Қазақ халқының рухани мұрасы

Жоспар
Кіріспе.....................................................3
1 Қазақ халқының рухани мұрасы..................................13
1.1. Тарихи жазбалар ........................................................13
1.2. Халық ауыз әдебиеті .................................................17
1.3. Әдеби мұра ...........................................24
2 Қазақ халқының материалдық мәдениеті....................31
2.1. Архитектуралық ескерткіштер .................................31
2.2. Қазақстан архитектурасының 20 ғ.б. сипаты ................................37
2.3. Тарихи ландшафтар ...................................................49
2.4. Қолөнері ................................................53
Қорытынды ..........................................59
Әдебиеттер тізімі .........................................................62
Қосымша материалдар...............................................63
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі.Халықтың әлеуметтік мәдени-рухани мұрасындағы ұлттық өнердің даму процесінің
Халықтың мәдени-рухани мұрасындағы ұлттық өнердің дамуы арқылы эстетикалық тәрбие
Тілді, ұлттық өнерді, ұлттық салт–сана мен әдеп-ғұрыпты, дәстүрді, халықтық
Соның ең бастысы ұлттық бейнелеу өнеріміздің даму тарихын түсіндіретін
Бұл еңбектің басты мақсаттары: халық мұрасындағы ұлттық өрнек өнерінің
«Халық мұрасындағы ұлттық өрнек өнерінің даму тарихын оқыту тәрбие
Халықтың әлеуметтік мәдени-рухани мұрасындағы ұлттық өрнек пен оның түрленуін
білім беру мен мектептің ұлттық қайнарларын нығайту;
ұлттық өнеріміздің, төл мәдениетіміздің шүбәсіз басымдылығын мойындау және қамтамасыз
халық мұрасындағы ұлттық өнердің мәдени-этникалық мүдделерін жүзеге асыруға бағытталған
бұл жүйені жаңаша оқытудың ұлттық-педагогикаға қосатын үлесін айқындауға мақсатты
Мақсат-байырғы бейнелеу өнерінің мәдени-рухани мұрасындағы ұлттық өнердің көркемдік даму
соңғы кезеңдердегі педагогика саласында бүгіггі күнге дейінгі халық өнеріндегі
халық мұрасындағы дәстүрлі ұлттық өнердегі зрнек пен түстерді қабылдау
халық мұрасындағы ұлттық өнерді саяси ұшқары пікірлерден тазарту және
Халық арадағы ұлттық өрнек пен түрлі реңктердіңтәрбиеліік мақсаты бұрын
Қазақтың әлеуметтік мәдени-рухани мұрасындағы ұлттық өнердің тарихындағы
Қазақ халқы осы уақытқа дейін, дәлірек айтқанда, 18,19,20 ғасырлардың
Адамзат баласы мәдениеттердің әртүрлілігімен және әр тектілігімен бай. Ендігі
Сөз жоқ, қазақ халқының да ғасырлар қойнауынан бастау алатын
Ал, салт-дәстүрдегі, наным-сенімдегі, зат-бұйымдардағы 2-3 мың жылдың ұзына бойында
Пазырық қорғанынан (б.з.д. 5 ғ.) табылған мүліктерді көргенде өз
Қазір ғой, дүниежүзілік рухани үрдісте «Латын Америкасының әдебиеті», «Африка
рухани тұтастығын мойындау деген сөз, түптеп келгенде Еуразия құрлығындағы
ғибадатханасының таңғажайып бітімін танып-білуіңізде мүмкін емес» депті. (4) Ендеше,
Әрине, ұлттың мәдени-рухани әлемі мейлінше кең ұғым, өмірдің барлық
Әрине, таным жолы қашанда даңғыл болмаған. Алайда, бұл жолдағы
шындықтың басы ашық. Ол – адамзат баласының барша болмысы
Біздің ойымызша ең басты бағыты-ғасырлар бойы жиналып, әлі
Біздің ата-бабаларымыздың нақты өмір шындығында өрнек өнері мейлінше кең
Жалпы, жан дүниесі жаңарған, саналы білім алған жас ұрпақ
Еліміздің өткендегі қилы тарихын еске ала отырып қазіргі жай-күйіне
Өкінішке орай, 20 ғасырдың 70-80 жылдары идеялық саяси бірізділік,
Жаттандылық, пікір ұтымды шығармашылық жетістіктерді көрмеушілік немесе теріс түсіндіру
«Халқымыздың тарихындағы рухани мұра көшпенді тұрмыстың өз ерекшеліктерінее сай
Ата – баба мұрасы бізге қалдық болып қалған жоқ,
Халқымыздың мәдени-рухани мұрасындағы ұлттық өрнектің әдептелінуін осылайша игеру, оны
Бүгінгі кезеңде ұлттық мектептерде өткізілетін бейнелеу өнері сабағында мұғалімнің
«Ал, шығармашылық балалық шақ әсерінен басталады. Шығармашылық халқымыздың мәдени-рухани
Халқымыздың мәдени-рухани мұрасындағы өрнек өнерінің шығармашылық дәстүрі арқылы оқушыларды
Сөйтіп, бүгінгі халқымыздың мәдени-рухани мұрасындағы ұлттық өрнек өнерініің дәстүрін,
Халқымыздың мәдени-рухани мұрасындағы ұлттық өрнектерді әдептеуге тәрбиелеуде балалар шығармашылығына
Диплом жұмысының міндеті: Қазақ халқының тарихында өткен тарихи оқиғалармен
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақ халқының мәдени мұрасы
Тарихнамасы: Қазақ халқының мәдени мұрасын жазуда көптеген еңбектер қолдандым.
