Қазақ тілінің сөздігі


Кіріспе.................................................................................................................
ӘДЕБИ ТІЛДІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ДИАЛЕКТІЛЕРДІҢ РӨЛІ НЕМЕСЕ ТІРЕК ДИАЛЕКТІ ЖАЙЛЫ
1 Тірек диалекті мен жалпыхалықтық тілдің әдеби тілге қатысы..............
2 Әдеби тіл мен жергілікті тіл ерекшеліктерінің өзара қатысы..................
3 Әлеуметтік диалектілердің әдеби тілге қатысы мен айырмашылығы.....
4 Кәсіби лексиканың өзге әлеуметтік топтардан өзгешілігі мен әдеби
5 Әдеби тілдің сөздік қазынасының толығуындағы диалектизмдердің орны..............................................................................................................
5.1 Диалектизмдердің көркем әдеби шығармада қолданылуы..................
5.2 Диалектизмдердің баспасөз құралдарында көрініс табуы...................
6 Диалектизмдердің әдеби айналымға түсу уәжі және нормалануы..........
6.1 Диалектілік сипаттағы сөздердің нормаға түсуі....................................
6.2 Аймақтық сөздіктің арасында жүрген әдеби сөздердің жайы..............
6.3 Диалектілік сипаттағы тұрақты сөз тіркестерінің нормаға енуі..........
7 Әдеби айналымнан шет қалған сөздер.....................................................
Қорытынды...................................................................................................
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі....................................................................
Кіріспе
Қазақ тілінің лексикалық құрамы әдеби тілде қолданылып жүрген сөздерден
Шынында ұлт тілінің дамуы тілдің жаңа, тың элементтерінің өрістеуімен
Тіл тарихын жасауда жергілікті диалектілер мен говорлардың алатын орны
Тіл этноспен бірге жаралып, бірге өмір сүреді десек, оның
Диалектілік жүйенің пайда болуына тағы бір себеп – көрші
Әдеби тіл мен диалектілік лексиканың арасына біржола шекара қою
Көркем әдебиет тілінде диалектизмдерді пайдалануды сөз еткенде, біз екі
Көркем мәтінде диалектизмдердің қолданылу ерекшеліктерін айта келіп, ғалым Ш.Сарыбаев
Диалектілік тұрақты тіркестер – рухани мәдениет көрсеткіші болып табылады.
ӘДЕБИ ТІЛДІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ДИАЛЕКТІЛЕРДІҢ РӨЛІ НЕМЕСЕ ТІРЕК ДИАЛЕКТІ ЖАЙЛЫ
1 Тірек диалекті мен жалпыхалықтық тілдің әдеби тілге қатысы
Басқа да қоғамдық құблылыстар сияқты әрбiр әдеби тiлдiң туу
Әдеби тiл белгiлi бip халықтың қоғамдағы адамдардың бәрiне түciнiктi,
Әдеби тiлдiң қалыптасу жолын сөз еткенде, әрбiр әдеби тiлдiң
Miнe осындай ұқсас жайларды, ортақ ерекшелiктердi ескергенде, жалпы әдеби
1. Әдеби тiл белгiлi халықтың бip ғaнa тобы сөйлейтiн
Бiр диалектiнің әдеби тiл дәрежесiне көтерiлyiнiң өзiндiк себептерi бар,
Немесе, екiншiден, а және г диалектiлерiн өзара бiр-бiрiмен салыстырғандa
Әрине, бiр диалектiнiң әдеби тiлге негiз болуының себептерi тек
Татар тiлi өз iшiнде бiрнеше говордан тұратын негiзгi үш
Олар: 1) орта (Қазан) диалектiсi, 2) батыс (Мишар) диалектiсi,
2. Әдеби тiл кейде сол халықтың өз ана тiлi
3. Көп жағдайда әдеби тiл сол халықтың барлық ие
Әрине, әдеби тiлдi құрайтын бiрнеше диалектiнiң оны қалыптастырудағы рөлi,
Соңғы кезде қазақ тiлiнiң көрнектi мамандары қазақтың әдеби тiлi
Қазақ әдеби тiлiнiң қайдан басталатыны, қалыптасу тарихы туралы батыл
Ал қазiргi қазақ әдеби тiлiне солтүстiк-шығыс диалектici негiз болды.
Miнe осындай ерекшелiктердiң негiзiнде XIX ғасырдың екiншi жартысында жалпы
Жол-жөнекей айтарымыз таяныш диалект теориясы, яғни қазақ әдеби тiлiне
Осыдан он шақты жыл бұрын бiр қазақ лингвисi орыс
Ал F.Мұсабаев өзінің "Становление и развитие казахского литературного языка
Қазақ әдеби тiлiнiң қалыптасу тарихы мен кезеңдерi туралы батыл
Қазақ әдеби тiлiнiң қалыптасу жолы туралы қазақ тiл бiлiмiнде
Қазақ тiлiнің диалект мәселесiн сөз еткенде әрбiр әдеби тiлдің
Ең алдымен, орыс, украин тiлдерi тұрғысынан айтылған пiкiрдi сол
Ал қазақ тiлiнде тiптi басы ашық диалект дегеннің өзi
Махмұд Қашғаридың "Диуани Лұғати түpкi" сөздiгi ең алдымен үйсiн
2) Eciмдiк түркiше мен, оғұзша бән, бен
// қaйда? // қанда?
// мұнда // бұнда [26, 251].
3) Сан eciмнiң peттiк санының жұрнағы -нша болатынын айта
4) Оғұз тобы тiлдерiнде есiмшенiң ған/ген жұрнaғының г/қ түсiрiлiп,
5) Фонетикалық ерекшелiктeрдi де көрсете отырады. Оғұздар аба десе,
6) Лексикада қазақ тiлiне тән сөздер басым көпшiлiк, мысалы:
Қалың бiр томдық поэзия үлгiсiн қалдырған Хас Хаджип Юсуп
Қазақ деп аталатын халықтың басты ұлысы (тайпалар одағы) Үйсiннiң
Сөйтiп, желiсi үзiлмей келе жатқан тұтас қазақ тiлiне тipeк
2 Әдеби тіл мен жергілікті тіл ерекшеліктерінің өзара қатысы
Жұртшылық назарын өзiне дендеп аударған жайлардың бiрi - тiлiмiздiң
Тiл ұстартуды өнер санап, қaдip тұтқан халқымыз сөз жиhаздарының
Жергiлiктi халық тiлiнде ұғым жағынан сараланып қолданылатын сөздердің сан
Жергiлiктi тiл ерекшелiктерi арасында, әcipece, әр жерде тұратын халықтың
Байтақ қазақ сахарасының әр өңiрiнiң өз табиғат байлығына: жан-жануар,
Октябрь революциясынан кейін диалектілік ерекшеліктер мен әдеби тіл байлықтарының
Диалектiлер мен сөйленiстердің әдеби тiл тарихына қатысы туралы жазған
Жергілікті көрінісі бар сөздердің көмегімен әдеби тілімізде мағынасы күңгірт,
Ауан, ауан, ауан су,
Ауандап үлкен балық, жүзген су, - деген жолдардағы ауан,
