессиялық мінез – құлықтың феноменологиясы
Жасөспірімдердегі девианттық мінез - құлықтың түрлері
Агрессивті мінез - құлыққа жасөспірімдердің бейімділігі
Кәмелетке толмағандардың қылмыскерлігі - әлеуметтік мәселе ретінде
Қиын балалар ұғымының мәні
Жасөспірімдердің агрессиялық мінез - құлық мәселелері
Педагогика бойынша практика
Жасөспірімдер бойында құқықтық сананың қалыптасу ерекшеліктерін зерттеу