«Елім-ай» әнінің тарихының өзі барлық қазақ халқына мәлім. Желтоқсан
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы «20 ғ.б. қазақ халқының
Кіріспеге сілтеме:
1. Балкенов Ж. «Әдептеу» , Қарағанды
2. Назарбаев Н.Ә. «Тарих толқынында» , Алматы 1992 жыл,
3. Балкенов Ж. «Әдептеу», Қарағанды 1994 жыл, 36 -
4. Сейдімбек А. «Қазақ әлемі» , Алматы
5. Сонда, 12 бет.
6. Сейдімбек А. «Күңгір – күңгір күмбездер» ,
7. Уәлиханов Шоқан. «Таңдамалылар», 5 томдық, 1 том, 57
1 бөлім Қазақ халқының рухани мұрасы
1.1. Тарихи жазбалар
Даналық өрнегі. Адамзат баласының тарихындағы ең көне өнер туындыларының
Жануарлық стиліндегі өнер туындыларының алғаш қолға түсіп, жинақталып, ғылыми
Бара-бара Сібір мен Қазақстан ғана емес, қазына іздеушілер Дон
Шынында да жануарлық стильдегі өнер туындылары ғажап! Қанатты қиял,
Ең алдымен мерзіміне байланысты, осы уақытқа дейін қолға түскен
көне қаланың іргесінен қазылған «Ділдә - төбе» қорғаны (1978).
Осы уақытқа дейін табылған «жануарлық стильдегі» сан мыңдаған бұйымның
Мұндай мысалдарды тізе берсе мейлінше мол. Осы тұста айрықша
көшпелілердің тұрмыс – тіршілігінен көріністер бар. Солардың ішінде садақ,
Скифтердің көшпелі өмір салтында болғаны көне заман тарихшыларының еңңбектерінде
Тарихтан аян, б.з.д. 2 мың жылдық пен 1 мың
кезі б.з.д. 9-13 ғазыс. Қазақ даласындағы металлургия өндірісінің де
жебе жіберіпті. Мұнысы: «құс болып көкке ұшсаң да ,
Даналық өрнегіндегі (жануарлық стильдегі) өнер туындысы – көшпелілер болмысыының
Көшпелі скифтердің даналық өрнегі туралы түйін сөз мынаған саяды.
1.2. Халық ауыз әдебиеті
Күй-шежіре. Халқымыздың қанына сіңген өнерпаздығы руханы асыл ұраның ебір
«Қазақтың аса бай ән-күйі шындықты көркем бейнелеуде адамгершіл нәзік
Халқымыздың рухани ғұмырнамасына көз жіберіп, эстетикалық түйсік – талғамын
Халқымыздың музыкалық мұрасы рухани асыл қазыналардың ішіндегі ең бір
нұсқасын да бүтін қалпында сақтай білген. Көшпелі елдің өмір
Ұлытау төңірегіндегі тас мүсіндер ішінде аса қызықтысыныңі бірі бақсының
Тас мүсіннің бір жақ бүйірінде қобыздың суреті, арқасында бақсы
Бұл екі нәрсе – қобыз бен қоңырау – ертедегі
Жеткенде жылқым жүзге қуанамын
Еңкейіп сырлы аяқпен су аламын,
Есіме сен түскенде сүйген сәулем,
Қолында асасы жоқ диуанамын, -
деп келетін халық өлеңі бақсы диуананың бірінші белгісі қобыз,
сұңқылдата тартып, аса таяғын сылдырата сілкіп, тыңдаушысының еңсесін баса
көне дінмен, көне ұғым-түсінікпен селбесіп көне музыкалық сарындардың да
Ұлттық музыкалық мұрамыздың көнеден жеткен озық үлгілеріне айғақ болар
Ал 20 ғасырдың басында қазақтың халық музыкасы ғылыми негізде
үкіметіміз бен партиямыздың әкелік қамқорлығы айрықша ықпал еткенін ұмытпауымыз
Музыкалық фольклорымызды қағазға түсіріп, мәңгілік өшпес асыл қазынаға
Халық музыкасының бастау тегі, зерттеу жолына қатысты қысқа қайырым
Халқымыздың рухани мұрасын үңги зерттеп, көрегенділікпен пайымдай білген Сәкен
Ұмытылып, жоғалып бара жатқан көп – көп ескі күйлердің
ашылар еді». Халық мұрасын қастерлеген жан осы пікірді жүзеге
Әрине, мұндай аса жауапты түйінді шешерде әркім өзінше жоло
Сонымен белгілі үлгі – модель бойынша қазақтың музыкалық фольклорының
1.көне заман күйлері (б.з.д. 8-5 ғ. мен б.з. 6
туралы күйлер жатады. Мәселен, «Қос мүйізді Ескендір», «Көк төбет»,
2.оғыз – қыпшақ кезеңінің (6-8 ғ.ғ.) күйлері. Бұған ,
11 ғасырда оғыздардың шырқының бұзылуын кәрлен кесенің тасқа түсіп
3. ноғайлы кезеңінің күйлері (13-16 ғ.). Оғыз –
аңғарамыз. Бір сәт зер салып көріңіз. «Ер Төстік», «Жиренше
жырлар , Сыпыра жырау, Асан қайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз,
4. Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі (17-18 ғ.ғ.) күйлер. 16
Қазақ – жоңғар арасындағы шиеленістің ең ширыққан сәті 1723
Соның музыкалық мұрамыздағы айғағы ретінде «Елім-ай» әнін, «Қаратаудың шертпесі»,
5. 18,19 және20 ғасыр басында туған күйлер. Бұл кезеңнің
жырларымыздағы сияқты ән – күйлерімізде тайға таңба басқандай сайрап
Сонымен, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні мынаған саяды екен.
