Дәлелдер алудағы аудиторлық процедуралар
Жоспар
Кіріспе 3
1-бөлім. Аудиторлық дәлелдер және
1,1 Аудиторлық дәлелдер жөніндегі түсінік 5
1,2 Аудиторлық дәлелдердің түрлері 10
1,3 Аудиторлық дәлелдер алудың ақпарат көздері 13
2 – бөлім. Дәлелдер алудағы аудиторлық процедуралар
2.1 Аудиторлық дәлелдер алудағы әдістері 16
2.2 Аудиторлық процедуралар және олардың сипаттамасы. 29
2.3 Аналитикалық процедураларды тәжірибеде қолдану. 37
Қорытынды 3
Қолданылған әдебиеттер 3
Кіріспе
Қазақстан Республикасында нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесіне сәйкес
Аудит – бұл Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес қаржылық
Аудиторлық дәлелдерді алу әдістері – аудиторлық процедуралар деп
Зерттеу жұмысымның өзектілігі: Аудитор аудиторлық қорытындыны есепте субъектінің
Аудитор тексерілген қаржылық қорытындыда есептің дұрыстығын дәлелдеу үшін
Зерттеу жұмысымның мақсаты: аудиторлық дәлелдер, аудиторлық дәлелдерді алу
Осы мақсаттарға жету үшін келесідей міндеттер қойылады:
аудиторлық дәлелдердің мәні мен қажеттілігін сипаттау;
аудиторлық дәлелдердің түрлері мен қайнар көздерін көрсету;
аудиторлық дәлелдер жинауда негізгі аудиторлық процедураларды сипаттау;
аналитикалық процедуралардың маңыздылығын көрсету;
аналитикалық процедуралардың тәжірибеде қолдануын көрсету.
Зерттеу жұмысымның бірінші бөлімінде аудиторлық процедуралар аудиторлық дәлелдерді
Зерттеу объектісі: аудитордың аудит барысында жинаған ақапарттары, яғни
Зерртеу жұмысымның қайнар көздері: ҚР «Аудиторлық қызмет туралы»
1-бөлім. Аудиторлық дәлелдер және
1,1 Аудиторлық дәлелдер жөніндегі түсінік
Тексеру жүргізгенге дейін, тексеру процесінде сондай-ақ, оның аяқталу
Аудиторлық дәлелдер дегеніміз - аудиторлық қорытынды жасауға
500 АХС-тің мақсаты – қаржылық есептіліктің аудитін жүргізу
Аудитор тексерілген қаржылық қорытында есептің дұрыстығын дәлелдеу үшін
Саналы сенімділік дегеніміз – бұл жалпы қаржылық
Барлық қолдағы бар дәлелдерге егжей-тегжейлі талдау жасап, оларды
Аудиторлық дәлелдерге келесілер кіреді:
бастапқы құжаттар;
бухгалтерлік жазбалар;
басқа да ақпараттар.
Тіркеу жазбалары бастапқы жазбалар мен растаушы жазбалардан тұрады:
чектер мен қорларды электронды ауыстыру жазбалары;
келісім-шарттар;
бас жəне талдау кітаптары, қаржылық есептілікті журналдық салыстырымдар
шығындарды, есептерді салыстырулар мен ашуларды көрсететін жинақты сызба
Олар тіркеу жазбаларында инициациаланады, көрсетіледі, электрондық түрде өңделеді
Аудиторлық дəлелдің сапасы ретінде қолданылатын басқа ақпаратқа келесілер
үшінші жақтарды растайтын кездесулер хаттамасы;
талдаушылар есебі;
бəсекелестер бойынша салыстыру мəліметтері;
бақылау туралы нұсқаулық;
аудиторлық шаралардан алынған ақпарат, сұрау, байқау жəне инспекциялау,
өзге де ақпараттар жатады.
Егер аудитор бұл мәліметтерге сенім артуға
аудиторлық дәлелдер аудиттелетін субъектіден тыс басқа тәуелсіз
егер кәсіпорын енгізген ішкі бақылау жүйесі тиімді болса,
аудитордың өзімен алынған дәлелдер (мысалы, бақылаудың жүзеге асуын
аудиторлық дәлелдер құжаттық формада (қағаздық, электрондық немесе басқа
құжаттардың түпнұсқаларын қарастыру нәтижесінде алынған аудиторлық дәлелдер, көшірме
Аудитор еш уақытта өз пікірінің түгелімен дұрыстығына толық
дұрыстық
жеткіліктік
өз уақытында алынуы
Дұрыстық дегеніміз - бұл, аудитор алған
Алынған дәлелдердің сенімділігі ішкі бақылау жұмысының сапасына тікелей
Мұндай тексерулер жүргізілген іс-шаралардың немес процедуралардың ерекшеліктері, оларды
Мұндай кезде аудитордың ол процедуралары бірнеше рет жүргізу
Аудитордың нақты тексеру жүргізу нәтижесінде тікелей алған ақапараттары
Дәледердің екінші талабы – бұл жеткіліктік. Жеткіліктік аудиторлық
Аудиторлық дәлелдердің үшінші талабы – дәлелдердің өз уақытында
Аудитордың аудиторлық дәлелдердің дұрыстығы мен жеткілікті екені туралы
қаржылық есептілік, сонымен қатар щоттар мен түрлі операциялар
бухгалтерлік есеп және ішікі бақылау жүксінің сипаты, сонымен
тексерілетін баптардың елеулігі;
алдың аудиттер барысында жинаған тәжірибесі;
аудиторлық процедуралар барысында анықталған алаяқтық пен қателерді қоса
қолда бар ақпараттардың қайнар көздері мен сенімділігі. [7]
Аудиторлық дәлелдер жинаудың негізігі шарттары төмендегідей:
заңдылықтың қатаң сақталуы. Тексеру жүргізу процесінде аудитор орындалған
дәлелдер жинау бойынша іс-әрекеттерді өз уақытында жүзеге асыру
аудиторға тексеруге берілген мәліметтердің дұрыстығына кепілдеме алу (хаттар,
Тексеру жүргізіліп және дәлелдердің барлық жиынтығын жинап алғаннан
Аудиторға дәлелдер алуға шығарылған шығыстар мен алынған ақпарттың
Дәлелдерді жинау мен талдау кезінде олар жауап беруге
Жиналған дәлелдер аудитордың құжаттамаларында бухгалтерлік есеп құру мен
Аудитор дәлелдерді жинау барысында түрлі әдістер мен аудиторлық
1,2 Аудиторлық дәлелдердің түрлері
500 «Аудиторлық дәлел» Аудиттің Халықаралық Стандартына сәйкес аудиторлық
Дәлелдердің сапасы :
шынайылыққа жақындағына (құбылыс) байланысты
дәлелдерді алудағы ақпарат көздерінің сенімділігіне байланысты анықталады.
