Фразеологиялық тіркестердің мағына белгісі

Мазмұны
Кіріспе
1 Фразеологизмдердің зерттелуі
1.1 Сын есімдердің зерттелуі
1.2 Фразеологизмдердің сөз табына қатысы
1.3 Фразеологиялық тіркестердің мағына белгісі
1.4 Есімді фразеологиялық тіркестердің күрделі сөздерден айырмашылықтары
Сын есім компонентті фразеологизмдердің тақырыптық – мағыналық топтары
Сын есім компонентті фразеологизмдеді мағыналық топқа жіктеу
Сапалық сын есім кампонентті фразеологизмдер түр – түсті білдіретін
Сапалық мағынаны білдіретін фразеологизмдер
Көлемі мен аумағын білдіретін фразеологизмдер
Дәмі мен исін білдіретін фразеологизмдер
Қатыстық сын есім компонентті фразеологизмдер
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Тіл мен халық – біртұтас. Тіліне қарай ұлтын тану
Фрозеологизмдер сөйлеу тілінде де, жазу тілінде де көп қолданылатын
Зеріттеудің өзектілігі. Қазақ халқының даналығын, дүниетаным - көзқарасын тілінде
Қазақ тілінде есім мағыналы прозеологизмдер, оның ішінде сын есім
Зерттеудің нысаны – қазақ тіліндегі сын есім конпонентті фрозелогизмдер,
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Сын есім компонентті прозеологизмдердің грамматикалық,
Фрозеологизмдерді мағына белгісі жағынан талдау;
Есімді фрозеологизмдерді күрделі сөздерден айыру мәселесін саралау;
Сын есім компонентті фрозеологизмдерді лексикасемантикалық топтарға жіктеу, әр мағыналық
Зерттеу материялдары. І. Кеңесбаевтің «Қазақ тілінің фрозеологиялық сөздігінен» (1977),
Зерттеудің жаңалығы қазақ тіліндегі сын есіим компонентті фрозеологизмдердің жеке
Компонет құрамына талданды
Көп мағыналылық, синоним, антоним категориялары ажыратылды
Мағыналық – тақырыптық тұрғыдан топтастырылды
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы.
Қазақ тіліндегі сын есім компонетті фрозеологизмдерді теориялық тұрғыдан қарастырудың
Зерттеу нәтижелерін қазақ тіл білімінің лексикология және фрозеология, грамматика
Зерттудің әдістері. Зерттеу барысында алға қойған мақсат – міндеттерді
Зарттеудің методологиялық және теориялық негізі. Қазақ тіл білімінің К.
Зерттеудің құрылысы. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тарау және қорытындыдан
1.0 Фразеологизмдердің зерттелуі
Қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді арнайы теориялық тұрғыдан зерттеу ХХ
- ХХ ғасырдың ортасы мен 60 жылдар арасы –
- 60 – 70 жылдар – қазақ фразеологизмдерін классификациялау,
- ХХ ғасырдың соңғы он жылы – фразеологизмдерді, этнолингвистикалық,
Қырықыншы жылдардан бері қазақ тілінің фразеологизмдері әр қырынан зерттеліп,
Фразеологияны дербес пән ретінде қарастыру туралы ой тастап, түркі
С. Аманжолов фразеологизмдерді зерттеуді қолға алу керектілігін атап өтті,
Н. Сауранбаев фразеологияға не жатады дегенге көңіл аударады. «қазіргі
Қазақ фразеологизмдерін зерттеудің екінші кезеңінде 60 – жылдары ғалымдар
Осы кезеңде қазақ фразеологизмдерінің өзге тілделде берілуі және
Академик І.Кеңесбаевтың көп жылдық еңбегінің нәтижесі он мыңнан аса
Үшінші кезең – қазақ фразеологиясын жан – жақты
Осы жылдарда қазақ фразеологиясын зерттеуде М.М.Копленко мен З.Д.Попованың жаңа
Осы кезеңде қазақ және орыс фразеологизмдерін салыстыра зерттеу нәтижесінде
Бұл кезеңдегі тағы бір ерекшелік – тұрақты тіркестің тарихи
Қазақ фразеологиясын зерттеудің төртінші кезеңі 90 – жылдардан бастап
С.Тәтенова қазақ тілінде мал шаруашылығана байланысты қалыптасқан тұрақты тіркестердің
Уақытында орыс ғалымдары А.А.Шахматов, Ф.Ф.Фортунатов, А.А.Потғебня тұрақты сөз тіркестерін
Қазіргі қазақ фразеологизмдерін зерттеу І.Кеңесбаев көрсеткен барлық бағытта жүріп
1.1 Сын есімдердің зерттелуі
Қазақ тіл білімінде сын есімдер жеке – жеке еңбектер,
Осы уақытқа дейін қазақ тіл білімінде сын есімдердің сөз
Жалпы сын есім категориясының зерттелуі ХІХ ғасырдан басталады. Оның
Қазақ тіліндегі сын есімді алғаш сөз еткендердің бірі –
Қазақ тіліндегі сын есімді сөз еткенде өз алдына тоқтауды
Осы еңбеогінде тарихи кезеңдерге байланысты сөздердің мағынасы өзгеретін сияқты
Ғ.Мұсабаев қазақ тіліндегі сын есімді жеке сөз табы деуімізге
1) Лексикалық мағынасының болуы;
2) Шрай жұрнағының -рақ, -рек, - ті жалғай алуы;
3) Зат есімге тән жұрнақ – жалғаудың тіекелей қосылмайтындығы;
4) Сөйлемде анықтауыш мүше қызыметін атқаруын, егер осы төрт
1945 жылы Қазақ ССР академиясының Тіл мен әдебиет институты
Кейінгі шыққан «Қазіргі қазақ тілі» морфологиялық еңбектерде де А.Ысқақов
Ахмеди Ысқақовтың «қазіргі қазақ тілі» морфология еңбегі қазақ тіл
Сын есім туралы жазылған келесі бір еңбек – Ж.Шакеновтың
Автор түркі тіліндегі сын есім категориясының зерттелу тарихынан қысқаша
Автор сын есімді категория ретінде танып, оның белгілерін көрсетеді.