Әр географиялық аймақтың табиғи ерекшелігіне, әр өлкенің халқының өз
Қазақ диалектілерінің арасында бірі түркі тілдің ана тобына, бірі
Осы секілді күріш, темекі, жеміс, бау-бақша т.б. арнаулы шаруашылықпен
Әдеби тіліміздің сөз байлығына жергілікті халық тілінің қатысы жайында
Қазақ жерiнiң әр өлкесiн қоныстанған жергiлiктi халықтың ауызекi тiлiнде
Әсіресе жергілікті профессионализм деп аталатын сөз машығының не алуан
Республикамыздағы белгілі тіл маманы академик Ә.Қайдаровтың мына бір сөзін
Ана тіліміздегі мағынасы көмескеленген кей сөздердің бастапқы тарихи төркінін
Батыр aңқay, ер көдек дегендегi көдек сөзi де оңтүстiкте
Бұдан басқа анда-санда, бала-шаға сияқты толып жатқан қос сөздердiң
Халықтың ауызекi тiлi, халық диалектiлерi мен сөйленiстepi әдеби тiлiмiздi
3 Әлеуметтік диалектілердің әдеби тілге қатысы мен айырмашылығы
Әлеуметтік диалектілердің анықтамасы туралы Ғ.Қалиев пен Ш.Сарыбаев, олардың түрлері
В.М.Жирмунский өзінің соңғы зерттеулерінде жергілікті диалектілердің әлеуметтік диалектілерге қатысын
Қазақ тілінің сөздік қоры қазіргі әдеби тілде қолданылып жүрген
Әдетте әлеуметтік диалектілер жергілікті халық тілінде болатындықтан, көп жағдайда
Әлеуметтік тұрмыспен байланысты диалектілік ерекшеліктер жергілікті диалектизмдермен бір емес.
Біріншіден, белгілі бір тілдегі диалектілер мен говорлар сол тілге
Екіншіден, жергілікті диалектілер мен говорлардың территорясын, таралған көлемі мен
Үшіншіден, тіл тарихын жасауда жергілікті диалектілер мен говорлардың алатын
Әлеуметтік диалектілердің қалыптасу, пайда болу жағдайы, себептері жергілікті диалектілерден
4 Кәсіби лексиканың өзге әлеуметтік топтардан өзгешілігі мен әдеби
Тілдің кәсіби лексикасы туралы түрлі пікірлер бар. Шет елдердегі
«Қазіргі қазақ тілі» деген еңбектің лексика тарауының авторы Ғ.Мұсабаев:
Кәсіби лексиканың басқа әлеуметтік топтардан өзіне тән мынандай ерекше
1. Кәсіби лексиканың элементтері әр алуан кәсіптің, өндірістің туып
Басқа өндірістерге (көмір өндірісі т. б.) байланысты сөздердің ерекше
2. Кәсіби сөздердің көпшілігі халықтың бәріне бірдей ортақ болмай,
3. Кәсіби лексика өзінің дамуы барысында өзгеріп толығып отырады.
4. Кәсіби сөздердің терминдік сөздермен арақатынасы. Қазақ тілінің төл
Бірсыпыра кәсіби сөздер арнаулы ойдың, белгілі бір ұғымның дәл,
Кәсіби сөздер тілімізде таралу жағынан да, әдеби тілге қатысы
Кәсіби сөздер тобын әрі қарай зеттеп, белгілі бір жүйеге,
5 Әдеби тілдің сөздік қазынасының толығуындағы диалектизмдердің орны
Жергiлiктi сөздер - ауызекi сөйлеу тiлiнiң элементтерi. Ал сөйлеу
Диалектілік лексиканың өміршеңдігі жергілікті немесе аймақтық қолданыс қызметінде ғана
Тiлдiң лексикалық қорының толығу заңдылықтарына сәйкес, диалектизмдер де аз-аздап
Диалектілік ерекшеліктер тек зат атаулары емес, қимыл, сын атауларынан
5.1 Диалектизмдердің көркем әдеби шығармада қолданылуы
Көркем әдебиетте кейбір жазушылардың диалектизмдерге көбірек баруының бірнеше себебі
Жалпы тіл білімінде диалектизация деген термин бар, ол –
Жазушы Дулат Исабековтың бір пьесасының аты «Әпке». Бұл –
Бірқатар диалектизмдерді жазушы жаңа мағына беріп қолдана алады. Мысалы,
Әдеби тіл мен диалектілік лексиканың арасына біржола шекара қою
Көркем мәтінде диалектизмдердің қолданылу ерекшеліктерін айта келіп, ғалым Ш.Сарыбаев
Көркем әдеби стилінде кейбір диалектизмдер әдеби тілдік баламасы бола
Диалектизмдердің көркем әдебиет стиліндегі қолданылуы екі түрлі: бірі –
Жергілікті тіл ерекшеліктері, яғни диалектизмдер тіліміздің сөздік құрамында елеулі
5.2 Диалектизмдердің баспасөз құралдарында көрініс табуы
Диалектiлердiң әдеби тiлгe тигiзер әcepi, әдеби тiлдегi қолданыс сферасы
Біздіңше, диалектiлерге тiлдiң керексiз элементтерi peтiнде ғана қарауға болмайды.
Диалект сөздер - әдеби тiлдi жаңа тiлдiк бірліктермен толықтырып
«1) слова, засоряющие литературный язык; 2) слова, обогащающие его»
Диалектизм дегенiмiз әдeттe әдеби баламасы бар бiрлiктер, сондықтан жалпыхалықтық
Әдеби тiлдi диалектiлер арқылы байыту мәселесi қазiргі кезде ғалымдаp
Ал «Түpкicтaн уәлаяты» газетіндегі ("Осы бiздiң қылған низамды көpin
Бұрын «Қазақ» секілді газеттерде мағыналары күңгірттеу диалект сөздер кездескен.
Диалектiлiк тiлдiк бiрлiктердiң мәтін көлемiнде қолданылуы көбiне көркем әдебиет
Бұл газеттерден басқа да диалект деп танылған бірақ нормаға
Жасақтау (Орал, Жән.; Ақт., Ойыл.; Гур., Есб.) жабдықтау, әзірлеу,
Жасақта әскерді қару жарақтандыру, қаруландыру
Жарма (Жезқ., Ағад.; Көкш.: Руз., Зер., Қ.ту; Рес., Омбы)
Жарма Өгіздің мойнына салатын , ағаштан жасалған мойынтұрық
Жалаңқай (Жамб.: Шу, Луг.) тақыр. Қаланың алды жалаңқай, бетке
Жалаңқай Жадағай, өсімдіксіз, қу тақыр
Жауапкер (МХР) жауаптылар, жауапты адамдар. Ондай қиыншылықтар болғанымен сайлаушылар,
Жауапкер 1. заң. Жазықты, қылмысты адам, айыпкер. 2. белгілі
Жегін (Алм., Қаск.) жегілетін. Егіске керекті жегін көліктерді күтуге
Жегін түйе (Қ.орда, Арал) шаруашылыққа, арба жегуге, мініске, жүк
Жегін жегуге үйренген көлік. Қостанай жылқысы жегінге де бірдей
Жекелеу (Шымк.: Сайр., Түлк., Қызылқ.; Жамб.: Мер., Луг., Шу;
Жекеле Арасын сирету, алыстату. Жүгерілерді жекеледі.
Жекелеу даралау, бөлектеу, оңашалау
Желетке (Көкш., Қ.ту; Рес, Омбы) жеңсіз киім, шолақ жең.
Желетке Қой терісінен не матадан тігілетін жеңсіз, жылы кеудеше
Желінсау 1. (Жамб.: Шу, Мер., Қост., Жанг.; Жезқ., Ұлы.)