«Фольклор» терминінің мән-мағынасы туралы да бірауыздан мойындалған анықтама жоқ
Әу баста ағылшын тарихшысы Уильям Томс ұсынған (1846) «фольклор»
Фольклорды халық мәдениетінің «жұқанасы», «қарабайыр» көрінісі деп келетін тұжырым
ақындық шығармашылығы» деп келетін ұғым Америка ғалымдарының (Р.Уотермен, У.Беском,
Алайда, соңғы кездерге дейін Кеңес фольклоршылары арасында бір тоқтамға
Дүние жүзінің ең бір дуалы ауыз мәдениет зерттеушілері 1985
В.Я.Пропп фольклор деп «дамудың қандай деңгейде болғанына қарамастан, барлық
«Біз бұқара халықтың практикалық-рухани қызметін, яғни өз табиғаты бойынша
деген қатынасын халықтың заттық айғақсыз, образбен білдіруін фрльклор деп
Фольклор және фольклортану туралы ғылыми таным-түсінік қазақ арасында
Осынау «фольклор» терминіне қатысты ойдың орамынан аңғарамыз: флоьклор біртектес,
1.3. Әдеби мұра
«Мәдениет» терминінің де ғылыми еңбектерде анықтамасы алуан түрлі. әсіресе,
Мәдениеттің мәніне қатысты ізденістерге мұрындық болған шем елдік ғалымдардың,
Мәдениет туралы танымды еедәуір алға оздырған ғалымдардың бірі –америкалық
Әлеуметтік-экономикалық және саяси жүйесі әртектес, даму деңгейлері әр түрлі
Ғалым-зерттеушілер аясында 60-жылдарға дейінгі кезеңде «мәдениет» ұғымын жинақтап тұжырымдаушыларда
наным сенімдерді, өнер туындыларын, әлеуметтік құрыылымдар мен салт-дәстүрлерді, кісілік
Соңғы жылдарда жалпы мәдениетке қатысты, соныңішінде этникалық мәдениетке қатысты
Сөз жоқ, мәдениетті қоғамдық құндылық деуге болады. Яғни, адамсыз,
қоғамдық үрдісті айқындайтын адам қызметінің мәні (В.М.Межуев) ретінде қарайды.
Мұндай мысалдарды Шығыс елдерінің де даму үрдісінен көрсетуге болады.
Дәл сол сияқты, адамзат тарихындағы ең соңғы классикалық құлдық
Осындай «тарих тәлкегін» қазақ халқы да бастан кешті. Патшалық
Немесе, 20 ғасырдың басындағы саяси-әлеуметтік сүргін (катаклизм) кезінде «алыптар
Қазақстанның дербес мемлекет болуы саяси-әлеуметтік өмірде ғана емес, адам
зерттеушілердің ғана емес, мемлекеттік дейгейдегі ой-тұжырымдарда (концепция) мәдениет туралы
Мұның екеуі де жаңсақ ұғым, қате үрдіс (тенденция). Әбзелі,
Сайып келгенде, осының бәрі мәдениеттің біртұтас болмысын танытумен бірге,
1. Мәдениет дегеніміз – қоғам өмірінің дара бөлігі немесе
2. Мәдениет адам қызметінің тәсілі мен нәтижесі арқылы
3. Мәдениет - материалдық өндіріс пенқоғамдық сананың, білім
4. Мәдениет арқылы этностың тарихи, мекендік, мемлекеттік, экономикалық, әлеуметтік,
Осы тұжырымдардың қай-қайсысы да мәдениеттің ұлттық формада өмір сүретінін
Ең биік баспалдақ. Археологилық және тарихи деректерге сүйенсек, еуразиялық
Көшпелілердің өмір салты, тіршілік көзі өздері ғұмыр кешкен даламен
жоқ, сонымен бірге құмға сіңген су сияқты далалық болмыс-бітімдерін
Мұның себебі, адамзат баласының әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі жиырмасыншы ғасырға
Адамзат баласының тарихындағы ең ұзақ жасаған әлеуметтік-тарихи формацияны көшпелілер
дейін созылған елдер арада ұзақ-ұзақ ғасырлар өткенде бір ырғақты
Ал енді, мыңдаған жылға созылған көшпелілер өмір салтының пайдасы
мұңсыз-қамсыз көшпелі тіршіліктің арқасы болу керек немесе ұдайы ашық
Адамзат атаулы нақты материалдық жағдайлар мен мүмкіндіктерге орай өзінің
Ал көшпелілердің тарихи-әлеуметтік дамуындағы ұзақ ғасырларға созылған біртектілік (әрине,
І тарауға сілтеме:
1.1. бөлім. Тарихи жазбалар
1. Геродот. «Тарих», 9 томдық кітабы, 314 бет
2. Марғұлан Ә. « Қазақстан архитектурасы» Алматы, 1959
3. Уәлиханов Ш. «Таңдамалылар», 5 томдық, 1 том,
4. Марғұлан Ә. «Джезказган – древний металлургический центр», Алматы,
5. Затаевич А.В. «Қазақ халқының 1000 әні», Алматы, 1925
6. Сейдімбек А, «Қазақ әлемі» ,
1.2. бөлім. Халық ауыз әдебиеті
1. Асафьев «Эстетика фольклора» , Ленинград, 1967 жыл,
2. Жұбанов Қ. «Қазақ әндерінің зерттелу тарихы», Алматы, 1961
3. Марғұлан Ә. Джезказган – древний металлургический центр», Алматы,
4. Виноградов «Музыка и фольклор», Москва, 1972 жыл, 245
5. Уәлиханов Ш. «Таңдамалылар», 5 томдық, 1-том,1961 жыл, 384
6. Сонда
7. Сонда
8. Жұбанов Қ. «Қазақ әндерінің зерттелу тарихы», Алматы, 1961
9. Әуезов М. «Қазақ халқының эпосы мен фольклоры», Алматы,
10. Пропп В.Я «Фольклор и действительность», Москва, 1976 жыл,
11. Гусев «Эстетика фольклора», Ленинград, 1967 жыл, 77 бет
1.3. бөлім Әдеби мұра
1. Моль «Социодинамика культуры», Москва, 1973 жыл, 35 бет
2. Тэйлор Э. «Первобытная культура», Москва, 1989 жыл, 18
3. Маркарян Э.С. «Очерки теории культуры» , Москва, 1983
4. Марғұлан Ә. « Қазақстан архитектурасы» Алматы, 1959
5. Акишев К. «Поиски и раскопки в Казахстане», Алматы,
6. Маргулан А, Акишев К, Кадырбаев К, «Древняя культура
7. Гумилев Л. «Этногенез и биосфера землей», Ленинград
8. Сонда
9. Уәлиханов Ш. Собр. Соч. В 5 томах,
2 бөлім. Қазақ халқының материалдық мәдениеті
2.1. Архитектуралық ескерткіштер
Кіші әлем. «Бөгде елдің мәдениетіне зер салғанда өзіміз
үйдің бойына шоғырланғандай. Көшпелілердің сұлулық туралы талғам-түсінігі,
Әрине, киіз үйді бір күнде, бір ғана адамның даналығы
Әзірше киіз үй туралы ең көне дерек біздің заманымыздан
басып өткен француз елшісі Рубруктың айтуы бойынша «кейбір киіз
Академик Әлкей Марғұланның айтуы бойынша «үйдің қаңқасы» деп
Киіз үйдің көшпелі өмір салтымен құрдас екені күмән тудырмайды.
