Есептік сандардың сөзжасамы
М А З М Ұ Н Ы:
І КІРІСПЕ.................................................................................................. 4-10
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ....................................................................................11-46
1. Сан есімнің сөзжасам тәсілдері...........................................................11-14
2. Есептік сандардың сөзжасамы............................................................15-16
2.1. Күрделі сан есімдер...........................................................................17-23
2.2. Күрделі сандардың тірек компоненті..............................................24-27
3. Реттік сан есімнің сөзжасамы..............................................................28-30
4. Жинақтық сан есімнің сөзжасамы......................................................31-32
5. Топтық сан есімнің сөзжасамы...........................................................33-35
6. Болжалдық сан есімдердің сөзжасамы...............................................36-37
6.1. Болжалдық сан есімнің синтетикалық тәсіл арқылы жасалуы.....38-43
6.2. Болжалдық сан есімнің аналитикалық тәсіл арқылы жасалуы.....44-45
7. Бөлшектік сан есімдердің сөзжасамы..................................................46
ІІІ Қорытынды..........................................................................................47-50
ІҮ Пайдаланылған әдебиеттер тізімі......................................................51
І К і р і с п е
Сөзжасамның жалпы мәселелері
Сөзжасам – тіл білімінің жеке саласы. Осыған орай мұның
Ұлттық тіл біліміндегі сөзжасам жүйесі бүгінгі күні әбден қалыптасқан,
Сөзжасам қай тілде болмасын, ертеден келе жатқан тілдік құбылыс
Сөзжасам тәсілдерінің тілдің даму тарихында жайлап қалыптасқанын және оның
Тіл біліміндегі сөзжасам жүйесінің ертедегі көне тілдік құбылыстарға жатадындығына
Сөз тудырудың синтетикалық тәсілі көне жазба ескерткіштер тілінде ұшырасқанымен,
Тілдегі күрделі жұрнақтар бір кездердегі бөлекше қосымшалардың бір-бірімен тұлғалық
Осы сияқты, сөз тудырушы жұрнақтардың мағыналық құрамының кеңеюінен тілдегі
Тілдегі мұндай қосымшалардың мағына жағынан дамуы өте ерте уақыттан-ақ
Осы арқылы Орхон жазбалары кезеңінің өзінде қосымшаларды семантикалық даму
Алайда көне жазба ескерткіштер тілінде осы жұрнақтың тек заттық
Екі сөз табына (зат есім, етістік) қатысты –ыс, -іс,
Осылармен бірге тілімізде бұрын қолданыста болған кейбір жұрнақтардың пассивтенуі
Жаңа сөз жасаудың көне тәсілі деп есептелетін аналитикалық тәсіл
Сөз тудыру жүйесіндегі семантикалық тәсіл де – тілімізде ертеден
Қандай тілде болмасын сөзжасамдық жүйе қатып қалған құбылыс емес,
Сан есімдердің сөзжасамдық заңдылықтары, өзге сөз таптарындай, басқаларынан ерекшелендіріп
1. Сан есімнің сөзжасам тәсілдері. Бұл тақырыпшада сан есімнің
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. САН ЕСІМНІҢ СӨЗЖАСАМ ТӘСІЛДЕРІ
Сан есімнің сөзжасам жүйесі туралы айтқанда, ондағы сөз тудырудың
Ал негізгі түбір сан есімдер деп бірлік, ондық атауларын,
Сандық ұғымдар тілімізде, жоғарыда көрсетілгендей, тек бірлік, ондық, жүз,
Күрделі сандағы жеке сыңарлардың біріне-бірі көбейтілуі арқылы аналитикалық тәсілдегі
Аналитикалық тәсілге қарағанда тіліміздегі сан есімдердің синтетикалық тәсілмен жасалуы
Негізінен, сан есім сөзжасамында синтетикалық тәсіл оның семантикалық топтарын
Осы тұста синтетикалық тәсіл негізінде бірінші сандық ұғым өзгеріп,
2. Есептік сандардың сөзжасамы
Қазіргі қазақ тілінде есептік са есімдер нақтылы сандық ұғымдарды
Есептік сандардың тілдегі баюы басқа тілдерден сөз қабылдау жолымен
Сандық атаулардың бір санмен келесі бір санның тіркесуі нәтижесінде
Ішкі құрылысы жағынан алуан түрлі болып келетін есептік сандардағы
Тілде ертеден бері келе жатқан сандық атаулар есептік сандардың
2.1. Күрделі сан есімдер
Сан есім сөз табында күрделі сан атаулары өте мол
Сан есім сөз табына жататын сөздердегі дара сандардың ұзын
Әр сандық қатардың өз ішіндегі сандар және бір сандық