Аудиторлық дәлелдер мынадай санаттар бойынша сыныпталады.
1. Шынайылыққа жақындығы бойынша дәлелдер үш негізгі топқа
табиғи
жасанды
рационалды аргументация [Кесте1]
Табиғи дәлелдер аудитордың өзі тіркеген шынайы фактілерге негізделген.
Жасанды дәлелдер аудиторлық тексеріске дейінгі болған оқиғаларға негізделеді.
Аудитор жұмыс жасайтын құжаттамардың, есептердің көпшілігі осы категорияға
Рационалды аргументация – табиғи немесе жасанды дәлелге қолданатын
Аудитордың пікіріне көп әсер ететіні – табиғи дәлелдер,
Әдетте аудитор қажетті деп сипатына байланысты қанағаттандыратын емес,
2. Аудиторлық дәлелдерді алу көзіне байланысты келесідей бөлінеді:
ішкі
сыртқы
аралас
Ішкі дәлелдер – аудиттелетін ұйымнан ауызша және жазбаша
Сыртқы дәлелдер – үшінші жақтан алынатын ақпарат
Аралас дәлелдер – жазбаша немесе ауызша түрде
Аудитор үшін неғұрлым сенімді болып сырқы дәлелдер саналады,
3. Аудиторлық дәлелдерді алу тәсіліне байланысты:
аудиторлық ұйыммен жасалған дәлелдер
аудиттелетін субъектімен ұсынылған дәлелдер
үшінші жақтан алынған дәлелдер.
4. Функционалдық мәні бойынша:
заттай – заттың міндетемелерін не болмаса оның негізінде
қосалқы - өзіндік мәні жоқ және аралық фактілер
Тәжірибелі мәліметтер маңыздылығы бойынша:
эмпирикалық – кәсіпорынның қызметін қадағалау эксперименті барысында
математикалық – заңдар мен аксиомаларға негізделген.
Дәлелдеу тәсілі бойынша:
тікелей дәлелдер – дұрыстықты (шынайылықты) растайды;
қайтармалы дәлелдер – жорамалданған тұжырымды даттау жолымен жасалған
Дәлелдер мақсаттары бойынша:
жақтаушы;
даттаушы.
. 8.
жеке – оларға түсіндірмелер жатады;
заттай – құжаттар жатады.[25]
Дәлел мен шынайылықтың сәйкестігі бойынша:
бірінші ретті дәлердер – шаруащылық операцияны сипаттайтын не
екінші ретті дәлелдер – оларды жинау шаруашылық операциямен
жанама дәлелдер – қарстырылып отырған оқиғаға қатысы жоқ
Аудиторлық дәлелдің сипаты бойынша:
визуалды – қарау, қадағалау нәтижелері;
құжаттық – қағаздық, электорндық формадан алынған ақпараттар.
ауызша алынған – персоналды сұрау нәтижесінде алынған ақпарттар
Дәлелдердің сенімділігі оларды алу формасы мен алу көздеріне
Жиналған дәлелдер аудитордың жұмыс құжатында көрініс тауып, аудиторлық
1,3 Аудиторлық дәлелдер алудың ақпарат көздері
Аудиторлық дәлелдер алудың ақпарат көздеріне келесілер жатады:
қаржылық есептілік: бухгалтерлік баланс, пайда мен зиян есебі,
бухгалтерлік тіркелімдер (есеп және бақылау): журнал-ордерлер, бас кітап,
экономикалық субъектілердің және үшінші жақтың бастапқы құжаттары;
статистикалық есеп;
бюджеттен тыс қорларларға төлем бойынша есеп;
салық есебі;
жарғылық құжаттар, келісім-шарттар, бұйрықтар және басқа да әкімшілік
қаржылық-шаруашылық қызметті талдау нәтижелері;
экономикалық субъектінің және үшінші жақтың қызметкерлерінің ауызша түсіндірмелері;
экономикалық субъектінің бір құжатын екінші құжатпен және экономикалық
түгендеу нәтижелері;
аудиттелетін субъектінің басшылығының ауызша және жазбаша түсіндірмесі. [15]
Аудитор шаруашылық операцияларды зерттегенде сенімдірек аудиторлық дәлелдер алады.Аудиторлық
Егер де құжаттар аудиторға толығымен берілмесе және оның
Аудиторлық дәлелдердің жеткіліктігін анықтау келесі факторларға тәуелді:
аудиторлық тәуекелдің деңгейі;
тәуелсіз жақтан (үшінші тұлғадан) алынған дәлелдердің болуы;
ішкі бақылау жүйесі мәліметтері негізінде аудиторлық дәлелдердің алынуы;
өз бетінше талдау негізінде немесе ұйымның аудитін жүргізу
құжаттық немесе жазбаша түрде дәлелдердің алынуы;
қорытындыларды сәйкестендіру мүмкіндігі.[22]
Аудитор әр түрлі ақпарат көздерін пайдалану нәтижесінде жасалынған
Құжаттарды жалған жасау ең жиі құндылықтардың қозғалысын рәсімдеуде:
Аудитор аудиторлық дәлелдерді жинау барысында сарапшылардың жұмысын пайдалана
Сарапшыны аудитор жалдаған кезде, оның жұмысы «аудиторлық жұмыстың
Аудит барысында аудиторға субъектімен бiрлесiп немесе өз бетімен
• активтердiң белгiлi бiр түрiн бағалау, мысалы, жер
• актiлердiң саны мен физикалық күйiн анықтау, мысалы,