Шамамен 4 ғасырдың орта тұсы – Шыңғыс еуропаға ғұндардың
Киіз үйді көзімен көріп, оған түнеп шыққан сырт жолаушының
ақыны Бо-Цзюйидің (772-846ж.) «Киіз үй» деп аталатын өлеңін белгілі
Киізіне жүні кеткен мың қойдың,
Шаңырағы қайыңынан күйгейдің.
Әрі берік, әрі ыңғайлы, әрі әсем,
Дей алмаймын ағашына мін қойдым.
Сайын дала оның мекен тұрағы
Бірде көрсең терістікте тұрады.
Сарбаздармен бірге көшіп сағымдай,
Бір қарасаң түстік жақтан шығады.
Шым жібектен мықты белдеу байлаған,
Қозғалта алсын қандай дауыл, қай боран?!
Кірсең жылы, іші қыз-қыз қайнаған,
Көкжиектей дөп-дөңгелек айналаң.
Тауқыметтің тартып етід талайын,
Бұл киіз үй болды менің сарайым.
Айлы түнгі көлеңкесі-ай көлбеген,
Қыста онымен бірге өтеді сан айым.
Туырлықтың сыртын қырау шалса да,
Ызғар өтпес, боран соқсын қаншама.
Сән-салтанат іші кірсең шыққысыз,
Көрген пенде таңдай қағар тамсана.
Жыршы төрде, бұлбұл құстай сайрайды,
Бақсы билеп от басында ойнайды.
Балодай қымыз балбыратып денеңді,
Алпыс екі тамырыңды бойлайды.
Қою түннің құшағында аунаған,
Қандай ғажап жалынды ошақ лаулаған!
От сәулесі аймалайды іргені,
Дірілдеген қызыл гүлден аумаған.
Кең ашылып түнгі ауаның құшағы,
Қасиетті түтін көлбеп ұшады,
Сәл сейілсе, кенет көктем суындай,
Тасқындаған өлең көпті құшады.
Мұнда отырған жанда қандай бар қайғы,
Ұжымаққа шақырсаң да бармайды.
Шөп күркеде күн кешкендер күйбеңмен,
Май тоңғысыз қыста-дағы жаурайды.
Сопыларда киіз үйді армандап,
Пысықай да қарызданар қалбаңдап.
Мен осында ұрпағымды өрбітіп,
Дәм-тұзымды жаям келген жанға арнап.
Салтанатты сарайына патша мас,
Сарай барплық үмітіңді ақтамас.
Киіз үйдің құдіретіне жоқ талас,
Сарайыңа бермеймін мен баспа-бас!
Киіз үйді көргендегі сырт жолаушының мұндай таңырқау-таңданыстарын
Өзін табиғатпен тұтастықта, табиғаттың бір бөлшегімін деп тану, табиғатпен
бейіттер, молалар орнатылады. «Тас мүсіндермен байланысты естелік құрылыстың бір
Киіз үй көшпелілер даналығы дүниеге әкелген өнер туындысы ретінде
конгресінде тігілді. Мұндай мысалдармен тізе беруге болады. Тіптен, Осман
Қысқа қайырым тілмен киіз үйдің бітім-үлгісін айта кету қажет.
Тұтыну қажетіне орай киіз үй үш түрге бөлінеді. Бірінші
Мәселен, тұрғын үйдің үш қанаттан бастап, он екі, онсепгніз,
Сән-салтанат тойдың үйлері алты, сегіз қанаттан кем болмаған. Бұл
Академик Әлкей Марғұлан мынадай бір дерек айтады. Христофор Барданестің
Тұтыну қажеттілігіне қарай киіз үйдің үшінші түрі – көші,
2.2 Қазақстан архитектурасының 20 ғ.б. сипаты жөнінде.