Желінсау мед. Желінің ісіп, талаурап кетуінен, көбінде қойда болатын
Тасөкпе (Қ.орда, Арал; Жамб., Шу) ешкі өкпесінің ауруы
Тасөкпе Өкпенің беріштеніп, семіп қалатын ауруы. Қойда тасөкпе деп
Ал енді соңғы кездері баспа бетіне шығып жатқан диалектизмдерге
Бақыр (Алм,; Жамб., Шу) ұсақ тиын (Ең үлкен бақыр
Күлше (Алм.: Шел., Еңб.қаз.; Шымк.,Түлк.; Қ.орда: Сыр., Жал.) дөңгелек
Алқа (Гур., Маңғ.; Түрікм.: Красн.,Таш., Ашх.) жиын, топ. Қазір
Хана (Ауғ., Ир.) 1. үй. 2. бөлме (Гали-Карнастағы Мавсал
Пұл (Алм., Кег.; Жамб., Жам.; Сем., Абай; Қ.орда: Сыр.,
6 Диалектизмдердің әдеби айналымға түсу уәжі және нормалануы
Өзiмiз талғап, сұрыптап ала бiлсек, әдеби тiлiмiздiң кepeгiнe жарар
Шынына келсек, бacындa халық тiлiнен алынып, бұл күнде белгiлi
Жергiлiктi говордың пайда болуының тағы бiр жолы - жергiлiктi
Қызылқұмда қыстaйтын қазақтар арасында құмдардың атауларына байланысты көптеген сөздер
Сөйтiп, жергiлiктi экономиканың өзiндiк ерекшелiктерiн aйқындайтын көптеген сөздер (балық
Сoнымен қатар, диалектiлiк лексикаға Қазақстаның әр жерiнде өceтiн әртүрлi
Лексикалық нормалану үдерісiн әңгiмелеуде диалектiлiк бiрлiктердiң колданысына айрықша назар
Қазақстанның әр өлкесiнде тек өз шеңберiнде колданылатын, яғни таралу
Диалектизмдер әдеби лексиканы байытудың негiзгi көзi болып келдi ме
Диалектизмдердiң көркем әдебиеттегi қолданысы мен өзге функционалдық стильдердегi орын
Қазiргi қазақ әдеби тiлiнiң тipeк диалектiсi болды ма, жоқ
6.1 Диалектілік сипаттағы сөздердің нормаға түсуі
Енді, әдеби тілге енген диалектизмдер жайлы сөз қозғайық.
Жай (Шымк; Түрікм; Қарақ.) - үй. Қазіргі кезде бұл
Құлық (Рес., Сарат.) - мінез. Бүгін де бұл сөздің
Алқа: 1. (Гур., Маңғ.; Түрікм.: Красн., Таш., Ашх.) –
2. (Алм.; Жамб.) – түрлі-түсті моншақ. Ал 1999 жылы
1. кеңесу үшін ресми түрде белгіленген адамдар тобы;
2. қыз-келіншектердің мойнына сәндік үшін тағылатын әшекей. Осыдан байқағанымыз,
Алапа диалектісі үш нұсқада кездеседі:
1. (Гур., Маңғ.; Рес., Орын.; Қ.орда: Сыр., Жал.) –
2. (Гур., Маңғ.; Түрікм.: Таш., Көнеүр.; Қарақ.) – кәде
3. (Сем.: Абай,Шуб.) қалыңмал Мысалы: Осы күні қыз
1. Олжа, пайда, табыс. Мысалы: Егін шықса, халыққа үлкен
2. Пара, алым. Мысалы: алапаға қызықпа.
3. Кәделі сыйлық.
Осы үш мағынада қолданатын сөздің екеуі әдеби нормаға іліккенін
Гүлзар – «гүл өсіретін орын» деп аймақтық сөздікте берілсе,
Жампоз (Орал, Чап.) - өткір, алғыр, пысық адам. Сонымен
Мәрте. Д. Досжан шығармаларының тілінде жиі кездесетін сөздердің бірі.
Мәре (Жамб.; Қ.орда; Шымк.) – финиш, сөре. Әдеби нұсқадағы
Айдын говорының екі нұсқасы бар:
(Орал, Жаңғ.; Рес., Орынб.) – үлкен көл.
(Қар., Қарқ.; Орал, Жым.) – айбын, қаһар.
Бұл екі нұсқасы да жоғарыда аталған сөздікте дәл осы
Жайылып жатқан су алқабы. Мысалы: Айдын /шалқар/ көл –
2. Айбар, қаһар, айбын. Мысалы: Кісі ығысар айдыны жоқ.
Д.Досжанның "Кici ақысы" деп аталатын әңгiмелер жинағында "aс-тағам", "тамақ",
Ауқат (Алм., Жам., Нар., Қор., Рес.) тіршілік. Олардың көріп
Ауқат Хал-жағдай, тұрмыс-жай, дәулет[40, 71].
Ал осы түбірлес сөздің етістік табындағы «ауқаттану» сөзіне келесі
Ауқаттану (Сем., Көкп., Ақс., Абай., Шұб., Шиелі.) тамақтану, тамақ
Ауқаттан Ас ішу, тамақтану [40, 71].
Осы мәселеге қарап, мынадай ой туады: зат есімді жергілікті
Қазіргі кезде медицинада қолданып жүрген көптеген мал, адам аурулардың
Жоғарыда көрсетілген жергілікті ерекшелігі бар сөздердің ішінде, әсіресе, өлкенің
6.2 Аймақтық сөздіктің арасында жүрген әдеби сөздердің жайы
Сөздіктермен жұмыс жасай отыра, яғни қазақ тілінің түсіндірмелі сөздіктері,
1) Жабазы І. (Сем., Үрж.; Шығ.Қаз.: Тарб., Зайс.) киізден,
Жабазы ІІ. (Қ.орда., Шиелі) түйе жазысының айналасына сәндік үшін,
Жабазы Аттың қамытын мойнына жібермес үшін салатын әбзел түрі;
2) Жабай (Көкш., Қ.ту) тігулі тұрған асықты ататын сақа
Жабай Қорғасын құйылмаған салмақты асық; кеней
3)Жабан І. (Қ.орда., Арал; Жамб., Шу; Қарақ.) жайылымға жақсы,
Жабан ІІ. (Гур., Есб.) тепсең
Жабан Қыста мал жататын тепсең жер. Жабанда жатқан малдың
4) Жабасақ (ҚХР) тау баурайын мекендейтін бөдене түстес құс
Жабасақ Бөдене түстес, бірақ бөденеден құйрығы ұзын, тау баурайын
5) Жабасалма (Орал, Орда) керегені айқастырып, үстіне киіз жапқан
Жаба−салма көне. Көшу кезінде екі керегеден немесе уықтардан уақытша
6) Жабдан (Қост.,Семиоз.)
Жабдан Ашық алаңқай, жазық жер
7) Жабдық (Алм., Жам.) қару жарақ
Жабдық Қару жарақ, құрал
8) Жабу (Қ.орда., Жал.) алаша немесе көнетоз текеметтен не
Жабу Атқа, түйеге жабылылатын жабылғы
9) Жабы (МХР) тұқымы нашар жылқы
Жабы қазақ жылқысының нашар, қарабайыр тұқымы
10) Жадағай (Шымк., Қызылқ.; Сем.: Көкп., Ақс., Абай) астарсыз
Жадағай Астар салмай тігілген жұқа сырт киім
11) Жадап қалу (Гур., Есб.) жүдеп қалу
Жадау Азып тозған, жүдеу
Сонымен қатар, қазақ әдеби тілінде жадап-жүде (арып−ашу, азып-тозу), жадау−жүдеу
12) Жады (Алм., Жам.) дуа
Жады Бас айналдырып, көз байлап дуалап арбаушы, сиқыр.
13) Жадыра (Гур., Тең.) балық аулайтын аудың түрі. Михаил
Жадыра кәсіб. Аудың түрі: балық аулайтын сүзгектің қоржыншасының аузы
14) Жазаң (Жамб., Шу. Сем., Абай) жазық. Өзекше шолтаң
Жазаң Жазық алқап, ашық жер. Бұл құздың арғы сырты
15) Жазира (Ауғ., Иран) дала, құрлық жер
Жазира Кең байтақ, ен дала, ұшан теңіз ұлы дала
16) Жазы (Гур., Маңғ.) жалғыз өркеш түйеге салынатын, арасына
Жазы Түйенің арқасына жүк батпау үшін қом астынан салынатын