Сын есімнің мағынасы – заттың алуан білдіру
Сын есімнің морфологиялық белгісі – шырай формаларымен өзгеруі
Сын есім зат есім мен анықтауыштың, етістікпен қабысып пысықтауыштың
Ж.Шакенов сын есімнің шырайларына, жасалу жолдарын көрсетеді. Синтаксистік қызыметін
Қазқ тілін зерттеуші ғалымдар А.Байтұрсынов пен Қ.Жұбановтан бастап, тіл
Қ.Жұбановтың 1936 ж жарыққа шыққан «Қазақ тілінің грамматикасы» морфологияға
Профессор С.Аманжолов сын есімді мағынасына қарай екіге бөледі: белгі
Профессор Н.Сауранбаев сын есімді өнер сыны, сыр сыны, қатыстық
Сонымен сын есімнің өз алдына сөз тобы болатынын қазақ
1.2 Фразеологизімдердің сөз табына қатысы
Фрозеологиялық тіркестердің мағына белгілеріне тоқталмас бұрын, фрозеологизмдердің сөз табына
Фрозеологизмдерді сөз таптарына қарай жүйелеу жайлы пікірлер тілді зерттеушілер
І.Кеңесбаев фрозеологизмдерді сөз таптарының орнына жүреді деп шартты
Фрозеологизмдердің сөйлем ішінде басқа сөздермен байланысқа түсіп, өз мәнін
Фрозеологизмдерді сөз табына қарай шартты түрде болса да жіктеуге
Ә.Болғанбаев «фрозеологизмдерді етістік мағыналы фрозеологизмдер, сындық мағыналы фрозеологизмдер,
Фрозеологизмдерді белгілі бір сөз табына жіктеуде бұрын – соңды
Фрозеологизмдерді сөз табына жіктеу арқылы оның ішкі мазмұны мен
Фрозеологизмдер сөйлемде басқа сөздермен байланысу процесінде өзі қатысты «сөз
1.3 Фрозеологиялық тіркестердің мағына белгісі
Тілдердің негізгі тұлғасы сөз және сонымен қатар синтаксистік саланың
Тіркесті құраушы сөз – сыңарлар лексикалық мағыналарын фразеологиялық
Қайсібір тілдік тұлға болмасын барлық уақытта структуралық құрлымда болады.
Сөздердің фразеологиялық тіркестерде көрінетін «фразеологиялық байлауы мағынасы» тек сол
Сөз фразеологиялық байлаулы мағынаға ие болғандығынан келіп
Фразеологиялық тіркестердің құрамды бөліктері арасындағы синтаксисік тұтастық та ерекше.
Фразеологиялық байланыстың мәні фразеологиялық тіркес құрылысы мен мағынасына
Фразеологиялық тұрақтылық семантикалық «сөз тіркесінің» астарлы мағынасының болуына байланысты,
Мынадай фразеологиялық тіркестер: дәмді пікір, аш бел-нәзік бел,
Фразеологиялық тіркестердің мағыналық құрылымы өзіне лексикалық синоним болатын сөздің
Енді бір есімді фразеологиялық тіркестер құрамында бір сыңар тура
Фразеологиялық тіркестердің кейбір түрінің номинативті қызметімен қатар эмоциальды және
Есімді фразеологиялық тіркестерге, әсіресе, сын есім компонетті
Фразеологиялық тіркестердің мағынасы тілдік өлшем болып табылады, өйткені ол
Сөздердің өзара тіркесу қабілеті әр түрлі: кейбір сөз аз
Бір фразеологиялық мағынаны білдіруде тек өзара тәуелді екі сыңар
Фразеологиялық тіркестің сыңарлары арасындағы байланыс фразеологиялалау процесінде көмескіленіп, айналатын
Сонымен қатар, қайсыбір тұлғаның фразеологиялығы тек оның мағынасымен ғана
Демек фразологиялық мағынаның пайда болуына дастүрлі тіршілік пен мәдени
1.3 Есімді фразеалогиялық тіркестердің күрделі сөздерден айырмашылқтары.