минералдарды, пайдалы қазбалардың жерасты қорларын жəне мұнайды, сондай-ақ
• арнайы тəсілдерді немесе əдiстердi пайдаланып сомаларды анықтау,
• әрекеттегi келiсiм бойынша орындаған жəне аяқталмаған жұмысты
• келiсiмдердi, заңнамалық жəне нормативтiк актiлердi түсiндiруге қатысты
Сарапшы жұмыстарын пайдалануды жоспарлаған кезде, аудитор оның кəсiби
сарапшының кəсiби аттестациясының немесе тиiстi кəсiби органдарының лицензиясының
аудиторға аудиторлық дəлел алуда қажет болатын саладағы тəжiрибесi
Қаржылық есептіліктi бекiту бойынша аудиторлық дəлелдердi қарастыру барысында
пайдаланған бастапқы мəлiметтер;
пайдаланған жорамалдар мен əдiстер жəне олардың алдыңғы кезеңдерде
аудитордың клиент бизнесiн жəне аудиторлық шаралардың нəтижелерiн жалпы
Сарапшы пайдаланған болжамдар мен əдiстердiң теңдігіне жəне дұрыстығына
Сарапшының жасаған қорытындыларының деңгейі аудиторлық дәлелдерден жоғары болмауы
2 – бөлім. Дәлелдер алудағы аудиторлық процедуралар
2.1 Аудиторлық дәлелдер алудағы әдістері
Аудит өткізу кезінде дәлелдеулер жинау әдістерінің жиынтығын аудиторлық
Глобалды (күрделі) мақсаттар да болуы мүмкін: меншіктің сақталуын
Мақсат таңдалғаннан кейін тексеру жүргізудің ерекшеліктерін, яғни қандай
Аудитор қаржылық есептіліктің дұрыстығы немес бұрыстығы жайлы өз
бақылау тестілері (сәйкестікке тексеру)
маңыздылық бойынша процедуралар
Бақылау тестілері – ұйымда бухгалтерлік есеп және ішкі
Маңыздылық бойынша процедуралар – қаржылық есептілікте елеулі бұрмалануларды
Егер бақылау тестілерін орындалған шаруашылық опрациялардың заңдылығы тұрғысынан
Бақылау тестері екі түрлі жағдайда өте қажет. Егер
Маңызына қарай шаралар қаржылық есеп беруде маңызды бұрмалауларды
Маңыздылық бойынша процедуралардың өзі екіге бөлінеді:
егжей-тегжейлі тестілер және шоттар сальдосы – жекелеген операцияларды
аналитикалық процедуралар. [14]
Егжей-тегжейлі тестілеуді аудитор операциялардаң нәтижесі бойынша іріктелген жиынтықты
Дəлелдер алу барысында аудитор тəуекелдiлiктi ең төменгі деңгейге
Маңызына қарай шараларға қатысты аудитор табылмау тəуекелдiлiгiн мүмкiндігінше
«Аудиторлық дәлелдер» аталатын 500 Аудиттің Халықаралық Стандартына сәйкес
инспекциялау;
а) жазбалар мен құжаттарды инспекциялау;
б) материалдық құндылықтарды инспекциялау (түгендеу);
қадағалау;
сұрау жүргізу;
растау;
қайта орындау;
аналитикалық процедуралар.
Бірақ, бұл аталған әдістердің ешқайсысы қорытынды жасауға ақапараттарды
бухгалтерлік есеп жүйесі мен ішкі бақылау жүйесі қалай
есеп пен бақылауды ұйымдастыруда қандай ауытқулар (бұзушылықтар, қателер,
мүмкін болатын әрбір бұзушылықтар мен ауытқуларды анықтау үшін
бақылау объектілерінің (құжаттар, активтер, міндеттемелер, субъектілер, заңды тұлғалар)
Аудиторлық дәлелдерді жинауда қоданатын аудиторлық процедуралардың әрқайсысына тоқталайық.
Инспекциялау – құжаттарды, жазбаларды және материалды активтерді тексеру
Жазбалар мен құжаттар инспекциялау - ішкі жəне
Материалдық активтердi инспекциялау немес түгендеу активтерді физикалық тексеруден
Түгендеу барысында аудиторлық ұйым міндетті:
мүлікті және қаржылық міндеттемелерді түгендеу қаншалықты жиі жүргізілетінін
экономиаклық бубънктінің бұрын түгендеуден өткен бухгалтерлік құжаттамаларын тексеру;
тауарлы материалдық қорлардың көлемі мен номенклатурасымен танысу;
қымбат тұратын ТМҚ-н анықтау;
экономикалық субъектінің ТМҚ мен ішкі бақылау жүйелерін талдау
Əдетте субъект басшылығы жылына бір рет тауарлық -
«Аудиторлық дәлел – нақты баптарға қатысты қосымша сұрақтар»
бақылау шараларын қолдану, мысалы пайдаланылған түгендеу ведомостерін жинақтау,
аяқталмаған өндірістің аяқталу сатысын, тозған, істен шыққан немесе
қатысушылар арасында тауарлық-материалдық қорлардың қозғалысы, сондай-ақ есептік мерзімге
Сонымен қатар, аудитор тауарлық-материалдық қорлар қозғалысын кейінірек тексеру
Тауарлық-материалдық қорларды түгендеуге қатысуды жоспарлау немесе балама шараларды
Тауарлық-материалдық қорларға байланысты маңызды бұрмалаушылықтың тəуекелділігі.