17) Жазылы (Қ.орда., Қарм.) үстінде жазысы бар түйе
Жазылы Жазысы бар. Шәкіман жазылы түйені бұйдасынан жетелеп келді
18) Жай (Шымк., Мақт., Түрікм.: Мары, Таш.; Қарақ.) үй.
Жай Мекен, орын, үй, тұрақ
19) Жайғастыру (Шығ.Қаз., Марқ) жиыстыру, реттеу, орналастыру.
Жайға орын орнына қойып реттеу
20) Жайдақ арба (Қар., Нұра) қорапсыз арба. Бұзаубақ қорапсыз
Жайдақ арба қанатсыз жадағай арба
21) Жайдақ қора (Шымк.:Түлк.,Сайр.) қотан, жазда қой жататын төбесі
Жайдақ қора Төбесі ашық мал қора
22)Жайдақ шам (Орал: Чап., Жымп.; Рес., Орын., Түрікм., Небид.)
Жайдақ шам Шынысы жоқ, білтелі шам
23) Жайдақ шана (Рес., Омбы) қорабы жоқ шана. Көлігі
Жайдақ арба [шана] қанатсыз жадағай арба
24) Жайқын (Рес., Омбы) су жайылған жер
Жайқын Кең жайылып жатқан айдын, шалқар, егін, су
25) Жайпаң (ҚХР) жылпос. Назымның қудай жайпаң жеңгелері (Қамбар
Жайпаң Бәйпең қаққан, жайдары. Назымның қудай жайпаң жеңгелері (Қамбар
26) Жайра (ҚХР) үлкен кірпікшешен. Кемірушілер тобына жататын тау
Жайра зоол. Жүні ине тәрізді сүт қоректі кеміргіштер тобына
27) Жайт (Гур., Есб.) жай. Сол өзің көріп жатқан
Жайт жай күй, жағдай
28) Жай түсу (Түрікм., Красн.) найзағай түсу
Жай Аспан кеңістігінде болатын табиғат құбылысы, найзағай, найжағай. Жай
29) Жайуат (Қар., Тельм.) жай. Келісімен шешініп, киімдерін жайып,
Жайуат Байсалды, сабырлы, жайбарақат. Артына жайуат қарап, атынан түсті
30) Жайылыс (Орал, Жән.; Ақт., Ойыл; Гур., Маңғ.) жайылым
Жайылыс Мал өрісі, жайылым. Қол аяғы баяулап, жайылысқа тоқырады
31) Жақ (Көкш., Қ.ту) садақ
Жақ көне. Кермесіне жебе салып тартатын садақ, жай. Есен
32) Жақтау (Орал, Чап.; Көкш.: Шуч., Еңб., Қ.ту) есік,
Жақтау Есік терезені, қақпаны орнықтыру үшін жасалған қорап
33) Жақы (Алм., Шел.; Жамб.: Шу, Мер., Қорд.) құлын
Жақы құлын терісінен тігілген жеңіл сырт киім, тайжақы. Үстіне
34) Жал I. (ҚХР) жалған
Жал I. Жалған. Ұқпадым деп айтпа жал (Шәкәрім)
35) Жал II. (Тау., Қош.) жалақы, еңбекақы
Жал II. Біреудің үйін, еңбегін пайдаланған үшін төлейтін ақы
36) Жалақ (Сем.: Адай., Көкп., Ақс.; Шығ.Қаз.: Қатон., Глуб.)
Жалақ Ащылы сортаң жер
38) Жаламыр (Жамб.: Жам., Жуа.) қытымыр. Аспан ашық болып
Жаламыр ауыс. Үскірік аяз, суық жел
39) Жалаң (Сем., Абай) жалаңдаған, жалмаңдаған. Ол бір жалаң
Жалаң Жалаң қақты, жалмаңдады
40) Жалаңқай (Жамб.: Шу, Луг.) тақыр. Қаланың алды жалаңқай,
Жалаңқай Жадағай, өсімдіксіз, қу тақыр
41) Жалаңқат (Гур., Маңғ.) жалаң қабат. Киген тоның жалаңқат,
Жалаңқат астарсыз, желең, жадағай
42) Жалаңқия (ҚХР) тақыр тау
Жалаңқия Шөп өспейтін тасты, таулы аймақ
43) Жалғас (Рес., Орын.) тете
Жалғас Қабырғалас, іргелес
44) Жалғасу (Алм., Кег.) жолығу, байланысу
Жалғас Бір бірімен байланысып, хабардар болу. Еркектер бір бірімен
45) Жалғау (МХР) байланыс жасау. Бастық таңдаған қалпы дереу
Жалға Үзілген жіпті (Сымды) біріктіру, септеу, түйістіру, қосу
46) Жалқын жалын (ВДКИЯ)
Жалқын Ал қызыл алау
47) Жалқынды (Қост., Фед.) жалынды. Жас жүректің жалқынды көп
Жалқынды Алау атқан, жалынды
48) Жалман қармақ (ҚХР) балық шығып кетпей ілініп қалу
Жалман Қармаққа түскен балық шығып кетпеу үшін қайырып жасалған
49) Жалпылдақ І. (Шымк., Түлк.; Алм., Шел.) лапылдап тез
Жалпылдақ І. Тез тұтанып, жылдам жанатын изен, жусан, қаңбақ
50) Жалпылдақ ІІ. (Рес.,Орын.) лампасыз шам
Жалпылдақ шам ІІ. (Қост., Жітік.; Орал: Чап., Жымп.; Рес.,
Жалпылдақ ІІ. Лап лап еткен, лапылдаған. Жапылдақ шам
51) Жамандатқыр (Түрікм., Красн.) түйеге, жылқыға айтылатын қарғыс
Жамандатқыр қарғ. Жамандат ауруына шалыққыр. Жазықсыз жануарға жамандатқырын жаудырды
52) Жамбыл (Сем.: Абай, Шұб.; Шығ.Қаз: Зайс., Тарб.) 1.
Жамбыл Кентті, қаланы айнала төңірек қоршаған, қорған, бекініс
53) Жампоз (Орал, Чап.) өткір, алғыр, пысық адам. Ой,
Жампоз (Ауғ., Иран) білімпаз, тілге шешен адам
Жампоз ауыс. Жігіттің төресі, асылы
54) Жанасалау (Сем.: Абай, МХР) жанау, жанамалау. Сармолла өз
55) Жанасала Қабаттасу, жанамалау
Жансарлату (МХР) әлсірету. Терлікті жансарлатумен қоймай бірлікті бұзғың келген
Жансарлау нашарлау, әлсіздену
56) Жануыш (Қост., Семиоз., МХР) қайрақ. Жануышы менде еді
Жануыш құрал сайманды қайрайтын, жанитын зат, қайрақ
57) Жаңғырық (Орал., Чап.) ағаш жарғанда астына қоятын ағаш
Жаңғырық Отын т.б. заттарды шапқанда астына қоятын дөңгелек ағаш.
Далаға жаңғырық алып шығып, ақаш бұтады (Ж. Молдағалиев)
58) Жаңса (Қ.орда: Арал, Қарм.; Қарақ.) жайын балықтың құйрық
Жаңса Балықтың жон еті
59) Жап (Қ.орда: Сыр., Шиелі, Арал, Қарм.; Шымк.: Шәу.,
Жап кәсіб. Егістікке су жіберу үшін екі жиегіне топырақ
60) Жапақ (Гур., Маңғ.; Түрікм.: Красн., Небид., Таш.) тарамдалып
Жапақ бот. Арша тұқымдас өсімдік
61) Жаппа 1. (Алм.: Кег., Нар., Жам.; Сем.: Абай.,
Жаппа Уық үстіне киіз жабылып не екі керегенің басын
62) Жапырық (Жамб., Шу.) түйе өркешінің тік емес, құлап
Жапырық Бір жағына қарай жапырайған, қисайған. Өркеші жапырық атан
63) Жар (Қарақ.) хабар
Жар көне. Хабар, хабарлама, жария, құлақтандыру
64) Жарақ (Қарақ) қару
Жарақ Әскери қару, соғыс жабдықтары, қару жарақ
65) Жарбай (Гур., Маңғ.; Түрікм.: Красн., Тедж.) бура мен
Жарбай Нар маяға нар шөгеруден туған туған екінші ұрпақ
66) Жарма (Жезқ., Ағад.; Көкш.: Руз., Зер., Қ.ту; Рес.,
Жарма Өгіздің мойнына салатын , ағаштан жасалған мойынтұрық
67) Жарым (Тұрікм., Красн.) жарты. Бірлік колхозында колхозшылардың жарым
Жарым Бүтіннің жартысы, тең бір бөлігі