Тілде идиомалар, фразалар, мақал – мателдер, қоматты орамдар және
Күрделі сөдер түбір мен түбірдің /немесе түбір мен негіздің,
Күрделі сөздерде сөйлеу процесінде жасалмады әуелден бар, қалыптасқан сөздер
Құрылыстың сыңдарларының арасындағы ішкі синтаксистік қатынас /анықтаушы және анықталушы/жойылғанымен,
Күрделі сөздердің өзі шығу тегі, жасалу жолы жағынан бір
Сөз тіркесінің лексикалану процесінің нәтижесі лекцикалық тұлғаларды береді яғни
Қазақ тілі әсіресе тәбиғи байлықтар, ауыл шаруашылғына, соның ішінде
Тілде сөз тіркесі сөздер сияқты атаулық қызмет атқаратындық қасиетіне
Заттар мен құбылстар атауы тілде былай тұрған кезде, оларға
Күрделі сөздердің құрлымындағы компоненттербірін-бірі не анықтай, не толықтай, не
Күрделі сөздер мен есімді фразеологиялық тіркестердің ұқсас жақтарының
Есімді фразеологиялық тіркестер құрамындағы сыңарлардың арасынлдағы тәуелді байланста
Негізінен есімді фразеологиялық тіркестерге өте ұқсас күрделі сөздер:
Күрделі сөздердің топтары мен есімді фразеологиялық тіркестердің тууына
Қазір мұндай күрделі сөздерге жарыса қолданылатын сөз немесе күрделі
Есімді фразеологиялық тіркестің мағынасын, оның құрлымы мен осы
Күрделі сөздер тұтасымен бір ғана ұғымның атауы – бір
Күрделі сөздер, белгілі бір сөз табына қатысты болады да,
Есімді фразеологиялық тіркестердің бәрі бірдей тек бір ғана
Есімді фразеологиялық тіркестің сөйлеу процесіндегі басты қызыметінің бірі жеке
Күрделі сөздерде, есімді фразеологиялық тіркестерде полиселиялық қасиетіне ие емес,
Есімді фразеологиялық тіркестер өзара бір – бірімен синонимдес болып
Есімді фразеологиялық тіркесте – антонимдер де дербес
Заттың атауы болып табылатын күрделі сөздерге өзара антонимдік қатар
Көп қыйындықтан құтылудуң, яғни фразеологиялық тіркестер мен күрделі
Есімді фразеологиялық тіркестер мен күрделі сөздердің шыққан тегі
Күрделі сөздер семантикалық тұрақтылығынан есімді фразеологиялық тіркестің мағына
2 Сын есім компонетті фразеологизмдердің атқырыптық мағыналық топтар
2.1 сын есім компонентті фразеологизмдерді мағыналық топқа жіктеу
Өмірдің барлық саласын қамтып ішкі мазмұны жағынан өте бай
Фразеологизмдер сөйлеу тілінде де, жазу тілінде де көп қолданылатын
Тіл құбылыстарының ішіндегі ең күрделі, ең қиыны сөз. Сөз
Бәрімізге белгілі ,этнолингвистика ғылымы тіл байлығын толық қамти отырып,
Лексиканың басқа салалары сияқты, сын есім компонентті фразеологизмдер
Бұл жұмыста тіл білімінде қолданылып кележатқан сын есім компонентті
Фразеологизмдерді әр компоненттің беретін жиынтық мағыналары мен синткасистік қызыметіне
Сын есім компонентті фразеологизмдердің табиғатын, сипатын ашуда біздің ше
Ахмеди Ысқақов «Қазірі қазақ тілі. морфология»еңбегінде сын есімдерді заттың
Қазақ және түркі тіл білімінде лексикаға қатысты зерттеу еңбектерінде
Осы еңбектердің бәрін қарап жинақтай келгенде, қазақ тіліні сын
1 Сапалық сын есім компонентті фразеологизмдер
2 Түр – түсті білдіретін фразеологизмдер
3 Сапалық мағынаны білдіретін фразеологизмдер
4 Көлемі мен аумағын білдіретін фразеологизмдер
5 Дәмі мен иісін білдіретін фразеологизмдер
6 Қатыстық сын есім компонентті фразеологизмдер
2.2 Сапалық сын есім компонентті фрозеологизмдер
Түр-түсті білдіретін фразеологизмдер
Тіліміздеігі тұрақты тіркестердің біразы сын есімдердің қатысуымен жасалған.
Сын есім қатысқан фразеологизмдердің ерекшелігі: олардың номинативтік мағынасынан
Сондай-ақ, тіліміздегі «көз» деген сөзді алып, оған қара, қызыл,
Талдап көрейік мәселен, қара көз тіркесі көзі қара адамдарға
Дәл осы сияқты көк көз, қазақ арасында да көк
Сонымен төрт түрлі түстің көздің ауыс мағынасы арқылы
Бұл мәселенің бір жағы. Екінші жағы: түр-түстен жасалған етістіктер
Қазқ тлінде қөзін ағарту джеген тіркес сиректеу қолданылады. Оның
Байқап қарасақ, түр – түс атауларын етістікке айландырып та
Бұл саладағы фразеологизмдердің тағы бір ерекшелігі: олар о
Түр-түсті фразеологизмдердің мағыналарын алып тізіп өтксек.
Ақ арулап жөнелтті өлікті мейлінше қадірлеп, бар кәдесін жасап
Ақ ауыз қылды алдап, отырғызып кетті, аузындағысын білдірмей, жырып
Ақ бата 1 біреудің болашағна тағдырына деген жақсы тіліе,
Ақ безер де көк безер болды ант – су
Ақ бейіл (көңіл, ниет) таза, адал ойдағы адам; арамдығы
Ақ болып кетті Ақ болып тартылып кетті Малдан сүт
Ақ боран Ақ түтек үскірік Көз ашқысыз, деп, желдете
Ақ бөкеннің таңындай Күн шалмаған аппақ, ақ күмістей. Денесінің
Ақ бүйрық өлім Ақөлім 1Тағыдырдың дегенімен болған тура қаза
Ақ білек 1Сұлу перизат; 2Қара жұмыстан қашатын мырза-жора.
Ақ дегені алғыс, Қара дегені қарғыс Ақдегені-Ақ, қара дегені-
Ақ дидар 1Сүу, келбетті, ақ-құба, өң, жүз 2Адал ниетті,
Ақ етек (ақ етек иман) болады 1Адал кісі, арамдығы
Ақ жарқын жайдары, ашық көңілді.
Ақ жаулық Әйел, жұбай, қатын.
Ақ жауын үзаққа созылып майдалап жауатын жаңбыр.