Тауарлық-материалдық қорларға қатысты қолданылатын ішкі бақылаудың сипаты.
Тауарлық-материалдық қорларды түгендеу бойынша бірдей шараларды қолдану мен
Түгендеуді жүргізу мерзімі.
Тауарлық-материалдық қорларды сақтау орны.
Сарапшылар көмегінің қажеттілігі.
Егер тауарлық-материалдық қорлардың саны оларды нақты есепке алумен
Егер субъектіде нақты санды шамамен бағалау шаралары пайдаланылса,
Қадағалау – басқа тұлғалардың орындайтын үрдісті немесе шараларды
Қадағалауға мысал ретінде аулдитордың ТМҚ-ды түгендеуге қатысуды келтіре
Егер күтпеген жағдайға байланысты тауарлық-материалдық қорларды жоспарлаған күнi
Егер аудитордың түгендеуге қатысуы тауарлық-материалдық қорлардың сипаты мен
Сұрау жүргізу - бұл хабары бар адамдардан субъект
ресми жазбаша және
ресми емес ауызша сұраулар болып бөлінеді.
Сұраулардың жауаптарын бағалау сұрау үрдісінің ажырамас бөлігі болып
Аудитор аудиторлық шараларды аудиторлық дəлелдер алуға қажет сұрауларға
Сұраулар жолымен дəлелдерді растау маңызды болғанымен басшылық пікірін
Аудитор кейбір сұрақтарға қатысты ауызша сұраулардың жауаптарын растайтын
«Басшылықтың ұсынымдары» 580 АХС-ке сәйкес аудитор субъект басшылығы
Аудиттi жүргiзгенде, басшылық аудиторға өз еркiмен немесе нақты
субъект басшылығынан нұсқау хаттар;
аудитор хаттары, онда оның субъект басшылығының ұсынымдарын түсiнуi
басшылықпен расталуы жазылады немесе
директорлар кеңесi немесе сондай органдардың кеңесi мəжiлiсiнiң тиiстi
Субъект басшылығынан алынған ұсыным хат ресми құжаттарды дайындау
міндетті түрде қажет реквизиттер көрсетілу керек (ұйым атауы,
əдетте субъект басшылығы мүшелері қол қояды, олар негiзiнен
бiлiм мен өздеріне деген сенiмдiлiкке сүйене отырып (əдетте
Субъект басшылығынан алынған ұсыным хат көшірмесі мен аудиторлық
Растау - үшінші жақтардан ақпарат алу үрдісі,
Сыртқы растаулар қолданылатын басқа жағдайларға мыналар кіреді:
Банк бойынша айырым жəне банктен алынатын өзге де
Дебиторлық берешектер айырымы;
Үшінші тарап өңдеуге немесе консигнацияға сақталған қорлар;
Заңгерде немесе қаржыгерде қауіпсіз сақтауға немесе кепілдікке сақталған
Акционерлерден сатып алынған, бірақ баланс мерзіміне жеткізілмеген инвестициялар;
Қарыз берушілерден алынған қарыздар;
Кредиторлық берешектер айырымы.
Сыртқы растаулардан алынған аудиторлық дəлелдердің сенімділігі ең алдымен
500 АХС-та тəуекелділікті бағалау мен бағаланған тəуекелділікке қатысты
Дебиторлық берешектердің сыртқы растаулары белгілі бір мерзімдегі берешектерге
Аудитор жағымды жəне жағымсыз растауларды немесе олардың өзара
Жағымсыз сыртқы растаулар респонденттің сұратуда көрсетілген ақпаратпен келіспеген
Жағымды жəне жағымсыз растаулар үйлесімді пайдалануы мүмкін. Мысалы,
Аудитор жағымды растауды сұратуға жауап алынбаған жағдайда, баламалы
Аудитор алынған сыртқы растауларда сенімсіздік белгілеріның барлығын анықтап
Қайта орындау – құжаттар мен бухгалтерлік жазбалардың көздерін
Клиенттің есептеулері дұрыс және бұрыс болуы мүмкін. Компьютермен
Қайта орындау шынайылықты тексеру және қайта орындаудың басты
Қайта орындау басқа процедуралармен бірге барлық қаржылық көрсеткіштерді
«Аналитикалық процедуралар» деп аталатын 520 АХС-ке сәйкес
Аналитикалық процедураларды пайдаладнудың басты мақсаты – болашақ тәуекелділікті
Аналикалық процедураларда аудит өткізудің барлық кезеңдерінде орындау керек:
аудит жүргізудің бас кезеңінде қандай операцияларды толығырақ зерттеу
тікелей аудит жүргізу кезінде, яғни аудитор талдамалық процедураларды
аудитті аяқтау кезінде аналитикалық процедуралар қорытынды есептегі маңызды
Аналитикалық процедураларды ақпаратты алу этапында маңыздылық бойынша процедура
әртүрлі кезеңдерде шоттар қалдықтарын сәйкестендіру;
қаржылық (бухгалтерлік) есептілік көрсеткіштері сметалық (жоспарлы) көрсеткіштермен сәйкестендіру;
есептілік баптары арасындағы байланыстарды бағалау және оларды алдыңғы
экономикалық субъектінің қызметіні қаржылық көрсеткіштерін сәйкес экономикалық саланың
қаржылық және қаржылық емес ақпараттарды сәйекстендіру.