Осы арқылы біз тіліміздегі сандық қатарлардың көбісінің күрделі сандардан
Сонымен, күрделі сан атаулары деп екі немесе одан да
Осындай құрамы кемі екі сөзден тұратын күрделі сан атауларының
Сондай-ақ күрделі сан атаулары құрамы жағынан қаншалықты көп сөзден
Күрделі сан атауларының және бір ерекшелігіне олардың әрқайсысының өзіндік
Мәселен, күрделі сан атауларын қырық төрт, елу жеті, алпыс
Біз жоғарыда күрделі сандардың ертеректе қалыптасқанын айтқан болатынбыз. Ендеше
Синтаксистік қызметі жағынан күрделі сандар бірнеше сөзден құралса да,
Сөйлем бойындағы күрделі сандарға қосылатын қосымша да, олардың күрделілігі
Бұл тұста қосымша күрделі сандардың жеке сыңарларының барлығына бірдей
Күрделі сандар құрамдық тұтастығын әрқашан берік сақтайды, сондықтан олар
Сондай-ақ күрделі сан атауларындағы жеке сыңарлар тұрақты жұмсалатындығымен де
Тілдегі сөз атаулыға ортақ негізгі белгіге орай, күрделі сандар
Алайда күрделі сөздердің құрамының күрделіліг мен жекелеген сыңарларының бөлек
Бұдан қазақ тілінің емле ережесіне нұқсан келді немесе күрделі
Күрделі сөздерге өте бай болуы – түркі тілдеріне тән
2.2. Күрделі сандардың тірек компоненті
Қандайда бір тілде болмасын сөзжасам процесіне қатысатын элементтердің қызметі
Дәл осы күрделі сөздердің жасалуындағы ұйытқы сөздер сияқты, күрделі
Ондық пен бірлік сандардың араласып келген күрделі сандардың атауларында
Сан жағынан тілімізде тірек компонент бол алатын сандар көп
Көңіл аударарлық бір жайт – жүздіктердің атын жасауда орналасу
Сонымен, жоғарыдағыдай, жүздіктің түрлерін жасағанда да, жүздіктер мен ондық
Өзіне түрлі сандарды қосып алу арқылы бұл мыңдықтар тірек
Осы келтірілгендер арқылы күрделі сандардағы тірек компоненттің орны екі
2. Тірек компоненттердің күрделі сандардың жасалуына негіз болуындағы құрамы
3. Реттік сан есімнің сөзжасамы
Жоғарыда арнайы айтып өткеніміздей, сан есім сөз табының сөзжасамына
Бұл қосымша сан есімнің жұрнағы ретінде көне замандардан бері
Сонымен, реттік сан есімдер заттың белгілі бір нақтылы сан-мөлшерін
Осының алғашқы сөйлеміндегі екінші, үшінші деген реттік сандар, байқағанымыздай,
Заттың рет саны мен қатар санын білдіруі жағынан реттік
Тілімізде реттік сандардың контексте жұмсалуына қарай сындық мәнде кездесетін
Негізінен, реттік сан есімдердің негізгі мағынасы қандай да бір
Бұл – реттік сандардың қолданылуындағы бір ғана ерекшелік болса,
Жоғарыдағы мысалдардан біз реттік сан есімдердің тек заттың ғана
4. Жинақтық сан есімнің сөзжасамы
Сан есімнің есептік деген мағыналық түрінен басқа топтарының жасалуына
Осы күнгі түркі тілдерінің көбінде (татар, башқұрт, қарақалпақ т.б.)
Сонымен, түркі тілінен бері келе жатқан сан есімнің семантикалық
2. –н қосымшасы –ғун қосымшасының құрамындағы жинақтық, көптік мағыналы
Орхон жазба ескерткіштері тілінде жинақтық сан есімнің бар екенін
Жинақтық сан есімдердің қанша санға тарауына байланысты оның түркі
Өзі жасалған есептік саннан жинақтық санның айырмасы – сол:
5. Топтық сан есімнің сөзжасамы
Сан есімнің бұл семантикалық тобының да өзіне тән қосымшасы
Сондықтан қазіргі қазақ тілінде топтық сан есім жасауға қатысатын
Осылар сияқты, топтық сан есімдер шығыс септік жалғауы арқылы
Сан есімнен кейін тіркескен өлшем мағынасындағы га, кг; метр,
Өзінің жасалуына негіз болған есептік сандардың дара не күрделі
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келгенде, топтық сан есімдер шығыс септік
Сондай-ақ топтық сан есімдер ешқашан да сөз түрлендіруші қосымшалармен
6. Болжалдық сан есімдердің сөзжасамы
Зат пен құбылыс атаулының объективті өмірде барлық жағдайда бірдей
Осындағы отыз шақты кісі деген болжалдық сан есімінде де
Сонымен, болжалдық сандарға абстрактілі сан-мөлшер ұғымы болмаса, нақтылы сан-мөлшер
Жасалу жолы жағынан болжалдық сандардың мүмкіндігі өте мол және
6.1. Болжалдық сан есімнің синтетикалық тәсіл арқылы жасалуы
Тек қана болжалдық сан жасайтын арнаулы жұрнақ түрі түркі
1. Есептік сан есімге қосылған –дай, -дей, -тай, -тей
Алайда бұл морфема (-дай, -дей, -тай, -тей) қазіргі тілімізде