Бұл алынып отырған дәуір бүкіл ХІХ ғасырды және ХХ
15 жылын қамтиды. Осы уақыттың ішінде қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық
ХІІ ғасырдың 30 жылдарында басталған Қазақстанның Россияға өз еркімен
Алайда Қазақстанның Россияға қосылу кезінен басталған алға басу жағдайына
Көптеген қазақтардың шаруашылығының негізгі саласы ру арасындағы барымта-тартыстардың, немесе
Қазақстанның саяси құрылысындағы өзгерістер – Кіші жүз бен Орта
хандықтарының қол астында болды. Бұл бытыраңқылық ХІХ ғасырдың 60
Орыс патша өкіметінің, Орта Азия хандықтарының және ат төбеліндей
ХІХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті мен музыкасы өзінің идеялық
және әңгіме сюжеттерінде жасалған шығармаларда, негізінен алғанда, птриархалдық-феодалдық тұрмыс
ХІХ ғасырдың басында қазақтардың сауаттылығы өте төмен еді. Тек
Мұсылман діні мен шаманизм қалдықтарының қосылуы – қазақтардың діни
Феодалдық бытыраңқы болған Қазақстан ол кезде саяси-экономикалық жағынан Россиямен
Мысалы, бұрын қолөнершілік-сауда және саяси-діни орталықтары болып келген Оңтүстік
Осы кезде Оңтүстік Қазақстан жерімен жүріп өткен орыс жолаушылары
Бұған қарсы Қазақстанның батыс жыне солтүстік батыс аудандарында, қазақ
ХІХ ғасырдың екінші жартысында сауданың өркендеуімен байланысты мал шаруашылығының
Теріден алуан түрлі аяқ киім, ыдыс, ат тұрмандары, киім-кешек
Қазақ ұсталары мылтық, қылыш, қанжар, балта, қайшы, кетпен, балта
Қазақтарда зергерлік өнерінің дамуы жоғары дәрежеде болды. Қазақ зергерлері
Қазақстанның орманға бай солтүстік аудандарында тұрған қазақтар ағаш ұсталығы
Қазақ аулына товар-ақша қарым-қатынасы енуінің одан әрі күшеюі, қалалардың
Осы кездегі қазақ халқының өмірі Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин,
Россияда капитализм дамуымен ұштасқан қалалар мен қала халқы өсуінің
Нақтылы бір табиғи және климат жағдайларында құрылып, дамыған қаланың
оның оңтүстік-батыс жағында болған. Қамалдың солтүстік маңында базар алаңы
1886 жылы бұл жерге келіп,кеткен П.И.Пашино Шымкентті баққа бөленген
ХІХ ғасырдың 60 жылдарының аяғында орнаған жаңа қала дейтін
Сталин атындағы және Совет көшелері жоспар композициясының негізгі тіректері
Қаланың жаңа бөлігінің дұрыс жоспарлануы ескі қаланың жоспарлануымен жақсы
Осы жаңа қала деп аталғандар ХІХ ғасырдың 60 жылдарында
Оңтүстік Қазақстанның Түркістан мен Созақ сияқты ұсақ қалаларының құрылыс
Осы уақыттағы шағын қалалардың ішінде түркістан қаласынан Орталық Қазақстанға
болып келеді. «Бұл қала дөңестің үстінде тұр. Биік тас
Шығыршық тәрізді болып келетін қаланың басты көшесіне көптеген тұйық
Біз үшінші типке жатқызып отырған Қазақстанның Орал, Семей, Өскемен,
Соғыс бекінісі ретінде 1718 жылы салынған Семей сол ғасырдың
Орта Азия мен Қытай арасында сауда керуені жолдарының үстіндегі
1854 жылы негізі қаланған Верный бекінісі 1867 жылы Верный
Кіші Алматы өзенінінң сол жақ жағасына орналасқан екі станицаның
1855 жылы негізі қаланған станица оңтүстік-батыс жағынан бекініске тікелей
ағаш және саз балшықты қоршаумен бөлінетіндей болды да, әрбір
Бекініс орындарын бұлай етіп орналастыру әскери-саяси жұмыс тұрғысын көздеді.
Алғашқы кезде негізінен әртүрлі ұлттардың саудагер адамдары тұрған Татар
Қаланың жаңа бөлігінің пайда болуы кезінен бастап оның территориясының
ХІХ ғасырдың 80 жылдарының аяғында қаланың жұртшылық-әкімшілік орталығы кәзіргі
Бұл зәулім биік үй қаланың тапал біркелкі кескінін біраз
Қалалардың өсуімен қатар, Қазақстанда капитализмнің даму процесі Россиядағы сияқты,
ХІХ ғасырдың ортасында салынған сауда-өнеркәсіп селоларының қатарына Торғай, Қазалы,
ХІХ ғасырдың жартысындағы қонысты тұрақтың екінші бір жаңа типі
Егіншіліктің дамуымен және қазақтардың едәір бөлегінің отырықшылыққа айналу процесінің
Қазақ ауылдарының сыртқы көрінісі орыс деревняларына қарағанда жоспарлану жағынан
Орыс жиһанкезі Ф.Назаров Созақ қаласынан Шымкент қаласына қарай жүрген
Әрбір ауылдың шегіндегі жеке усадьбалар жергілікті жағдайларға бейімделіп, бытыраңқы
Егер ауыл өзен жағасына орналасатын болса, онда әрбір ортадағы
орналастыруға тырысатын, осының салдарнан үйлердің көп болуы себепті қоныстың
Сонымен біз қарастырып отырған дәуірде Қазақстанда қала, жұмысшы поселкалары,
Қорғаныс құрылыстарынан ХІХ ғасырдың алғашқы ширегінде салынған Қоқан қорғаны
Мұның жоспары шаршы болып келеді. Оның әрбір жағы 110
Сондай-ақ ол кезде Мерке қорғаны да мықты пункт болып
ХІХ ғасырдың 40 жылдары соғыс бекіністерінің екніші линиялары деп
Бұл кездегі құрылыстардың негізгі түрлері тұрғын үйлер, діни орындар
Қазақстан территориясының жаратылыс-климат жағдайының алуан түрлілігі құрылысқа жұмсалдатын материалдардың,
отырғызу, оның үстінен күмбез орнату тәсілі, қабырға бұрыштарында жасалған
Құрылыс ісі ағаштан, тастан, шикі кірпіштен және шымнан салынған
Қабырғалардың сыртық бетіндегі тас блоктар қадағалы түрде өңделіп, бір-біріне
Қазақстан территориясының кең болуы оның жаратылыс,тклимат жағдайларының алуан түрлілігі,
түрлерімен қатар қиынды ағаштардан жасалған орыс қоныс аударушыларының үйлерін,
Қазақстанның қысы суық және ұзаққа созылатын батыс және солтүстік-батыс
Климаты ыстық және құрғақ болып келетін Қазақстанның оңтүстік аудандарында
Қазақстанның әртүрлі климаты бар аймақтарына тән болып кететін тұрғын
Мұндай үйдің мынадай жоспар-жобасы болады. Оның орталығында әдетте ас
жақтағы қабырғасын қазақтың қабырға пеші бөліп тұрды, ал екінші
Қазақ үйлерінің тұрпатына солтүстік аудандарда ерекше түр беретін ұзын
Бұл үйлердің көпшілігінің төбесі жайпақ келетін және төмендегідей конструктивтік
«Қазақтардың көптеген үйлері сыртынан қарағанда барынша қарапайымдылығымен, тіпті дөрекілігімен
Қора мен тұрғын үйді жоспарлау түрініің тұйық болмауы;
Тұрғын үйлердің салу жобасы қоныс орны мен оның төңірегіндегі
Жергілікті құрылыс материалдарын шебер пайдалану, конструкциялар мен архитектуралық формаларының
Тұрғын үйдің жалпы кемшілігі – олардың тазалық күйінің нашарлығы.