Аналитикалық процедураларды жүзеге асырып жатқанда салыстырулар пайдаланады және
Аналитикалық прцедуралардың маңызы төмендігілермен айқындалады:
қаржылық мәліметтердің арасындағы немесе қаржылық және қаржылық емес
мәліметтердің элементтері арасындағы белгілі немесе келешекте болады деп
соңғы кезеңнің ақпараттарын соған сәкес ертерек кезінде алынған
талдау және салыстыру жасау процесінде табылатын күтпеген ауытқуларды
талдау және салыстыру жасау процесінде табылған әртүрлі ауытқуларды
сол ауытқулар бойынша түсініктемелер алу және оларды негіздеумен;
жүргізілген талдаудың, салыстырудың және зерттеу нәтижелерін қаржылық қорытынды
Кеңірек таныған әдістерге жай салыстыру және қорытынды есеп
Аналитикалық процедураларды қаржылық қорытынды есепке тексеру жүргізу процессінде
жекелеген шоттар немесе шоттар тобының дұрыстығына дәлел болады;
өтімділікті, рентабельділікті (жалпы кәсіпорынның қаржылық жағдайын) тексерудің нақты
аудитордың назарын маңыздырақ сәттерге немесе тексеру көлемін, мерзімін
Аудитор аналитикалық процедураларды орындаулың төмендегі негізгі кезеңдерін ажырата
поцедураның мақсатын анықтау – аудиттің мақсатына бағынышты;
процедураның түрін таңдау - көп жағдайда оны
тиісті коэффиценттерді, ауытқуларды, тренділерді есептеуге (мысалы баланс баптарын
процедураларды орындау нәтижелеоін талдау, яғни олардың таңдаудың және
Жоғарыда атап айтылғандай, аналитикалық процедураларды орындау үшін аудитор
Аналитикалық процедуралардың сенімділігіне төмендегідей факторлар әсерін тигізеді:
шоттар бойынша қарастарылған қалдықтардың маңыздылық дәрежесі;
тексеру жүргізілетін сол объектіге бағытталған басқа аналитикалық процедурадардың
аналитикалық процедураларды орындау кезінде пайдаланатын көрсеткіштердің ауытқу шамалары;
аналитиквдық процедураларды орындау кезінде бүхгалтероік еиес мәліметтерді пайдалану
Аудитор жиі ағымдағы жыл мәліметтері мен өткен кезеңнің
Аналитикалық процедураны қолдануға басқа да мысалдар келтірейік. Көптеген
сату – сатылымның өзіндік құны;
сату – дебиторлық берешек;
дебиторлық берешек – күмәнді берешектер;
негізгі құралдар - негізгі құралдардың амортизациясы;
материалдық емес активтер - материалдық емес активтердің амортизациясы;
инвестициядан кіріс - инвестиция;
сатып алу – кредиторлық берешек және т.б.[3]
Аналитикалық процедуралардың нәтижелері аудиторлық қорытынды жасау үшін қажетті
2.2 Аудиторлық процедуралар және олардың сипаттамасы.
Аудитор ақылға қонымды қорытынды жасау үшін аудиторлық пікірге
қаржылық есеп деңгейіндегі маңызды бұрмалауларды бағалау үшін субъект
қажет болған жағдайда немесе аудитор маңызды бұрмалауларды анықтау,
осы мақсаттардағы аудиторлық шаралардың бекітулер деңгейіндегі маңызды бұрмалауларды
500 «Аудиторлық дәлелдер» Аудиттің Халықаралық Стандарттарына сәйкес аудитор
бақылау тестілерін;
маңыздылық бойынша процедураларды орындайды.
Бұдан басқа аудитор АХС-ке сәйкес келесідей процедураларды орындайды:
инспекциялау;
а) жазбалар мен құжаттарды инспекциялау;
б) материалдық құндылықтарды инспекциялау (түгендеу);
қадағалау;
сұрау жүргізу;
растау;
қайта орындау;
аналитикалық процедуралар.
Бірақ, бұл аталған әдістердің ешқайсысы қорытынды жасауға ақапараттарды
Инспекциялау – құжаттарды, жазбаларды және материалды активтерді тексеру
Қадағалау – басқа тұлғалардың орындайтын үрдісті немесе шараларды
Сұрау жүргізу - бұл хабары бар адамдардан субъект
ресми жазбаша және
ресми емес ауызша сұраулар болып бөлінеді.
Растау - үшінші жақтардан ақпарат алу үрдісі,
Қайта орындау – құжаттар мен бухгалтерлік жазбалардың көздерін
«Аналитикалық процедуралар» деп аталатын 520 АХС-ке сәйкес
Аудиторлық процедуралардың түрлері әр әдебиеттерде әртүрлі көрсетілген. Олардың
Коченов Ю.Ю. жазған «Аудит» деп аталатын кітабында аудиторлық
нақты процедуралар;
аналитикалық процедуралар;
арнайы процедуралар;
құжаттық процедуралар.
Нақты процедуралар – активтердің жағдайы мен нақты барын,
Өз кезегінде нақты процедуралар мазмұны бойынша келесідей бөлінеді:
түгендеу – қайта есептеу, өлшеу және т.б. әдістер
қарау – ең қарапайым және ең тиімді нақты
қадағалау - өнімді дайындаудың технологиялық үрдісін, жұмыстарды орындау,
бақылау өлшемдері – есепте көрсетілген жұмыс көлеміне сәйкес
технологиялық бақылау - оны жүргізу нәтижесінде алынған
лабораториялық бақылау - өнім материалының қасиеттернің сәйкестігін
Аналитикалық процедуралар – тексеріліп жатқан ұйымның экономикалық –қаржылық
Арнайы процедуралар – тексеріліп жатқан экономикалық субъектінің қызмткерлерінен
сұрау жүргізу;
кәсіпорында орнатылған тәртіпті орындауын тексеру;
растау;
альтернативті баланс құру.
Бұлардың ішінде сұрау жүргізу, кәсіпорын бекіткен тәртіпті орындауын
Құжаттық процедуралар – құжаттарды (бастапқы құжаттарды, есеп регситрлерін,
құжаттарды қарау;
құжаттарды салыстыру;
бухгалтерияның арифметикалық есепмелерін қайта санау.