Ақ жем Ақ жем болды (қылды, етті) 1қанын суға
Ақ жерден қара болды Босқа күйді жазықсыз жапа шекті
Ақ жол Ақыйқат әділ жол, адал жол
Ақ жол Емі Қазақтың ескі салтынде ер жігітке оқ
Ақ жолтай болды Қадамы құтты, үнемі жолы болатын адам
Ақ жуып, арулап көмді Ақ орап қоиды Өлікті ардақтап
Ақ жұмыртқа, сары уыз 1Ана бауырындағы алпешті нәресте 2кінәсіз
Ақ жүрек 1Ақ,Адал көңіл 2Белсенді, адал көрінгісі келетін жан
Ақ иық 1мұз балақ ерекше қыран айырқша асыл қыран
Ақ иық болды Мезі болды, қажыды, жауыр болды.
Ақ иіліп сынбайды Қасиетті, адал адам, жаладан мерт болмаыды
Ақ келінге оранды 1Дүние салып кебін киді 2Ақ қардың
Ақ кигізге көтерді көне. Ақ кйгізге орап қан сайлады
Ақ көбік қылды Терле-тепшітті
Ақ көз Надан, оқымаған, қараңғы. Оқыған білер әр сөзді,
Ақ көз ерлік көзсіз батырлық, жалтақсыз қимыл
Ақ көйлег диал ақ көңіл, аңқылдақ адал ниетті
Ақ көкірек ашық жан, мейірімді, адал ниет, ізгі тілекті
Ақ көірек торғай секілді Ұшып қонған, жеңілтек, шыжбалақ кісі
Ақ күн тусын жолың болсын
Ақ қас жөрекі алла! Тілек Түшкіргенде жақсылыққа болсын деген
Ақ құба, бидай өңді, сұлу өңді сымбатты кісінің көркі
Ақ құйрық көңіл ашар шай секілді Сапасы жақсы, хош
Ақ неке Ақ некелі төсек Адал жар некесі
Ақ орда 1Киіз үй2Ерте кезде билік иесі отырған үйді
Ақ отау тіктірді Үлкен ақ үй дайындатты
Ақ пен қара дұрыс-бұрысы, жөнімен қисығы
Ақ пен қызыл арасында Күн үиясына кірген шақта
Ақ сазандай бұлқынды Сылаң қақты
Ақ сайтаны үстады Ашу –ызасы келді арқасы қызды деген
Ақ сақал қара сақал үлкен-кіші, кәрі-жас,
Ақ сақалды, сарі тісті бол! Алғыс Көп жаса
Ақ саңдақ жүйірік жолы боп озып жүрген саңлақ жүйірік,
Ақ саусақ 1Ешқашан жанын қинап, қара жұмыс істемейтін кісі
Ақ семсер Сапы мен қанжардан ірі екі жұзді қару.
Ақ сирақ жұт малды тігерге тұяқ қалдырмай түгел қырып
Ақ сөйле 1Әділін ай деген мағынадағы тілек 2жақсылық әкелсін
Ақ сүңқар Ақ сұңқар құс 1Қыран құс Ер-азамат баламасы.
Ақ сұпыдай Әсем, Ақ торғын
Ақ сүт берді Ақ сүтін емізді, Ана сүтін беріп
Ақ сүт итұман Боз тұман ақ бұлттай ұиыған тұман
Ақ сүті ұрсын қарғыс. Ананың қарғысы тисін, сүті атсын
Сүтін ақтады Ниетімен борышын өтеді ата-анасының ізгі тілегінорындады
Ақсүтін кешті Рыйзалығын берді ақ сүтін кешсін анамыз, разы
Ақ сүтін көкке сауды Назаланды, алқанын теріс жәйіп аналық
Ақтабан Мал-мүліксіз, сорлы Жүріңіздер ауылға, кедейім көрсін ақтабан (Қамбарбатыр)
Ақтабан болды. Ақтабан шұбырынды. Ақтабан ауғын болды. өзге жаққа
Ақтамақ1 Қыздың әдемі, слу тамағы. Білектей арқасында өрген бұрым,
Ақтамақ2 Диал. Айран не, не содан жасалған тағам(Шғ.қаз.)