Екінші деген реттік сан есімге осы жұрнақтың –лей варианты
Сонымен бірге сан есім көлемдік және мезгілдік зат есіммен
2. Болжалдық сан есім есептік сандарға –лап, -леп, -дап,
Болжалдық санды білдіруде көлемдік және мезгілдік заттардың өзіне тікелей
Бұл жұрнақ етістікпен де байланыста келеді, алайда сан есім
3. Болжалдық сан есім есептік сандардан сонымен бірге -даған,
Құрамы жағынан -даған, -деген, -таған, -теген жұрнағы да күрделі
4. Болжалдық сан есімді есептік сан есімнің көптік жалғауы
Сан есімнің қосымшалары қатарында көптік жалғауының жоқ екені баршаға
Болжалдық сан есімнің мұнан басқа көрсеткіштері мен есептік санға
Қазақ тілінде түркі тілдес халықтар тілінде қолданылатын –ер жұрнағы
Енді бір жағдайларда бір деген сан есімнің өзінің де
6.2. Болжалдық сан есімнің аналитикалық тәсіл арқылы жасалуы
Синтетикалық тәсіл сияқты аналитикалық тәсіл арқылы да болжалдық сан
1. Болжалдық мағына есептік сандардың қосарлануы арқылы да жасала
2. Сондай-ақ болжалдық сан есімнің есептік сан есімдерге шылаулардың
а) Болжалдық мағына атау септік тұлғасындағы сөздерге шақты, шамалы,
ә) Есептік сан есімдерден болжалдық сан есім артық, астам,
б) Болжалдық мағына барыс септік тұлғалы есептік сан есімдерге
в) Сонымен бірге болжалдық мағына есептік сандарға талай, бірнеше,
7. Бөлшектік сан есімнің сөзжасамы
Негізінен, математика ғылымына қатысты деп танылатын бөлшектік сандықь ұғым
Құрамы жағынан бөлім және алым сандардан тұратындықтан, бөлшектік сандар
а) Бірінші сан ілік септігінің тұлғасында, екінші сан тәуелдік
ә) Бірінші сан шығыс септік, екінші сан атау септік
б) Бөлшектік сан ұғымы тіркес құрамындағы бірінші санның шығыс
Есептік сандарға жарым, жарты, ширек сөздерінің тіркесуінен де бөлшектік
ІІІ Қ О Р Ы Т Ы Н
Сан есім сөз табының қалыптасқан сөзжасамының жүйесі қазақ тілінде
Мұндай сөзжасамдық элементтердің сан есімнің сөзжасам жүйесінде жұмсалуы белгілі
Сондай-ақ басқа сөз таптарының сөзжасам жүйесінен сан есімнің сөзжасам
Мәселен, түмен деген сан атауы қазіргі қазақ тілінде жоқ,
Қорыта келе, сан есім сөз табының лексико-семантикалық топтарының жасалуын
1. Сан есім сөз табының лексико-семантикалық топтарының бөлінуі сандық
2. Сан есім сөз табының ішінде есептік сандардан өзгелері
3. Басқа сөз таптарында да сан есімнің лексико-семантикалық топтары
Сондай-ақ сан есім сөзжасамы – тілде өте ерте қалыптасқан,
ІҮ Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности ҮІІІ
2. Есенқұлов А. Көне түркі жазба ескерткішіндегі қосымшалар. –Алматы:
3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы:
4. Хасенов Ә. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер. –
5. Төлеуов Ә. Сөз таптары. – Алматы: Мектеп, 1982.
6. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым,
7. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі (морфология). – Алматы:
8. Ибатов А. Сөздің морфологиялық құрылымы. – Алматы: Ғылым,
9. Қазақ грамматикасы. – Астана, 2002.
10. ҚалыбаеваА., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі.
11. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Ғылым,
12. Тоққожаева О. Қазақ тіліндегі сөзжасамдық ұялар сөздігі. 1-кітап.
13. Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских руническх памятников ҮІІ-ІХ
14. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам
15. Хасенов А. Етістіктің лексико-грамматикалық сипаты. – Алматы: Мектеп,
16. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. – Алматы: Рауан, 2003.
6
Сан есімнің мағыналық топтарының сөзжасамы
Сан есімнің сөзжасам тәсілдері
Аналитикалық тәсіл - сан есім сөзжасамының негізгі тәсілі
Сан атаулары — өте көне заманнан келе жатқан сөздер
Сан есімнің (күрделі) сөзжасамы
Қазақ тілі мамандығының магистратураға қабылдау емтиханның бағдарламасы
Мақал-мәтелдер құрамындағы сан есімдердің этнолингвистикалық сипаты
Тіл біліміндегі морфология саласындағы грамматикалық мағына және сөзжасамның тәсілдері
Сан есімнің мағыналық топтарын оқытуда интерактивті әдістерді қолдану
Көне түркі (ХIII-ХIV ғасыр) жазба ескерткіштер тіліндегі есім сөздердің жасалу жолдары