68) Жасақтау (Орал, Жән.; Ақт., Ойыл.; Гур., Есб.) жабдықтау,
Жасақта әскерді қару жарақтандыру, қаруландыру
69) Жасаң (Гур., Есб.) жас, жастау
Жасаң Жастау, жасырақ.
70) Жасыл (Ақт., Ойыл.; Шымк.: Сайр., Қызылқ., Арыс.;
Мен келелі қара бұлтпын, келе жауман басылман,
Қарсыласқан дұшпанға, найзағай мен жасылмын
(Махамбет, Өлеңд.,95)
Жасыл түсу (Гур., Маңғ.; Түрікм., Красн.) найзағай түсу. Қырғызбай,
Жасыл Найзағай, жасын, жай оты
71) Жасымық (Жамб., Мер.; Шымк., Түлк.) бұршақтың майдарақ, жалпақтау
Жасымық бот. Бұршақ тұқымдас, құрамында белогі көп шөп тектес
72) Жасын (Қост., Омбы) жай, найзағай
Жасын найзағай, жай, жасыл. Жауына жасын болып тиген Ізғұт
73) Жаталақ (Жамб.: Шу, Мер., Луг., Қорд., Мойын.) жемнің,
Жаталақ Жем-cудың нашарлығынан болатын тышқақ ауруы
73) Жатын орын (Алм., Нар.; Жамб., Жам.) жататын орын,
Жатын Жатып-тұратын, ұйықтайтын (бөлме, үй)
74) Жауапкер (МХР) жауаптылар, жауапты адамдар. Ондай қиыншылықтар болғанымен
Жауапкер 1. заң.Жазықты, қылмысты адам, айыпкер. 2. белгілі бір
75) Жаубүйрек (Сем.: Абай, Ақс., Көкп.) атылған арқардың майы
Жаубүйрек Сойған қозы не лақтың бүйрегінен арқа омыртқаларға жабысқан
76) Жаужапырақ (Алм., Жам.) тарбиған жабысқақ тікені бар жапырақ
Жаужапырақ бот. Таулы жерде өсетін, көлемі үлкен, жалпақ жапырақ.
77) Жаужұмыр (Қ.орда, Арал; Гур., Маңғ.; Түрікм.: Красн., Небид.)
Жаужұмыр бот. Құмды жерлер мен шөл, шөлейт жерлерде өсетін
78) Жауқияқ (Көкш., Қ.ту) шоқ шоқ болып өсетін, мал
Жауқияқ бот. Тік, түзу сабақты, тамыры ұзын көпжылдық шөптесін
79) Жаулық (Көкш., Қ.ту; Қост.: Об.,Торғ., Жанг.; Павл., Ерт.;
Жаулық Күйеуі бар әйелдің басына салатын (көбіне ақ түсті)
80) Жаурау (Шымк.: Қызылқ., Сайр.; Алм.: Нар., Кег., Шел.,
Жаура тоңу, мұздау
81) Жаутаң (ҚХР) түлкінің күшігі
Жаутаң Түлкінің күшігі
82) Жауторғай (Қ.орда, Қарм.; Өзбек., Там.) кішкене қоңыр торғай.
Жауторғай Топтанып жүретін, тары егісіне зиянды торғай. Жауторғай тарыдын
83) Жаушы (Қ.орда., Қарм.) әдет ғұрыпқа байланысты сөз. Құдалар
Жаушы Құда түсер алдында қыздың әке шешесіне барып, келісімін
84) Жауылша (Гур.,Маңғ.) аласа, дәні бар өсімдік
Жауылша бот. Таулы жерде өсетін, қой малына жұғымды шөп
85) Жауырынтақ (Қ.орда.,Қарм.,Сыр.,Шиелі) байлауда көп тұрған бұзаудың ауруы
Жауырынтық Жауырынның қалақ басындағы шеміршектің өсіп кетуінен болатын
86) Жә (Сем.: Аяг., Абай; МХР) ал, жарайды. Жә,
Жә Жетер, болар, жарайды, иә. Жә, енді іске көшелік
87) Жәке 1. (Жамб., Қорд.; Алм., Шел.) әке. Жуырда
Жәке Әке, көке мағынасында айтылатын қошемет сөз
88) Жәмбілше (Қ.орда, Арал; Қарақ.) қауынның ерте пісетін кішкене
Жәмбілше Ерте пісетін кішірек, домалақ қауын
89) Жәркеу (Гур., Тең.) жазғы маусым, шілде тамыз. Сәрсен
Жәркеу кәсіб. Балық аулауға рұқсат ететін мезгіл. Әкесі жаз
90) Жегелек (Алм., Шел.) қауынның кішкене түрі
Жегелек кәсіб. Қауынның кішкене түрі, жәмбілше
91) Жегенелеу (Жамб., Жам.; Шымк.: Шәу., Мақт.; Қ.орда, Шиелі;
Жегенеле кәсіб. Жеклеу, сирету, даралау. Бір гектар жерге мақта
92) Жегін (Алм., Қаск.) жегілетін. Егіске керекті жегін көліктерді
Жегін түйе (Қ.орда, Арал) шаруашылыққа, арба жегуге, мініске, жүк
Жегін жегуге үйренген көлік. Қостанай жылқысы жегінге де бірдей
93) Жеделдесу (Түрікм.: Таш., Ашх., Мары) бәстесу, ерегісу
Жеделдес көне. Тетелес, өкшелес
94) Жек 1. (Шымк., Мақт.; Қ.орда, Арал; Ақт., Шалқ.;
Жек Жорға дуадақ
95) Жекей (Алм., Шел.) құндыз бөрік
Жекей құндыз (Жамб., Мер.) құндыз бөрік
Жекей Түрлі ұлпаның (суырдың, құндыздың) терісінің қалдығынан істелген бұйым.
96) Жекелеу (Шымк.: Сайр., Түлк., Қызылқ.; Жамб.: Мер., Луг.,
Жекеле Арасын сирету, алыстату. Жүгерілерді жекеледі
Жекелеу даралау, бөлектеу, оңашалау
97) Жекен (Қарақ) қоға. Әркім жер-жеріне кетеді, жекен суына
Жекен биол. Сазды, батпақты жерлерде өсетін ұзын жіңішке жапырақты
98) Жел (Көкш., Қ.ту) мұрынға түсетін ауру
Жел ауру (Ақт., Тем.) суық тиіп ауыру
Жел мед. Суықтан болатын ауру
99) Желбас (Жезқ., Ағад.) шөптүрі
Желбас бот. Су жағасында өсетін, қамыс тектес өсімдік
100) Желбуаз (Қост., Жанг.) бос, құры. Шырағым, желбуаз сөзіңді
*Желбуаз әңгіме дүдәмал, күмәнді, бос сөз
101) Желгіш түйе (Қ.орда., Арал) жүрдек, желгіш түйе
Желгіш Желісі күшті, желісті, жүрдек.
102) Желдік (Алм.: Шел., Жам.; Қост.: Фед., Семиоз.) аттың
Желдік Тоқым мен ердің екі қапталына салынатын қалың киіз.
103) Желек (Көкш.: Еңб., Шуч.; Сем.: Абай, Марқ.; Шығ.Қаз.,
Желек көне. Жас келіншектердің кәмшат бөрік сыртынан басына салатын
104) Желетке (Көкш., Қ.ту; Рес, Омбы) жеңсіз киім, шолақ
Желет Костюм ішінен киетін жұқа көкірекше
Желетке Қой терісінен не матадан тігілетін жеңсіз, жылы кеудеше
105) Желеулету (Қ.орда, Арал) сылтаурату
Желеуле желеу ету, сылтаурату. Үйрек қазды желеулетіп, өзен жағасына
106) Желкек (Алм.: Жам, Кег., Шел.; Жамб.: Шу, Мер.,
Желкек бот. Тамыры сопақша келген сабағынан сүт шығып отыратын
107) Желқом (Гур., Маңғ.) ердің қапталына, жонына салатын киіз
Желқом ер (Жамб. :Щу, Луг., Қорд.; Алм., Шел.; МХР)
Желқом Жауыр аттың арқасына ер батпау үшін желдік үстінен
108) Желқуық (ҚХР) ұзақ жорыққа шыдамды, төзімді жылқы
Желқуық Ұшқыр, жүйрік ат. Желқуық, жарау айғырларға мінген жылқышылар
109) Желпен (Қост., Фед.) жазда, ыстықта киетін бас киім.
Желпен Жеңіл бас киім
110) Желінсау 1. (Жамб.: Шу, Мер., Қост., Жанг.; Жезқ.,
Желінсау мед. Желінің ісіп, талаурап кетуінен, көбінде қойда болатын