Ақтеріні қара тері қылды. Көбіне бірді-бірге алмастырп, ауыструды, соқтығыстрады
Ақтүш, Ақсырдың сүтін іш. Кісі түшкргенде қалжың әзіл-ысқақ ретінде
Ақ түйенің қарыны жарылды. Қарық болып қалды; ит басына
Ақ тілеу адал ниет, таза, ізгі көңіл қалуы
Ақ құдай, сауапқа жаз! Жалбарына айтылар тілек рақым ете
Ақ үйек мал. Адал мал, құтты мал
Ақ ұстінен қара таныды Ақты-қараны-ажыратты дұрыс-бұрысын білді
Ақ шелегі түскендей ақтарылды 1 Тасыла, өмешегі езіле сөйледі
Ақ шелек келгір! Ақ шелек шалғыр қарғыс. Түйе малын
Ақ шалаң тарта құлаң иектенді. Рауандап атқан таң
Алауыз 1Бірлігі жоқ, ынтымақсыз, сабырсыз, арсыз, еріншек, көрсе қызар,
Алааяқ сұм, қу, залым, зымиан, суайт
Ала болды Арыздасты, дұрдараз болды ынтымақтан кетті
Ала бөтен, Ала бөек Елден ерекше, өзгеше
Ала жылан аш бақа Ала көз болып, араздасып отыр
Ала жібін аттамады Қианат жасамады, сұнанақтық істемеді, армадққа бармады
Ала арқан жіп кесісті Ат кекілін кесісті, бір жола
Ала кеуім(көлеңке) бозамықты күңгір шақ
Ала көбең орташ, құба төбел
Алакөз қылды Араз, қырғи қабақ болған адамдар туралы айтылады
Ала көзімен атты(қарады) Іштей жек көріп тікшие қарады, жақтырмады,
Ала көңіл1 Арам ниет көңілсіз
Ала көңіл2 1көбіне ойы өзгеге жұмысқа бөлінген ойы алаң
Ала қөрмеді Алаламай, алыс-жақындемей, бірдей көрді
Алакүлік келгі! Қарғыс. Алақүлік түйеде болатын ауырудың түрі
Ала қалжың, ақтай күлкі Әз-шыны аралас ақ жарылған күлкі
Ала қанат қар Ақ таңдақ жер, қара ала- құла
Ала қаптың аузын аш Түгел ортаға сал, төгіп сал
Ала қозыдай бөлінді Жік – жік болып ыдырады, телімге
Ала қозыдай құлпырады Көздің жауын алап, жәйнәй түседі
Ала қол Алалаушы біредің райына қарай әділетсірдік жасаушы, ыңғайды
Ала құйын 1 ұйтқып соққан боран 2Жеңілтек мінезді, ұшып
Ала құйындатып сөйлеу көптіріп әсірелей, өсіре еліре сөйледі
Ала тайдай бүлдірді 1 лаң, бүлік салды, атыстырып –
Ала топалаңдатты Бөрі тигендей қылды
Ала ұстады алалды, әділ қарамады
Ала шабыр аралық, туыстығы шамалы ағайындар туоралы айтылып тұр
Ала шолақ болды қар ерй бастады, жер ала тартты
Аппақ қудай боп – боз жуған шүбіректей, жүзінде бір
Ешкімнің ала жібін аттамады жан баласына қиянат жасамады, бұрауын
Боз
Боз алатаң елең – алаң таң сәрі
Бөз ешек қылды биенің желінінде түк қалдырмай сауып алды
Бөз жаңбыр ақ жауын бөз күйік бор бас қолынан
Боз қасқа ақ сары, бас шалды бөз қасқа сойды
Боз қырау күзгі түскен қырау
Боз өкпе жасық қойнынан безі түскен бос
Көк
Көйлек көк, тамақ тоқ не ішіп, не жеймін демейді
Көк айыл долы 1 ашушаң ұрсқақ 2 күші ерен
Көк ала алуан түсті әр қилы әр тұқымдас
Көк ала жалшы жалшы жамылды ертеде батыр киінген киімді
Көк ала қойдай көк ала қойдай қылды қан жоса
Көк ала мылжың көк ауыз көк мылжың Ез малта,
Көк аяз борсып көгерген қатқыл шикі көк бақа 1
Көк байлады 1 шыңға шалшық өсті 2 көкпен жүзіді
Көк дауыл 1 өте екпінді мейлінше асқақ мағынасында 2
Көк есек көмпіс жан істің құлы жұмысқа қолжаулфы адам
Көк есепен сауда жоқ ертеңі мен ісі жоқ (ертеңгі
Көк етікті бұ жерде басқалардан тәуір өзгеден артық деген
Көк жалқау нағыз ерінше шабан аяқ
Көк жамбас 1 үсті сатала, тым жүдеу мағынасында 2
Көк жасық 1 аса жылаң қарағы жоқ арақ ет
Көк желке қара 1 құс шүйде жалғасқан сырт мойын
Көк желкесінде Дәл сыртын ала, өте жақын жерде.
Көк желкесіне мінді Бағындырды, ырқына көндірді.
Көк жиек көтерілді Қараңғылық сейілді, таң сыз берді.
Көк жұлын Шабысқа, жортуылға шыдамды тұлпар ат.
Көк жұлын болды Әбден титықтап кетті.
Көк ит Озбыр мағынасында айтылады.
Көк кәріне ұшыра Қарғыс көк тәңірінің қаһары келсін,
Көк көбесі сөгілді Найзағай қатты сатырлап, жалт –
Көк көкіретіп, Жер тітіретті жерді бір уыс етті,
Көк күмбез Аспан әлемі.
Көк қарын Арық.
Көк қасқа Көне. үлкен ас, тойға сойылар, құрбандыққа
Көк қасқа айтты Ескі наным, сенім бойынша ірі
Көк майдан Айдын шалқар.
Көк майса көк шалғын Шөбі мол, жайсаң жер.
Көк малта Сөз құмар, көбік ауыз.
Көк (сор) маңдай Сорлы адам, азап – сор
Көк ми Топас, айтқан сөз басына қонбайтын ессіз.
Көк мойын 1.Ығыры шыққан, қажыған. 2. Келіскен, көркем,
Көк орды Жастай қыршынын қиды, өмірден ерте алды.
Көк өрім, көген көз Бала кез, қыршын жас,
Көк сабан болды Дән алмады, басына түк шықпады.
Көк сақал Орта жасқа жетіп, сақал – мұртына
Көк соққан көк соққыр! “Алланың қаһары тисін” деген
Көк соқта болды көк соқталанды Қардың қатты
Көк сүңгі Бұрынғы батырлардың найза іспетті бас қаруының
Көк тайғақ Жауын – шашыннан, суықтан болған жылтыр
Көк тер болды Қара суға түсті.
Көк тиын Түк те, дәнеңе де (ең болмаса
Көк тұқыл Сақалын қырғанда, иек тұсы көгіс тартып
Көк түйнек болғыр Қарғыс ауруға шалдыққыр деген мағынада.
Көк шешек келгір Ұрыс – қарғыс.
Көк шиқылдақ жоқ диал әбден басылған жоқ, тапталған
Көк шыбықтай қырқылайық Дауды бітіріп, бір қорытындыға келгенде
Қара азық Ет – майдан басқа тамақ.