Құжаттарды қараудың өзі екіге бөлінеді:
сканирлеу (бірдеңгейлі құжаттарды қарау)
бақылау (мына бағытта аудиторды қызықтыратын операцияның құжаттарын қарау
Жоғарыда айтылған процедураларды аудитор әртүрлі мақсатта қолдана алады,
сәйкестікке қатысты процедуралар;
маңыздылық бойынша процедуралар.
Бұл процедуралардың мәні мен маңызы ұсынылған кітапта
Виноградов Е.В. пен Матвейчук И.А. жазған «Аудит» кітабында
тестілеу;
сұрау жүргізу;
маңыздылық бойынша процедуралар;
аналитикалық процедуралар.[9]
Тестілеу кезінде аудиттелетін субъектінің қызметкерлеріне сауалнама тарату жүзеге
Сұрау жүргізу әртүлі талқылаулар түрінде жүзеге асырылады.
Маңыздылық бойынша процедуралар келесі әдістер жатады:
инспекциялау;
қадағалау;
сұрау жүргізу;
сандық көрсеткіштерді қайта есептеу.
Ұсынылған кітапта бұл процедуралардың мәні «Аудиторлық дәлелдер» деп
Подольскийдің редакциясы бойынша жазылған «Аудит» кітабы бойынша аудитор
қадағалау неме түгендеуге қатысу – аудиторлық жұмыстың технололгия
шаруашылық немесе бухгалтерлік операцияларды қадағалау;
ауызша сұрау – кәсіпорынның барлық қызметкерімен ауызша сұхбат
жазбаша расатауларды алу – персонал арасында сұрақ қағаздарын
клиенттің үшінші жақтан алған құжаттарын тексеруді жүргізген аудиторлар
клиенттің ұйымында дайындалған құжаттарды тексеру;
арифметиаклық есептемелерді тексеру;
талдау.[9]
Ержановтың Аудит кітабында аудиторлық процедураларды бақылау тестілері және
түгендеу кезінде қадағалау немесе оған қатысу – бухгалтерлік
шаруашылық операцияларды және бухгалтерлік операцияларды орындалуын қадағалау
ауызша сұрау – тексеріс кезінде пайда болған жеке
жазбаша растауларды алу – аудитордың күдігін туғызған ақпарттарды
клиенттің үшінші жақтан алынған құжаттарды тексеру – құжаттардың
клиент-ұйыммен жасалған құжаттарды тексеру - құжаттардың дұрыс жазылуын,
арифметикалық есептемелерді тексеру – клиенттің бұрын жасалған арифметикалық
талдау – аналитикалық процедураларды орындау. Оларға аудитор алған
Нурсеитовтың «Аудиторская деятельность» кітабында аудиторлардың аудиторлық дәлелдерді алу
клиенттің арифметикалық есепмелерін тексеру
түгендеу;
жекелеген шаруашылық операциялардың дұрыс орындалуын тексеру;
растау;
қызметкердерді, басшылықты ауызша сұрау;
құжаттарды тексеру;
сканирлеу (бақылау);
аналитикалық процедуралар;
шикізат, материалдар мен өнімдердің альтернативті балансын құруды дайындау.
Ажибаеваның «Аудит» кітабында аудитрлық процедуралардың келесі түрлерін көрсеткен:
сәйкестікке қатысты жүргізілетін тестілер – шаруашылық операциялардың орындалуы
тікелей объектіге қатысты тексеру жүргізу тестілерінде қатені анықтау
Тікелей объектіге қатысты тестілрдің өзі екіге бөлінеді:
егжей – тегжейлі тестілер – жекелеген операцияларды және
талдамалық процедуралар – маңызды коэффиценииерді және тенденцияларды, олардан
Сонымен қоса ауди тор аудиторлық дәлелдер алу
бақылау (зерттеу) өздерінің міндетті қызметін орындаушы клиент жұмыскерлерінің
растау – сұратылған ақпарттың дұрыстығын растайтын жазбаша жауап;
сұрақ беру – оның нәтижесінде клиент аудитор берген
түгендеу – аудитордың материлдық активтерді тексеруі және санауы.
құжаттарды тексеру – оқу, іріктеу және құжаттармен танысу,
қайта есептеу деп – клиент пайдаланған процедураларды толық
сканерлеу – ерекше бір нәрсені табу мақсатында әрбір
арнайы тексеру – тексеру жүргізуге тар мамандықтың иесін
аудиторлар қарама – қарсы тексеру әдісін пайдаланады (егер
Аудит теориясы мен тәжірибесінде АҚШ - тың танымал
Ақпараттардың түрлері және оларға сәйкес процедуралар
Ақпараттар түрлері
Мәліметтерді жинау процедуралары
1. Клиенттің есептемелері
2. Қарау, тексеру
тексерісі (түгендеу)
3. Тәуелсіз жақтардың куә болуы
4. Клиент персоналының
куә болуы
5. Сыртқы құжаттар
растау немесе бақылау)
6. Ішкі құжаттар
7. Мәліметтер арасындағы
ара қатынастар
Ендігі кезекте жоғарыда көрсетілген әртүрлі әдебиеттердегі аудиторлық процедура
Аудитор жоғарыда аталған аудиторлық процедуралардың бірін немесе бірнешеуін
2.3 Аналитикалық процедураларды тәжірибеде қолдану.
520 «Аналитикалық процедуралар» АХС-ке сәйкес «аналитикалық процедуралар» қаржылық
Аналитикалық процедураларды тәжірибеде қолдануын көрсету үшін мен Santo
Santo дәрі-дәрмек өндіретін компаниясы негізгі және көмекші өндірісінің
ампулаларға шприцтік және вакуумдық толтырылған инъекциялық ерітінділер;
флакондарға енгізу үшін антибиотиктердің стирильді ұнтағы;
дәрілер, капсулалар;
бальзамдар, сироптар, су, май және спирттік ерітінділер;
түрлі мазьдар, гельдер, линиметтер, суппозиторийлер;
өсімдік материалы және химиялық синтез негізінде фармацевтикалық субстанциялар.