111) Женде (ҚХР) бақсылар мен диуаналардың сыртына киетін құрақ
Женде Түрлі түсті матадан құрап тігілген бақсылар мен серілердің
112) Жеңсе (Түрікм.: Красн., Небид., Ашх.) жең сыртынан киюге
Жеңсе Жеңнің кірлемеуі, тозбауы үшін жең үстінен киетін бөлек
113) Жеңсіз (Түрікм.: Красн., Таш., Ашх.; Рес., Орын.) кәжекедің
Жеңсіз Шолақ жең киім, кеудеше
114) Жеңсік (Қост., Жанг.; Жезқ., Ұлы.) таңсық, құмар, әуес,
Жеңсік Әуес, құмар, таңсық
115) Жер (Түрікм.: Красн., Таш., Ашх., Мары., Тедж.) орын
Жер Мезет, кез, уақыт, мезгіл, орын, тұс. Жалғыздық көрер
116) Жерағаш (Шымк., Арыс) жабайы соқа, ескі соқа
Жерағаш көне. Ертеректегі ағаш соқа.
117) Жеркепе (Жамб: Жам., Жуа.) жер үй. Сірә, жабайы
Жеркепе Жерден қазып, төбесі жабылған жер үй.
118) Жерлеу (Алм., Нар.) қоныстану, мекендену, жайлау
Жерле Белгілі бір жерді мекендеу, қоныс ету, сонда тұру
119) Жермай (Қост., Жанг.; Жезқ., Ұлы.; Қ.орда: Қарм., Арал,
Жермай Керосин сөзінің қазақша баламасы
120) Жете (Қарақ) негізі, түбі, ата-тегі
Жете Арғы тегі, жеті атасы, жетпіс жеті пұстысы
121) Жетек (Жамб: Мер., Қорд., Луг.; Көкш.: Қ.ту, Еңб.,
Жетек Арбаның, шананың алдынан орнатылған, ат жегілетін оқағаш, тәрте,
122) Жидашы (Шығ.Қаз.: Күрш., Түркб.) алым-салық алушы, бұрынғы кездің
Жидашы көне. Алым-салық жинаушы. Жан жаққа жидашы шапты (Жансүгіров)
123) Жоқ ету (Түрікм.: Красн., Ашх., Таш., Мары) жою.
* Жоқ етті /қылды/ жойды жоғалтты
124) Жолай (Қост.: Аман., Жанг.; Жезқ., Ұлы.; Қ.орда., Қарм.)
Жолай жол-жөнекей, жолшыбай
125) Жон (Шығ.Қаз., Больш.; Сем., Абай; Тау., Қош.) таудың
Жон Тау қырқасы, қырат, үстірт
126) Жоңқа 1. (Сем.: Абай, Шұб.; Тау., Қош.) жаңқа.
Жоңқа Ағашты, темірді сүргілегенде түсетін ұсақ қиқым, жаңқа
127) Жора (Қарақ.; Қ.орда, Арал) жолдас, дос, тамыр таныс
Жора Қатар өскен замандас, тең құбы, жолдас. Жолдас жоқ,
128) Жора салт (С.Аман.,ВДИКЯ)
Жора Әдет, ғұрып, жоралғы. Сыйға сый, сыраға бал жұрт
129) Жошу (ҚХР) көңілдің лекіп шаттануы
Жошу Көңілдің шаттанып көтерілуі, асып-тасуы. Көңіл жошып сайраса, Сөз
130) Жоя (Қ.орда: Сыр., Жал., Арал) атыз, қауын-қарбыз егетін
Жоя кәсіб. 1. Қауын, қарбыз т.б. егетін жер.
131) Жоя (Түрікм.: Таш., Мары, Тедж.) мақта араласындағы өзекшелер,
Жоя Мақта қатарларының арасындағы кішкене жүйек
132) Жоян 1. (Сем.: Ақс., Көкп., Абай, Шұб.; Шығ.Қаз.:
Күресем де келгендер бәрі өлді
Таудай боп пілге мініп зәңгі келді.
Зәңгінің өзі жоян, күші жойқын
Аяғы піл үстінен сүйретілді
(Ақыт, 96)
2. (Шығ.Қаз.: Больш., Зайс., Тарб.; Сем., Ақс., МХР) зор,
Жоян 1. Ешкім тең келмейтін қарулы, өте күшті 2.
133) Жөндемелету (ҚХР) тездету, жеделдету, жылдамдату
Жөндемелет тездету, жылдамдату, жеделдету
134) Жөндем ине (Түрікм.: Ашх., Красн., Таш.; Рес., Орын.;
Жөндем Иненің бір түрі, жуантық ине. Инелер бірнеше түрлі:
135) Жөне (Шымк., Сайр.; Жамб., Шу, Сар.) жөнел, бар
Жөне 1. Жүріп кету, жолға шығу, жөнелу. Ауыл қайдасың
136) Жөнек нар (Қ.орда, Жал.) бекбатша мен құлбатша нар
Жөнек: жөнек нар бекбатша мен қолбатша нар бурасы аруанаға
137) Жөң (Қарақ) түйенің бурасы, бураның бір түрі
Жөң нар мая мен үлектен туған будан түйе. Нар
138) Жөпелдемеде (Сем., Абай; Қост., Жанг.) ілезде, аяқ астынан,
Жөпелдемеде табан астында, кенеттен, асығыста, тез арада
139) Жөрме (Өзб., Таш.) мата бетіне түсірілетін оюларға байланысты
Жөрме Арасынан сирек етіп, андыздата тігу. Шекпенін жөрмеп жеңгем
140) Жөткіру (Сем., Абай; Көкш.: Руз., Зер., Қ.ту) жөтелу,
Жөткір тамақты кернеп дыбыс шығару, жөтелу
141) Жуаз (Түрікм.: Красн., Ашх., Таш., Мары) күнжіттің майын
Жуаз Көне. Май айыратын құрал, бұйым. Бөлмелерде: жуаз,
142) Жуалдыз (Ақт.: Там., Жұр.; Қ.орда: Сыр., Жал., Қарм.,
Жуалдыз Үлкен қанар мер дағар және қаптың аузын тігетін
143) Жуық (ҚХР) өлген адамды жуу рәсімі
Жуық Өлген адамды жуу рәсімі
144) Жуықта (МХР) жуырда, таяуда.
Жуықта Жақын арада, таяуда. Таяу уақытта
145) Жуырда (Көкш.: Шуч., Еңб., Қ.ту) жуықта, жақында
Жуырда Жақында, таяуда
146) Жұқана (Ақт.: Ырғ., Қараб.; Орал: Чап., Жымп.; Рес.,
Жұқана Тұтас үлкен нәрседен қалған белгі, қалдық
147) Жұқсыз (Шымк., Сайр.) жұғымсыз, сылдыр
Жұқсыз жұғымы жоқ, жұғымсыз
148) Жұлғыш (Павл., Ерт.; Рес., Омбы) шөп суырғыш, басы
Жұлғыш Шөп жұлатын,суаратын құрал
149) Жұлқар (Қ.орда, Арал) түйенің астыңғы екі күрек тісі
Жұлқар түйенің астыңғы екі күрек тісі. Жұлқар тісінің мөрі
150) Жұмсау (Қ.орда, Арал) пайдалану
Жұмса Бір нәрсені пайдалану, жұмсау
151) Жұмыршақ (Қ.орда, Арал) күйіс қайыратын мал қарнының бір
Жұмыршақ күйіс қайыратын мал қарнының бір бөлігі
152) Жұмыстау (Гур., Маңғ.; Көкш.: Руз., Зер., Қ.ту; МХР)
Жұмыста Жұмыс жасау, еңбек ету. Елуде әрбір істі жұмыстаймын
153) Жұнт (ҚХР) жылқы
Жұнт көне. Жылқы, ат
154) Жұрындау (МХР) жұрын жүргізу. Қара елтірімен жұрындаған, төрт
Жұрында Киімнің етек, жеңіне жұрын жүргізу
155) Жұтпа (Ақт., Ырғ.; Шығ.Қаз.: Глуб., Қатон., Больш., Марқ.;
Жұтпа балық ұстайтын қармақтың бір түрі. Он шақты жұтпа
156) Жүйек (Жамб.: Шу, Мер., Луг., Қорд., Жам.; Алм.,
Жүйек бақша дақылдарын отырғызуға арналған қатар
156) Жүктеу (Гур., Маңғ.; Түрікм.: Красн., Ашх., Небид., Таш.,
Жүкте Көлік, машинаға жүк арту, тиеу. Жиырма түйеңді өзім
157) Жүлге (Гур., Маңғ.; Ақт., Ойыл) жылға, сай, жыра.
Жүлге Тау аңғары, алқап, алап
158) Жүлгелеу (Гур., Маңғ.) жылғылау, жылғамен жүру. Олар орындарынан
Жүлгеле Өзек, жыра бойымен жүру. Жоңғардың бір сайын жүлгелеп