Қара аспан айналып түскір! Басыңа қара күн тусын!
Қара аспанды жауға алдырды Уайым – қайғыны, хауып
Қара байлады Көне. Кісісі өлген үйдің(ауылдың) қайғы –
Қара байыр 1. Күш көлік аты 2. Арғымақ
Қара бақыр Жезден, мыстан жасалған тиын – тебен.
Қара басқан Оңбаған, ісі қырысқан. Қара басқан, қаңғыған,
Қара бастың қамын жеді Өзінің ғана пайдасын көздеді,
Қара басы 1. Соқа, жеке басы; тек өзі,
Қара басыңа көрінгір! Бәле өз басыңа ғана келсін,
Қара бауыр Без бүйрек, қаскөй жан. Қайрымсыз қатігез
Қара бет Ұятсыз, арсыз, бетпақ, қаныпезер.
Қара болды Ес болды, бас – көз болды.
Қара борандатты Ызғар шашты.
Қара борбай Көне. Бейнетқор шаруа адамы.
Қара бұқара Көне. Қанаушы тапқа қарама – қарсы
Қара бітпеген Тақыр кедей, маңдайында, есігінде адалға қарасы
Қара дауыл Екпінді, суық, ызғарлы жел.
Қара дауына басты, қара дауын қозғады Ескі әдетіне
Қара дүрсінге басты Бұл жерде дөрекілік, ожар мінез
Қара есекке теріс мінгізді Өсекке таңды, атына кір
Қара ет Нансыз, басқа қосымшасыз таза ет.
Қара еті жыртылды Денесі ауырды, көтертпей қалды.
Қара жаңбыр Нөсерлі қалың жауын.
Қара жарыс Жәй жарыс. Бәйгесіз жарыс.
Қара жапты Жала жапты.
Қара жау Қас дұшпан.
Қара жаяу емес Құр алақан емес.
Қара жел Жауын – шашынсыз азынап соққан өкпек
Қара жер Жер беті бейнеленіп айтылып тұр.
Қара жер болды 1. Тапталды, тып – типыл
Қара жерге отыртты Ұятқа қалдырды, масқара етті.
Қара жердің қыртысын қақ айырды Күш – қайрат
Қара жер төсек болды 1.Басына қиыншылық түсті, зәбір
Қара жердің талысы Жер қойны.
Қара жермен тең болды Қадірсіз, елеусіз, сыйсыз болды.
Қара жол Үлкен даңғыл жол.
Қара жон Есті, денесі тығыршықтай толық әрі мықты,
Қара жұмыс Көбіне дене еңбегі туралы айтылады.
Қара жұрт 1. Көпшілік, бұқара халық 2. Ескі
Қара жүнді қарға Түкке тұрғысыз бейшара деген мағынада
Қара жүрегі қақ айрылды Қатты құсаға шалдықты, қасірет
Қара жүрек Рақымы жоқ, қанқұйлы адам.
Қара жүріс Шаппай жүріп отырған аяңды ұзақ жүріс.
Қара кесек ет Майсыз ет.
Қара киді (жамылды, салды) Дүние салған, өлген кісіге
Қара көбейтті Санын арттырды, қолынан келері болмасада көпшілікке
Қара көже Қатықсыз ас, нәрсіз тамақ мағынасында.
Қара көз Сұлу қыз, жас әйел туралы айтылады.
Қара көлеңке Апақ – сапақ, қараңғылық түсіп, айнала
Қара көңіл 1. ниеті арам, аяр кісі 2.
Қара көрім жер Көз ұшы жетпейтін қашықтық, алыс,
Қара көрсетті 1. Жырақтан көзге түсіп отырды 2.
Қара көрінді Бірдеңенің қарасы байқалды, қараңдап көзге түсті.
Қара күн Әбден жан қиналған, қиындық түскен кез.
Қара күн туды Қиын – қыстау кез болды,
Қара күш Дүлей қайрат, мылқау күш.
Қара күшке салды Әдіс – айласыз жәй күшке,
Қара қағаз Қаралы хат.
Қара қазан бай Кедейден байыған жан, қатардағы кісілерден
Қара қазан бұрын пісе ме, қара қатын бұрын таба
Қара қазан сары баланың қамы Бала – шаға
Қара қайыс болды (боп қатты) Қаңсыған, сірідей сіресті.
Қара қалмады Тұқым – тұқиян қалмады.
Қара қамшы Қара күш иесі, қаһарлы, өктем адам.
Қара қанат болды Өздігінен жетілді, толысты.
Қара қан боп қатты жүрегіне кек боп байланды.
Қара қаптал 1. Бұл жердегі мағына: жылқының желдік
Қара қарын 1. Жылқының іш ауруы 2. Шиеттей
Қара қасқа кедей Тым жарлы, кедей.
Қара көзді, қарақаттай көз, қарақат көзді Аса сұлу
Қара қатқақ болды Жердің әбден құрғап, кеуіп кетпей,
Қара құйын Шапшаң, дүркірей, аяқ астынан.
Қара құлақ 1. қатерлі, тағы айуанат туралы айтылады.
Қара құлақ болды 1. Едәуір жетіліп қалған төл
Қара құрттай қаптады Быжынай түсіп, топтала ұмтылды.
Қара құрым қара құрық қара құрымдай Өте көп,
Қара құрым Ескі, қара қошқыл киіз.
Қара қылды қақ жарған қара қылды қырыққа бөлген
Қара мал Сиыр малы (кей жерде жылқыдан басқа
Қара мен төре көне. Қара сүйек, ақсүйек қауымдары.