Қазақстанға ислам дінінің енуімен байланысты мешіт, медіресе және мектеп
Өздерінің қызмет атқаруы жағынан мешіттер үш түрге бөлінді: құран
Тарихи ландшафтар
Далалық өңір. Ағылшын энциклопедисі Алланның есептеуі бойынша ғылыми әдебиеттерде
Биосферадағы басқа экосистемаға қарағанда, далалық өңірді табиғаттың «кенже баласы»
Жалпы адамзаттық дамуда далалық өңірдің алар орыны айрықша. Уақыт
Шексіздікпен астасқан далалық өңір өз төсінде ғұмыр кешкен адамның
далалық өңірдің экологиялық қалыпсыз (аритмичный) жағдайында ғұмыр кешкен
Шамамен алғанда біздің жыл санауымыздан 10 мың жыл бұрын
Біздің жыл санауымыздан бұрынғы 2 мың жылдықта Қазақ даласын
Еуразияның Ұлы даласында біздің жыл санауымызға дейінгі 2 мың
байырғы үндіеуропалықтардың «мәдени тегеурінінің («культурный натиск») нәтижесі көрінеді. Олар
Әрине, мұндай кереғар көзқарастардың астарында үлкен мән бар. Еуразия
15-16 ғасырға дейін киіздей тұтасқан славян жұртынан шөпке дәрет
Сөз жоқ, жауынгерлік – көшпелілер қасиетінің бір ғана қыры
Тарихи ақиқатқа жүгінгенде көшпелі өмір салттың бастау алған діңгек
осынау мың жылдықтың ең бір жарқын айғағы – Беғазы-Дәндіб
Беғазы – Дәндібай мәдениетінің ғылым жүзіне жария болуына академик
Сөз орайында, Беғазы атауына қатысты ойды да ортаға сала
Біздің ойымызша Беғазы атауының басқаша мәні бар сияқты. Географиялық
Сарыарқаның кіндігі. Арқа тауларының ішіндегі ең биігі де Қызыларай
«Қарқаралы - Қазылық,
Жатушы едім жазылып» - деп келетін өлеңі бар.
Беғазы болса, осы Бесқазылық атанған таулардыңортасында тұрған көрнекті биікутерінің
Бұл күндері Беғазы тауы өзінің сұлу көркімен, шұрайлы баурай-беткейімен
Қолөнері.
Кәсіп. Адамзат атаулының ұзына тарихы, түптеп келгенде, қоршаған ортаны
Еуразияның Ұлы Даласындағы көшпелі өмір салттың алғашқы нышаны б.з.д.
Қазақ даласынан табылған Андрон заманындағы археологиялық олжалардың ішінде қолөнердің
Бұл дәстүр орта ғасырға қарай Қазақ даламсында айрықша орын
Көшпелі қазақ күнделікті тұрмыс-тіршілігіне қажет мүліктерін толық өздері өндіріп
Шеберлік. Жиырмасыншы ғасырдың алпысыншы жылдарына дейін қазақ ауылдарының дәстүрінде
Көктем шығып, тоң жібіген кезде қысқы соғымның терісін шелі
Қысқасы, Қасым ұстаның осылайша маусымға бөліп алып тындыратын қыруар
ұқсатуды талап етеді екен ғой. Ол үшін өмірінің мағынасы
Ол іске жарайды-ау деген мүйіздерді жыл он екі ай
Күндердің күнінде көктем шығып, жер қарайып, ел жайлауға көшетін
Осылайша мүйіз біткен қорыс құшағында қала береді. Қасекең қалың
Қыстауға келген соң қоражайдың жыртық-тесігін бүтіндеу, отын-су қамдау, күздік
Әкелмес бұрын көрші – қолаңды аралап, ауылдастарына сәлем айтып,
Содан мибатпақтан мүйіздерді үйге әкелісімен жылы суға малып, саз-топырағынан
емес, ұста бабамның қолы!» деп алып, мүйіздерді кәдеге жаратуға
Міне, сондықтан да Қасым ұста айналасындағы қамырдай созылып, балшықтай
Мұнан әрі мүйіздерді өңдеп, жасаған заттарын мүсіндеп, қырнап –
Қасым ұста көкала мәрмәр сияқты аққу мойын мүйіз ожауды
Ер-тұрман. Жалпы , көшпелі өпір салтта, оның ішінде малшы
Сыртқы бітім ерекшеліктеріне , жасалу техникасына орай ердің «қазақер»,
Ердің қасын кмістеудің әр түрлі тәсілдері бар. Бірі, темір
Еркек ерлері артық әшекейсіз, қасықтай жеңіл болады. Әредік- әредік
Қазақ арасында ағашитан тұтастай шауып шығарған ерлер де болған.