159) Жүндеу (Қост., Жанг.) түйенің жүнін алу
Жүнде Түйенің жүнін көктемде күзеу, түтеу
160) Жүпті болды (Жамб., Сыр.) жұбайы болды
* Жүпті болды некелі болды, ерлі зайыпты болып заңды
161) Жығауыл (Шымк., Сайр., Қызылқ.) қаршығаның мойнына кигізетін бау
Жығауыл Қаршығаның мойнына шалқаймау үшін кигізіп қоятын зат
162) Жылан балық (Ауғ., Ир.) жеуге жарамайтын балық түрі
Жыланбалық Терісі тегіс, қабыршақсыз жылан тәрізді балық
163) Жыланбас (Түрікм.: Красн., Бекд., Небид., Таш.) басында жүгері
Жыланбас бот. басында жүгері тәрізді дәні бар, мысыққұйрық тектес
164) Жыланбауыр (МХР) үсті жұмыр, асты жалпақ, сегіз таспадан
Жыланбауыр Қамшы өрімнің бір түрі
165) Жыланқияқ (Сем.: Ұрж., Ақс., Көкп., Мақ.) ұзын болып
Жыланқияқ бот. Көк гүл жаратын дара жарнақты көпжылдық шөптесін
166) Жылма 1. (Орал, Жән.; Ақт., Жұр.; Гур.: Есб.,
Жылма жел ауруына қолданылатын халықтық ем, дәрі
167) Жылыдай (Шығ.Қаз., Марқ.) жылылай
Жылыдай жылы күйінде, суытпай
168) Жылым І. 1. (Қ.орда: Арал, Шиелі, Қарм., Сыр.;
Жылым І. Теңізден балық аулау үшін қолданылатын ау, тор
169) Жылым ІІ. (Ақт., Ырғ.) көлдің, өзенің қыста, қатты
Жылым ІІ. Өзен мен көл бетінің қыстыгүні қатпай, қабыршақтанып
170) Жым (Жезқ., Ұлы.; Орал, Орда) қоянның жолы
Жым Аңның жүрген жолында қалған із.
171) Жындыбас (Сем.: Абай., Шұб., Ақс., Көкп.; Тау., Қош.)
Жындыбас Әумесер, жынды, тентек адам
172) Жырғау (Жамб., Қорд.; МХР) жетісу, ләззаттану, рақаттану, жадырау.
Жырға Қарық болып кенелу, жетісу
173) Жыртыс (МХР) той-томалақта матадай берілетін сыйлық, кәде.
Жыртыс көне. Есік көре барған күйеудің қыз жеңгелеріне үлестіру
174) Жырым (Көкш., Қ.ту) айылдың ұшына жалғанған қамыс. (Қар.,
Жырым Айылдың, тартпаның ұшына жалғанатын не ердің қапталындағы жіңішке
175) Жыту (Сем.: Ұрж., Мақ.) зыту
Жыт Қашу, безу, зыту
176) Жіпсілеу (Ақт., Ырғ.) жасырын істеу, ептеп істеу
Жіпсіле Білдірмей қозғау, жіптіктеу
6.3 Диалектілік сипаттағы тұрақты сөз тіркестерінің нормаға енуі
Диалектілік тұрақты тіркестер пайда болып жасалуы жағынан алғанда тілдің
Диалектілік тұрақты тіркестер халық тілінің жемісі. Олар да әбден
Жоғарыда көрсетілгендей аймақтық сөздігімізде тек қана жалаң сөздер ғана
Керт қара басы (Алм.: Жам., Еңб.қаз.) Соқа басы, бір
Керт қара басы Сүйенер ешкімі жоқ, соқа басы, жалғыз
Кісі жұтып қоярдай (ҚХР) Сүйкімді, өте әдемі, келісті [38,
Кісі жұтып қойғандай Сүйкімді, өте әдемі, келісті [42, 386]
Баз кешу 1. (Қ.орда, Арал; Ақт., Қараб.; Гур., Маңғ.)
Баз кешті 1. Ажалға душар болды, өлді. 2. Үміт
Диалектілік тұрақты тіркестер пайда болуы, жасалуы жағынан алғанда, тілдің
Әдеби тілдің лексикасын байыту үшін жергілікті ерекшеліктерден көрініс тапқан
7 Әдеби айналымнан шет қалған сөздер
Әдеби тілде қолданылмайтын сөздердің бәрін диалектизм, аймақтық сөздер, жергілікті
Осы жағынан Ж.Аймауытұлының ұсынған ұстанымын ұстана отырып, диалектілердің құрамындағы
Кезінде зерттеу бағытының дұрыс болмауына байланысты диалектілер қатарына «тоғытылған»,
Жозы (Алм.: Шел., Нар., Кег., Ұйғ.) аласа дөңгелек үстел.
Бипараз (Орал) папирос [38, 145]. Жебесін ширатады қара мұрттың,
Жез жіп (Қ.орда, Жал.) кесте тігуге пайдаланатын түрлі-түсті жіңішке
Жез таба (Көкш., Қ.ту; Қост., Жітік.; Орал: Чап., Жымп.;
Жетеге алу (Сем., Абай) конфискелеу [38, 262]
Келін бармақ (Түрікм., Таш.) түрі сопақша келген жүзім [38,
Көк сүт (Орал Жән.; Жезқ., Ұлы.) майы ажыратылған сүт
Бүктеме (Сем., Абай) ақша қапшығы [38, 163]. Егер осы
Зере (Қост., Жанг.; Сем., Ұрж.; Рес., Орын.) ертерек кезде
Итарба (Көкш.) баланың үш аяқты арбасы [38, 296]. Бұны
Теркөйлек (Қ.орда: Шиелі, Сыр., Жал., Қарм.; Гур., Есб,; Орал:
Тұмылдырық (Қ.орда: Шиелі, Сыр., Жал.; Алм., Жам.; Жамб., Жам.)
Толтырма (Гур.,Тең.) балықтың жон етінен істелетін тамқтың бір түрі.
Балбауырсақ (МХР) печенье. Азық-түлік өндірісінен өндірілген балбауырсақ нан түрлері
Бармақнан (Гур., Маңғ.) қамырын қолмен үзіп-үзіп көжеге салатын нан
Пендір (Түрікм.: Красн., Небид., Жеб., Ашх., Бекд., Таш., Көнеүр.,
Ләттә (Қ.орда., Қарм.) пайдаға аспайтын ескі-құсқы нәрселер (макулатура) [38,
Үшем (Түрікм.: Красн., Ашх., Бекд., Таш., Мары.: Орал Жән.;
Тағы да бір айта кететін жайт, оңқа және лоңқа
Оңқа (Жамб., Тал.) банка дәрігерлік құрал аспап [38, 538]
Оңқа мед. Суық тиіп ауырғанда арқаға қойылатын банка [40,
Лоңқа (Шығ.Қаз., Больш.; ҚХР) банка. Ол кісінің қандауыры тиіп,
Лоңқа суық тиіп ауырған адамды емдеу үшін қолданылатын медициналық
Біздің пікірімізше, екі сөзді қатарынан енгізудің еш уәжі жоқ.
Осы секілді көптеген сөздерді диалектологиялық сөздіктен теріп, қайта жаңғыртуға
Қазіргі кезде «альпинист» сөзінің аудармасын «асқарпаз» деп ұсынуда. Бұл
Таушы (МХР) альпинист. Жылына әлемнің әрбір түкпірінен таушылар келіп,
Сол сияқты «нарукавник» сөзінің аудармасын «жеңқап» деген. Бүкіл сөздерді
Жеңсе (Түрікм.: Красн., Ашх., Небид.) жең сыртынан киюге арнап
Ш.Сарыбаевтың «... әр жерде, әр өлкеде бір мағынада айтылатын
Қорытынды
Сөйтiп, жергілікті элементтердің әдеби нормаға қатысы, әдеби тілге ену
Қазақ тілінің даму сатысында диалектизмдер деп аталатын лексикалық топтар
Жергілікті тіл ерекшеліктері — ауызекі сөйлеу бірліктері, ал халықтың
Диалектизмдер көркем әдебиетте суреткерлік құралдың бірі ретінде қолданылады. Олар
Қазақ тілінің диалектологиялық сөздіктерінен бүгінгі және ертеңгі жазба әдеби