Компания миссиясы: денсаулық – кез келген адамның бақыты.
Қазақстан бойынша фармацевтикалық өндірістің 55 % үлесін алады.
Шымкент қаласын әлемге әйгілі танытқан santolina – Жапонияда,
Шымкент химико-фармацевтикалық зауыты әлемде ең көне фармецевтикалық зауыттардың
Көп жылдар бойы зауыт тек фармацевтикалық субстанцияларды өндірумен
Қазақстан тәуесіздігін алғаннан кейін елге өзінің фармацевтикалық индустриясын
Шетел әріптестерімен жұмыс жүргізу қазіргі заманғы ең
Қазіргі таңда зауыт даму үстінде және қазіргі заманғы
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын аналитикалық процедуралар арқылы талдауға келесек,
есепті кезеңнің басы мен соңына баланс құрылымын талдау;
қаржылық тұрақтылықты сипаттайтын барлық көрсеткіштерді анықтап, талдау жүргізу;
анықталған көрсеткіштерге сәйкес кәсіпорынның қаржылық жағдайының қандай екенін
«Химфарм» АҚ 2006 жыл 31 қазанға жасалған
Кесте мәліметтерінен активтердің нақты құнын көрсететтін баланс валютасының
Бухгалтерлік баланстың активтер бөлімін тігінен талдау нәтижесінде есепті
Бухгалтерлік баланстың активтер бөлімін көлденеңнен талдау нәтижесінде ұзақ
Әрі қарай кәсіпорынның ағымдағы активтеріне егжей-тегжейлі талдау жасайық.
Келтірілген мәліметтер кәсіпорынның активтерінің жалпы алғанда жағымды динамикасын
Ең мобильді қаражаттар соммасының азаюы кәсіпорынның төлем
Қысқа мерзімді активтер ішінде ең көп үлесті құрайтын
Есепті жылы дебиторлық борыш та әжептеуір өскен. Егер
Алынуға тиісті шоттар жыл басында 243000 мың теңгені
Берілген аванстар қысқа мерзімді активтер құрамында үлесі өте
Енді кезекте кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын көрсеткіштерге тоқталайық.[]
Тәуелсіздік коэффиценті (Кн)-0,29 және 0,34 (нормасы 0,5-0,6)
Кн=Меншікті капитал : Баланс валютасы
Кн(ж.б.)=1789258 : 6271540= 0,29
Кн(ж.с.)=2678915 : 7895519=0,34
Бұл коэффицент жағымсыз нәтиже беріп жатыр, себебі кәсіпорынның
Тәуелділік коэффиценті Кз – 0,71және 0,66 (нормасы 0,4-0,5)
Кз=Тартылған капитал : Баланс валютасы
Кз(ж.б.)=4482282 : 6271540=0,71
Кз(ж.с.)=5216604 : 6271530=0,66
Бұл коэффицент те жағымсыз нәтиже беріп жатыр, яғни
Қаржыландыру коэффиценті (Кқ)-0,39 және 0,52 (нормасы >1)
Кқ=Меншікті капитал : Тартылған капитал
Кқ(ж.б.)=1789258:4482282=0,39
Кқ(ж.с.)=2678915:5216604=0,52
Бұл коэффицент қолайлы мәніне сәйкес келмейді, яғни кәсіпорын
Қарыз және меншік капиталының арақатынас коэффиценті Кқ/м –
Кқ/м=Қарыз капиталы : Меншікті капитал
Кқ/м(ж.б.)=4482282 : 1789258=2,51
Кқ/м(ж.с.)=5216604 : 2678915=1,95
Бұл коэффицент кәсіпорын активтеріне салынған меншікті қаражаттың әрбір
Қаржылық тұрақтылық коэффиценті Кқт – 0,9 және 0,6
Кқт=(Меншікті капитал + ұзақ мерзімді активтер) :
Кқт(ж.б.)=(1789258+3727119):6271540=0,9
Кқт(ж.с.)=(2678915+2071804): 7895519=0,6
Бұл көрсеткіш есепті жылдың басында қалыпты мәніне тең,
Қарыз қаражаттарын ұзақ мерзімді тарту коэффиценті Кұ/м-0,68және 0,44
Кұ/м(ж.б.)=3727119 : 5516377=0,68
Кұ/м(ж.с.)=2071804 : 4750719=0,44
Бұл коэффицент қаржылық есеп берудің активтерін қаржыландыру үшін
Маневрлік коэффиценті немесе жұмсау коэффиценті Кж – 0,28
-0,31 (нормасы >0,5)
Кж=Меншікті айналым капиталы : Меншікті капитал
Кж(ж.б.)=(1789258+3727119-4275640):1789258=0,28
Кж(ж.с.)=(2678915+2071804-5569290):2678915=-0,31
Бұл коэффицент меншікті капиталдың ұзақ мерзімді активтерге қаншалықты
Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың қатынасы (нормасы 2:1)
Есепті жылдың басы: 538887 : 512147=21:20=1,05
Есепті жылдың соңы: 703293 : 939443=37:50=0,74
Тауарлы-материалдық қорлар мен шығындарды жабу коэффиценті Кқ/қ (нормасы
Кқ/қ=Меншікті айналым капиталы: Таурлы-материалдық қорлар
Кқ/қ(ж.б.)= (1789258+3727119-4275640):932087=0,55
Кқ/қ(ж.с.)= (2678915+2071804-5569290):1123795=-0,73
Материалды айналым қаражаттырн жабу коэффиценті қандай дәрежеде тауарлы-материалды
Қаржылық тұрақтылықтың абсолютті көсеткіштері – тауарлы-материалдық қорлардың, олардың
Меншікті айналым капиталының бар болуы Ма.к.
Ма.к.=Меншікті капитал+Ұзақ мерзімді міндеттемелер – Ұзақ мерзімді активтер
Ма.к (ж.б.)= 1789258+3727119-4275640=508837
Ма.к (ж.с.) =2678915+2071804-5569290= - 818571
Тауарлы-материалдық қорлары мен шығындардың негізгі қалыптасу көздерінің жалпы
НК= Ма.к +қысқа мерзімді несиелер мен займдер.