Қара мысық өтті Салттық ұғым, ырым. Кісілер арасында
Қара нар, қалы кілем көне. Ескі уақыттағы байлық
Қара ниет (пейіл) Арамдық, жамандық ой.
Қара нөпір қара нөпір қол көне. Көп қол,
Қара нөсер Шелектеп құйған жаңбыр.
Қара орман Барлық мүлік, сайман, дәулет.
Қара орнынан айырылған Туған жерін, ата қонысын қолдан
Қара от Мал жейтін, жусан тәрізді жабайы өсімдікті
Қара өзек шақ Жуанның созылып, жіңішкенің үзілген шағы.
Қара өрттей қаптады Құйындатып, астаң – кестең боп
Қара пәле басты Албасты ұрды деген мағынада.
Қара сирақ көне. Тақыр кедей, жарлы – жақпай.
Қара сирақ (қара борбай ) бала әлі ұлғайып
Қара сорпасын ұрттатқыр қарғыс. Қазасына асылған тағамды жесін!
Қара сөз Бұл жердегі мағына: ауыз екі халық
Қара сөзді қайын қылды Тапқыр сөйлеуді мақсат қылу
Қара су 1. Тек қана су, жай ғана
Қара судан қаймақ алды Әбжіл, жылпос, қу кісі
Қара суық Жер қара кездегі жаңбырсыз ызғарлы жел.
Қара табан көне. Еңбегін сатып күн көрген жарлы
Қара табан болды Ержету, ұлғаю мағынасында айтылады.
Қара талақ келгір! Қарғыс қара талақ ауруына кезігу
Қара таныды Хат біледі, сауаты ашылды.
Қара тартты Назарға алып, алаңдады.
Қара тасты балқытқан Тас көңілді ерітті, елжіретті.
Қара таяқ көне. Қала оқыған адамға ертерек кезде
Қара тер болды қара терге боялды 1. қара
Қара тұман 1.судың қалың буланып,жер бетін түтін іспеттес
Қара тұтты Арқа сүйеді, тірек қылды.
Қара тұяқ 1. Өсіп жетілген туар мезгілі таянған
Қара түйнек Мал ауруы (ішектің түйілген жері қарайып
Қара түнді қақ жарды Қараңғы уақтағы шаңқылдаған дыбыс
Қара түнек 1. Көзге еш нәрсе көрінбейтін, қап
Қара (сары) уайым басты Қайғырды, қамығу, қайғыға шомды.
Қара үзіп қалды Көз жазып қалды.
Қара үзді қара үзіп шықты Озып шықты, топтың
Қара үй 1. Ескі киіз үй 2. киіз
Қара үйлі Күй тұрмысы нашар, шаруа жайы кем
Қара шаңырақ Үлкен үй, тәрбие алған, ұшып шыққан
Қара шапан Жібектен басқа матадан тігілген сырт киім.
Қара шаруа көне. Қара жұмыспен күн көретін қарапайым
Қара шашы жайылсын! Қарғыс. Қазалы болсын.
Қара шешектей жайылды Барынша бойды билеп алған.
Қоңыр жел Бір келкі жайлы салқын леп(қоңыр компоненті
Қоңыр кеш Кешқұрым, жаңа қара көлеңке түсе бастаған
Қоңыр көрді Кем тұтты, олқы санады. Татулықты, тыныштықты
Қоңыр күз Ызғар, суығы жоқ, біркелкі жәйлі күз.
Қоңыр салқын(шақ, сәт) Ызғарсыз сәт, мезгіл.
Қоңыр салқын қабақ Ренішті суық жүз, рай.
Қоңыр салқын қабақпен қарады Бар ықыласы құламай, бейтарап
Қызыл арай Күн шапағы( таңертеңгі және кешкі мезгілге
Қызыл ауыз Көп сөйлейтін мылжың.
Қызыл гүл Ақын бұл жерде сұлу, жас қызды
Қызыл жон қып сабады Көк ала қойдай етіп
Қызыл иек болды Бұл жерде кәріліктен тістері түсіп
Қызыл кеңірдектесті қызыл өңеш болды Таласып дауласты, керілдесті,
Қызыл көз пәле барып тұрған пәлеқор, жалақор.
Қызыл көрген құзғындай Аш көз, ашқарақ, қомағай.
Қызыл көрмеді Ұзақ уақыт ет жемеді.
Қызыл қанға боялды Бірін – бірі аямады, өлген
Қызыл қарын жас бала Ес біліп, етек жаппаған,
Қызыл қарын бұты шыт көне. От басында елеусіз
Қызыл қырғын Қан майдан.
Қызыл қырман қылды қырып салды, қызыл жоса қан
Қызыл май болды 1. Ат алқынып, қан сорпасы
Қызыл өңеш Даукес, сөзуар.
Қызыл сирақ сіңірі шыққан жарлы.
Қызы сөз құр, бос сөз. тиянағы байлауы жоқ
Қызыл сөзден бал жақты Әсіреледі, асыра мақтады.
Қызыл судай жүрді Қолынан келгенін істеді, еркін баса
Қызыл табан болды Табанынан таусылды, көп жүріс көрді.
Қызыл танау болды Барынша елерді, өрекпіп, асығыс –
Қызыл тұмсық болды Олжаға кенелді, олжасын қызықтады.
Қызыл тіл Шешен, орамды, жүйрік тіл. Сайрада, зарла
Қызыл тілін безеді Тілі мен жағына сүйене, суырыла
Қызыл шақа 1. Шыр етіп, жаңа туған бала
Қызыл шақа қылды Тап – тақыр жүнін жұлып,
Қызыл шеке болды Аянбай жұдырықтасы, әбден төбелесті.