Құранды ерлер , аты айтып тұрғандай, қазақ арасында 18-20,
түйенің көнін қосып қайнатып, сорпасы қойыла бастағанда ыстықтай қопарып
Құранды ердің өн бойында оқпан, қастың оң және сол
Кіші жүз жағындағы «қозықұйрық ер» деп аталатын ердің біраз
Қазақ ерлеріне үзеңгі бау, қанжыға, құйысқан тағу міндет. Үзеңгі
Ер-тұрман құрамына ердің соқа басынан басқа тоқым, желдік, терлік,
Бұрынғы ер-тұрман жасау дәстүрінде екі жағынан былғарыдан жалаңқабат тебінгі
Тоқымның астынан терлік, үстінен желдік түседі. Желдік жайлы болса,
Үзеңгі әдетте темірден, қоладан жасалады. Қыс айларында аяқты
Бір ерде екі айыл болады. Бірі – төс, екіншісі
Бабымен жасалған өмілдірік, құйысқан, ноқта, жүген – ер-тұрманның көркі.
Қамшы үш бөлімнен, яғни сап, алақан және өрімнен тұрады.
Қайыстан, шынжырдан жасалатын тұсамыс пен кісен аттың алдыңғы аяғына
ІІ тарауға сілтеме:
2.1. Архитектуралық ескерткіштер
1. Гумилев Л. «Этногенез и биосфера землей», 2 том,
2.Марғұлан «Қазақстан архитектурасы» , Алматы, 1959 жыл, 156
3. Уәлиханов «Таңдамалылар», 1961 жыл, 1 том, 324 бет
4. Марғұлан «Қазақстан архитектурасы», Алматы, 1959 жыл, 184 бет
5. Сонда, 195 бет
6. Сонда, 213 бет
2.2. Қазақстан архитектурасының 20 ғ.б. сипаты жөнінде
1. Ленин В.И. «Россияда капитализмнің дамуы», Москва, 1918 жыл,
2. Марғұлан Ә. «Ежелгі жыр аңыздар», Алматы, 1964 жыл,
3. Сонда
4. Марғұлан «Қазақстан архитектурасы», Алматы, 1959 жыл, 246 бет
5. Сонда, 267
6. Байпаков К «Ұлы Жібек жолы бойындағы қалалар», 1974
7. Сонда, 48 бет
8. Сейдімбеков А. «Күңгір-күңгір күмбездер», Алматы,1981 жыл, 29 бет
2.3. Тарихи ландшафтар
1. Гумилев Л. «Этногенез и биосфера землей», Ленинград, 2
2. Мордкович. «Степные экосистемы» , Новосибирск, 1982 жыл, 10
3. Марғұлан «Скиф-сақ өнері», Алматы, 1964 жыл, 44 бет
4. Маргулан А «Бегазы-Дандыбаевская культура Центрального Казақстана» ,Алматы, 1972
5. Маргулан А. «Центральное Казахстанской археологической экспедиции», 1947 жыл,
6. Маргулан А. «Отчет о работах Центрально-Казахстанской экспедиции 1947
2.4. Қолөнері
1. Хазанов «Социальная история скифов: Основные проблемы развития кочевников
2. Акишев К. «Курган Иссык», Москва, 1978 жыл, 265
3. Марғұлан Ә. «Джезказган –древний металлургический центр. Городище Милыкудык»,
4. Сейдімбеков А. «Қазақ әлемі», Алматы, 1997 жыл, 158
5. Сонда, 197 бет
Қорытынды
Түркі әлемінің ата жұртында қалыптасқан қазақ халқы, үш ғасыр
Соңғы үш ғасырда системалардың алмасуына қарамастан, мемлекеттік төңкерілістердің жүзеге
Ресей империясының бодандығында болған 200-ден астам ұлттар мен
1.Үш мың жыл аясында Еуразияның апайтөс даласында көшпелі өмір
2.Алтай таулары мен Дон өзенінің арасындағы Ұлы далада өмір
Хажытархан (Астрахань), Сарытау (Саратов), Байкөл (Байкал), Төмен (Тюмень), Ащылы
3.Қазақ халқының мыңдаған жылдар аясында экосистемамен кіндіктес қалыптасқан өмір
4.Қазақ халқының мемлекеттігі зорлықпен құлатылып, хандық үкімет жойылған 1822
5.Ресей империясының үздіксіз жүргізген репрессиялық саясатының ауыртпалығынан біртұтас қазақ
6.Табиғаит байлығын қорқаулықпен тонаудың салдарынан, экосистемаға бейімделген дәстүрлі шаруашылық
өзі ұрпақтың тұқым қорына (генофонд) әсер етіп, ұлтты аздыра
7.Қазақстандағы өнеркәсіптік, өндірістік және әлеуметтік инфра құрылымының 70 проценттен
8.Ресей экспансиясы бел ала бастаған 17 ғасырдан бастап
Міне, қазақ халқы қазіргі азаттығына тосындай нәубеттерді бастан өткеру
«О, құдіретті күшті Көк Тәңірі, азаттығымызды Ұзағынан сүйіндіре гөр!1
Осынау ұлы тілекті енді таным мен әрекетке ұштастыру керек.