НК(ж.б.)= 508837+243000=751837
Нк(ж.с.)= - 818571+2539300=1720729
Жоғарыда есептелген көрсеткіштер негізінде қорлар мен шығындардың олардың
Меншікті капиталдарының артықшылығы немесе жетіспеушілігі ±Ма.к
±Ма.к=Ма.к-Қ
±Ма.к(ж.б.)= 508837-932087=-423250
±Ма.к(ж.с.)= - 818571-1123795=-1942366
Жоғарыда есептелген көрсеткіштерге сәйкес кәсіпорынның есепті жыл басындағы
Тауарлы-материалдық қорлары мен шығындардың негізгі қалыптасу көздерінің жалпы
±НК=HK-Қ
±НК(ж.б.)= 751837-932087=-180250
±НК(ж.с.)= 1720729-1123795=596934
Жоғарыда есептелген көрсеткіштерге сәйкес кәсіпорынның есепті жыл басында
Қаржылық тұрақтылығы жағынан кәсіпорын 4 жағдайда бола алады:
қаржылық жағдайдың абсолютті тұрақтылығы
Қ < НК
қаржылық жағдайдың қалыпты тұрақтылығы
Қ = НК
тұрақсыз қаржылық жағдай
Қ= НК+қаржылық жағдайды әлсіздендіретін көздер
дағдарыстық қаржылық жағдай
Қ > НК
Есепті жылдың басында: Қ=932087 мың теңге, НК=751837 мың
Есепті жылдың соңында: Қ=1123795 мың теңге, НК=1720729 мың
Жоғарыда аталған жағдайлардың ішінен «Химфарм» АҚ қаржылық жағдайы
Жоғарыда есептелген көрсеткіштерді есептей келе «Химфарм» АҚ қаржылық
«Химфарм» АҚ 2006 жылдың басында қаржылық тұрақтылығы дағдарыстық
Тәуелсіздік коэффицентін талдай келе кәсіпорынның сырттан тартылған қаржыдан
Осыған сәйкес тәуелділік коэффиценті қолайлы мәнінен жоғары көрсетіп,
Қаржыландыру коэффиценті кәсіпорын мүлкінің көп бөлігі қарыз қаражатымен
Кәсіпорында қарыз және меншік құралдарының арақатынасының мәні есепті
Қаржылық тұрақтылық коэффиценті есепті жылдың басында қалыпты мәніне
Талданып отырған кәсіпорынның жұмсау коэффиценті қалыпты жағдайдан төмен.
Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың қатынасы есепті жылдың басында
Меншікті капиталдарының артықшылығы немесе жетіспеушілігін есептей келе, кәсіпорынның
Тауарлы-материалдық қорлары мен шығындардың негізгі қалыптасу көздерінің жалпы
Сонымен, «Химфарм» АҚ қаржылық тұрақтылығы 2006 жылдың басында
Дегенмен, кәсіпорын қаржылық тұрақтылығын қалыпты жағдайға жеткізе алады.
Қорытынды
Сонымен, қорыта келе, аудиторлық қызмет - дегеніміз аудиторлар
Аудиттің мақсаты: аудитор тапсырушыларға қандай қызмет
Аудит мақсатында, бухгалтерлік есеп көрсеткішіне сараптау жасау, оның
Аудит мақсатында - аудиторлық күдіктілік ерекше орын алады.
1. Есеп құрамындағы күдік ішкі аудит кемшілігіне сәйкес
2. Ішкі аудит күдігі - бұл күдік бухгалтерлік
3. Анықталмаған күдік шаруашылық операцияларының бухгалтерлік есенке дұрыс
Қолданылған әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасының аудиторлық қызмет туралы заңдары
2. Салық кодексі, Алматы-2008
3. Бюджет кодексі, Алматы-2007
4. Бюджеттік құқық/Жалпы және Ерекше бөлімдері, Алматы-2006
5. ҚР Қаржылық құқығы, Алматы-2006
6. Худяков А.И. Финансовое право Республики Казахстан.
7. Ілиясов Қ.Қ. «Қаржы»//Алматы – 2005
8. Финансовый контроль в РК// Финансы Казахстана –
9. Қаржылық бақылаудың сипаттамасы- Қаржы – қаражат-2003
10. Қаржылық құқық негіздері//Алматы-2005
11. Финансовое право РК//Алматы-2003
12. Сартаев С.С., Найманбаев С.М. Бюджеттік құқық/Оқу құралы-Алматы-2006
13. Найманбаев С.М. Салықтық құқық// Алматы-2006
14. Мельников В. Финансы//Алматы-2003
15. Сәтмырзаев А.А. Аудит теориясы//Алматы-2000
16. Аудит негіздері//алматы-2008
17. Теория аудита//Алматы-2005
18. Аудит теориясы//Алматы-2003
19 Кеулімжаев Д. Қаржылық бақылау//Алматы-2005
20. Аудиторлық тексеру//Заң және заман-2008
4
Аудиторлық процедуралар, олардың түрлері мен аналитикалық процедуралардың сипаттамасын беріп, тәжірибеде қолдануын талдау
Ұзақ мерзімді активтердің аулиті
Аудит пәніне қысқаша лекциялар жинағы
Аудиторлық тәуекел және оның компоненттері
Аудиттің соңғы этапындағы аналитикалық процедуралар
Аудиттің мәні, функциялары, принциптері
Аудиттің стандарттары және аудиторлардың кәсіби этикасы
Маңыздылық пен тәуекелділіктің байланасы
Аудиторлық дәлелдеулерді жүргізудің әдістемелік ерекшеліктерін қарастыру
Аудиттің стандарттары және аудит жүргізудің дәйектілігі мен сапасын бақылау