Сөйтіп, жаңа сөздер, көне сөздер, сирек колданылатын лексикалық топтар,
1) Қазiргi қазақ жазба әдеби тiлiнiң лексика саласы айтарлыктай
2) Қазiргi күнде лексикалық нормалардың iшiнде варианттар қатарын туғызып,
3) Әдеби нормадан тысқары тұратын лексикалық топтардын iшiнде әдеби
4) Лексикалық нормаланудың eң өзектi мәселесi – варианттары жайы.
5) Лексика саласындағы әдеби нормаларға келгенде көркем әдебиет стилi
Диалектілерді топтастыру мәселесіне келсек, біздің ойымыз батыс ғалымдарының пікірлерімен
Қазақстандағы диалектілерді зерттей отыра, олардың жағдайын салыстырмалы түрде басқа
Ал қазіргі Қытай тілінде 6 диалект бар. Олар Қытай
Жалпыхалықтық сипаттағы кәсiби сөздерді диалектiлiк лексикадан ажырта бiлген жөн.
Көркем әдебиет тілінде жергілікті ерекшеліктерді диалектизмдерді қолдану шеңбері,
Көркем мәтінде қолданыс тапқан диалектілік лексемалардың және диалектілік тіркестерді
Жазушы кейіпкер тілін даралау арқылы оның түсінік түйсігін аша
Демек, көркем мәтіндердегі диалектизмдердің ұтымды қолданылуы, мақсатты жұмсалуы сөздік
«Халықтың ауызекі тлі, халық диалектілері мен говорлары – әдеби
Қорыта келгенде, диалектизмдерді қажеттiлiк туғaн сәтте, әдеби тiлде баламасы
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Нақысбеков О. Қазақ тілінің ауыспалы говоры (Шу бойындағы қазақтар
Сарыбаев Ш. Қазақ тіл білімі мәселелері Алматы, «Арыс», 2000.
Р. Сыздық Тілдік норма және оның қалыптасуы (кодификациясы) Астана:
Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – Москва: Издательство «Советская
Кузнецов П.С. Русская диалектология. – Москва: Учпедгиз, 1960. –
Русская дилектология. Под редакцией Р.И.Аванасева и В.Г.Орловой. второе издание.
Русская дилектология. Под редакцией Н.А.Мещерского.– Москва: Высшая школа, 1972.
Большая Советская энциклопедия. Главный редактор А.М.Прохоров. Москва, Издательство «Советская
Б. А. Серебренников «Общее языкознание. Формы существования, функции,история языка»
С.З.Деваев. диалекты мокша-мордовского языка в фонологическом аспекте. Том IV.,
Г.Пауль. Принципы истории языка. Москва, 1960
В.М.Жирмунский. О некоторых проблемах лингвистической географии. – Москва, 1960
Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы – Алматы, «Ана
Мұхамбет-Кәрім Хасан. Диалектология мен қазақ әдеби тіл тарихы мәселелері:
Баскаков Н.А., Балақаев М.Б., Абдуллаев Ф.А., Ширалиев М.Ш., Юнусалиев
Балақаев М. Қазақ тіл білімінің мәселелері. Вопросы казахского языкознание.
«Қазақ әдебиеті» газеті, 1959, 15 май
Ж.Досқараев. Изучение системы народных говоров казахского языка. – Известия
Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. Вопросы казахского языкознание.
Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казкхского языка. Учебное
Қалиев Ғ. Қазақ тіліндегі сөзжасам мәселелері. Алматы, 2002 –
Омарбеков С. Жүнісов Н. Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі. Алматы,
Омарбеков С. Қазақтың ауызекі тіліндегі жергілікті ерекшеліктер (Маңғыстау говорының
Кеңесбаев. Қазақ тіл білімінің мәселелері. Вопросы казахского языкознание. –
Исаев С. Қазақ тіл білімінің мәселелері. Вопросы казахского языкознание.
М. Қашқари. Түрік тілінің сөздігі. І том. Алматы: «Сөздік
Тасымов А. Диалектiлiк лексиканың тiл тарихына қатысы. Әл-Фараби атындағы
Тасымов А. Қазақ диалектологиясы: оқу құралы. – Алматы: Қазақ
Қазақ диалектологиясының мәселелері және профессор Хасан Кәрімұлы (Профессор Хасан
Ж. Досқараев. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері (лексика). ІІ бөлім.
Концептуальная картина мира и интерпретативное поле текста с позиций
Момынова Б. Газет лексикасы. Алматы: 1999. – 228 бет.
Сапина С.М. «Түркістан уәлаяты» газетінің лексикасы. Астана: 2006.
Ел. Республикалық газет (4.11.2008, №44)
Дала мен қала. Республикалық газет (25.09.2008)
Нұр Астана. Республикалық газет (25.09.2008)
Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді (Сөздердің қолданылу тарихынан) 2–басылуы. Алматы,
Қазақ тілінің аймақтық сөздігі. Алматы: «Арыс» баспасы, 2005. –
Исаева Ж. Әдеби тілді нормасынан ауытқыған сөздердің тарихи-лингвистикалық аспектісі.
Қазақ тілінің сөздігі. Алматы: Дайк-Пресс, 1999. Т. Жанұзақов 776
Қалыбаева Қаламқас Сейдуллақызы. Қазақ тіліндегі диалектілік тұрақты сөз тіркестері.
Кеңесбаев І. Фразеологиялық сөздік. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2007.
Атабаева М. Қазақ тілі диалектілік лексикасының этнолингвистикалық негізі. –
Қосымша қолданылған әдебиеттер тізімі
Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі. Алматы, 1969. Ж.Досқараев, Қ. Айтазин...
Қазақ тілінің он томдық түсіндірмелі сөздігі. - Алматы,1982. Ә.Болғанбаев...
Китайский язык на сайте Игоря Гаршина. НТМL –документ
Основные диалекты арабского язяка в Египте МНТМL- документ


Ұқсас жұмыстар

---

Қазақ тілінің сөздігі

---

Қазақ тілінің сөздік құрамы

---

Қазіргі қазақ тілі лексикасының шығу арналары

---

Сөздіктің түрлері және олармен жұмыс

---

Шет тілдер сөздерінің сөздігі

---

Сөздіктің түрлері

---

Жалпы тіл білімі - тіл білімінің барлық тілдерге тән заңдылықтары мен қасиеттерін зерттейтін ғылым

---

ДИУАНИ ЛҰҒАТ АТ-ТҮРІК - ҚАЗАҚТЫҢ ТҰҢҒЫШ СӨЗДІГІ

---

Қазақ тілінің лексикографиясының типтері

---

Қазіргі қазақ тілі лексикасының шығу арналары. Өзге тілден енген сөздер. Қазіргі қазақ тілі лексикасының стильдік мәні. Лексикография

---