Ол қылмысты былай деп тұжырымдауға болады: адамзат баласыныңі тарихындағы
жүзге тарта ұлттар мен ұлыстар мүлде жойылып кетті. Яғни,
Осы орайда, социолистік системаның бір ғана «пайдасын» айтпай кетуге
Иә, империя құлады. Зұлымдықтың өмір сүрмейтінін ақ бас тарих
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1. Ғылыми әдебиеттер:
Асылбекұлы С. «Қазақ мәдениеті – қазақ мемлекеттілігінің жүрегі», А.,
Арғынбаев Х. «Қазақ халқының қолөнері: ғылыми зерт теу
Асанова С. «Қазақтың ұлттық киімдері», Алматы,
Атабаев Қ. «Қазақстан тарихының деректануылық негіздеріі», Алматы,
Ғабдуллин А. «Әдеби мұра және оны мектепте оқыту» ,
Балкенов Ж. «Әдептеу», Қарағанды, ҚарМУ, 1998 жыл;
Бейсенғали З. «20 ғ.б. қазақ романы», Алматы, 1997 жыл
Назарбаев Н. «Тарих толқынында», Алматы, 1991 жыл
Жұбанов Қ. «Қазақ әндерінің зерттелу тарихы», Алматы. 1961 жыл
Виноградов «Музыка и фольклор», Новосибирск, 1972 жыл
Гусев З. «Эстетика фольклора», Ленинград, 1967 жыл
Старшинов Б. «Қазақстан мәдениетінің тарихы мен теориясының кейбір мәселелері»
Қазақтың дәстүрлі мәдениеті, Алматы, Зият, 2004 жыл;
Асылханов Е « 20 ғасыр мәдениеті, тілі мен
Орнамент Казахстаны в архитектуре
Пропп В.Я. «Фольклор и действительность», Москва, 1976 жыл
Хазанов «Социальная история скифов: Основные проблемы развития кочевников в
Назарбаева Г. «Қазақстан: тарих, тұлға, теория» ,
2. Ғылыми зерттеулер:
Валиханов Ч.Ч. Собр. Соч. В 5-и томах, Алматы, 1-том,
Гумилев Л. «Этногенез и биосфера землей», Ленинград,
Геродот. «История» в 9-ти книгах. Перевод Г.И.Стратановского, Ленинград, 1972
Мартынов Г.С. «Иссыкские находки» // Краткие сообщения, вып. 59,
Марғұлан Ә. «Ежелгі жыр аңыздар», Алматы, 1964 жыл
Маргулан А. «Джезказган – древний металлургический центр»,
А-А, 1973 год
Марғұлан Ә.Х. «Қазақстан архитектурасы» , А., 1959 жыл;
Маргулан А.Х. «Бегазы-Дандыбаевская культура Центрального Казахстана», Издательство: «Наука»
Маргулан А.Х. Центральной Казахстанской археологической экспедиции», Алма- Ата, 1947
Мордкович В.Г. «Степные экосистемы», Новосибирск, 1982 год;
Маркаря Э.С. «Очерки теории культуры», Москва, 1983 год;
Мерщиев М.С. «Городище Актобе», 1968 год
Сейдімбеков А. «Қазақ әлемі» , Алматы, Санат, 1997
Сейдімбеков А. «Күңгір–күңгір күмбездер», Алматы,
Жалын,1981 жыл;
Қазақ тарихы. 3 – том, Алматы, 1998 жыл;
Моль «Социодинамика культуры», Москва, 1973 год
Толстов С.Г. «Древний Хорезм», Москва, 1948 год
Тэйлор Э. «Первобытная культура», Москва, 1989 год
Акишев К «Курган Иссык», Москва, 1978 год
Акишев К «Поиски и раскопки в Казахстане», Алматы, 1972
Маргулан А, Акишев К, Кадырбаев М.К. «Древняя культура племен
Әуезов М. «Қазақ халқының эпосы мен фольклоры», Алматы, 1977
Байпаков К.М. «Раскопки средневекового замка в Семиречье», ВАН Каз
Байпаков К.М. «Археологические памятники Казахстана», Алматы, 1978 год
Байпаков К.М. «Городище Куйрыктобе», //Памятники истории и культуры Казахстана,
Байпаков К. «Ұлы Жібек жолы бойындағы орта ғасырлық қалалар»,
Денике Б.П. «Искусство Средней Азии», Москва, 1927 год
3.Мерзімді басылымдар:
«Киргизская степная газета», Омск, 1897 год, №13,14,18.
«Отчет о работах Центрально-Казахстанской экспедиции 1947 года», Известия АН
«Қазақ тарихы» журналы, 1992-99 жылдар, №1-6
«Қазақ тарихы» журналы, 2002 жыл, №3 // «Рухани-мәдени мұралар
«Қазақ тарихы» журналы, 2003 жыл, №6 // «Тарихи құжаттар
Газет «Казахстанская правда», 2005 год 18 ноябрь, №313-314. //Шимырбаева
Газет «Казахстанская правда», 1936 год 30 май// К.И.Сатбаев «Древний
3

Ұқсас жұмыстар

Студенттердің эстетикалық мәдениетін қазақ халқының мәдени мұрасы арқылы қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негіздері

Зерттеудің жетекші идеясы

Зерттеудің негізгі кезеңдері

Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы

Байырғы түркі жазба ескерткіштеріндегі әлеуметтік- саяси рәміздер және оның Қазақстанның өркениеттік дамуымен сабақтастығы

Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан

Ғасырлар тоғысындағы Мұхтар Әуезовтың рухани мұрасы мен қазақтың қоғамдық ойы

Педагогика – ғылым. Абайдың педагогикалық көзқарастары

Қазақстанның мәдени мұра жобасы