Қызыл шұнақ аяз Бетті қарып жіберетін шытырлақ аяз.
Қызыл шырайлы Бетінен қаны тамған, өңді.
Қызылым қырда, жасылым жарда жиналып бітпеген, қырмандалып, бастырылмаған
Қызыл іңір Кешке таман ымырт жабылып, қас қарая
Сары
Сары ала етек сарпылтаң бұл жердем күнделікті күйбің
Сары алтындай сақтады Мейлінше қадір тұтып, қастерлей күтті.
Сары төсек ұзақ төсек тартып ауыру.
Сары ауыз Өте жас, жетілмеген, бесік табы белінен
Сары аяз Ұзаққа созылған қатты суық, шытырман райлы
Сары бел Кең, ұзақ сонар созылған жон.
Сары жамбас болды Ешқайда шықпай, ұзақ жатып алды.
Сары жон Ұзын ұрға дөңес, қырқа, жал.
Сары жұрт Ескі, көне қоныс орын, қалың ел
Сары жұрт болды сары жұрт қылып тастады
Сары жілік саргідір, орта жастағы кісі.
Сары қарын бала сары мойын бала Шиеттей жас
Сары сүргін қу қырғын Аласапыран кез, талау –
Сары табан Еңбек, бейнетке құрыштай шыныққан.
Сары табан қар із түсіп тапталған, ысқаяқ жылтыр
Сары тап болды Ысылды, қатып – семді.
Сары тоқым ұры Тіс қаққан кәнігі ұры.
Сары тора жақ Тоқтасқан кез.
Сары тіс Көпті көрген жер ортасы жасқа келген
Сары тіс сақа айғыр Әккі, кексе жылқы.
Сары уайым Тұңғыйық қайғы – қасірет.
Сары ізіне шөп салды жамандық істеді, көзіне шөп
Сұр
Сұр жебе көне. Бұрынғы өткен батырлардың өткір садақ
Сұр заман көне. Қатігез шақ, ауыр уақыт.
Сұр кедей көне. Қу тақыр жарым – жақбай.
Сапалық сын есімдердің ішіндегі түр – түспен келген фразеологизмдердің
2.3 Сапалық мағынаны білдіретін фразеологизмдер
Түр – түсті білдіретін сын есімдермен қатар сапалық мағынаны
Жақсы айтты Дұрысын сөйледі, орынды сөз сөйледі.
Жақсы ата Беделді, текті қабырғалы ата баласы.
Жақсы атанды жақсы атты болды, ауызға ілінді.
Жақсы ат жоқ Қанша бейнеттеніп, тырбынса да, мақтау
Жақсы атты болды Тәуір атанған, ел аузына ілінген,
Жақсы атты көрінді Жағымпазданды, жалпақтады.
Жақсы аты келеді Аброй – атағы, мақтауы саған
Жақсы – жаманды ажыратты Өлер жерін білді, оң
Жақсы жатып, жәйлі тұрыңыз Ұйықтар кезде, жатар алдында
Жақсы ит өлігін көрсетпейді Өзін ешкімге қорлатпайды, көз
Жақсы сөз – жарым ырыс Жағымды сөз жанға
Ай ортақ, күн ортақ, жақсы ортақ жақсы адамның
Ештен кеш жақсы Игіліктің ерте – кеші жоқ.
Жаман
Жаман айтпай, жақсы жоқ Алда – жалда сәтсіздік
Жаман айтты Қатты айтты, ұрсып тастады.
Жаман ат 1.жаман атақ 2. өлім туралы, не
Жаман атты болды жаман атаққа қалды Өсекке, абыройсыздыққа
Жаман атқа тақты Өсекке, айыпқа теліді.
Жаман аты шықты Жаман қылығы әйгілі болды.
Жаман көзбен қарады Жаратпады, жақтыртпады.
Жаман көзден аулақ етсін Тіл – көзден сақтасын.
Жаман сөзге барды Ренжісті, жүз шәйісті, жағымсыз сөз
Жаман түйенің жабуындай Әбден тозығы жеткен ескі, алба–жұлбасы
Нашар кісі диал. Әйел бала, қыз бала.
2.4 көлемі мен аумағын білдіретін фразеологизмдер
Үлкен есеппен жасады Белгілі бір пікірмен істелді, алдына
Үлкен үй көне. Үлкен ата, кәрі әже отырған
Жолы үлкен Бас рудың адамы, не атасы, әкесі
Қолақпандай үлкен Еңгезердей, сойдауыттай.
Кіші бесін Күн төбеден ауып, кешкірген кез. Тек
Кіші дәрет сындырды Түзге отырды.
Кіші пейіл Мінезі сынық, сыпайы, инабатты.
Ауырдың үсті,жеңілдің астымен жүрді ауырмен жеңілдің арасынан өтті
Жеңіл жүрді Жылы киімсіз, жеңілтек Киммен жүрді.
Жеңіл жүрісті Жұбайының көзіне шөп салы, жат мінезге
Жеңіл тиді Ауыр болмады, оңайға соқты.
Аузы жеңіл Не болса, соны айта салатын жеңіл
Кең балақ, жалпы етек Қолынан іс келмейтін, олақ,
Кең дүние тар болды Күллі әлем, жарық дүниеде
Кең қолтық, кең есік кең пейіл, бауырмал жан.
Кең құдай діни. Кешірім, рақымы мол, тәңір.
Кең пейіл Ашық көңіл, қолы ашық, мырза, сараңдығы
Бейілі кең Жомарт, мырза.
Жуан ата Революциядан бұрынғы ел басқарған, үстемдік жүргізген
Жуан аяқ көже Үлкен ыдысқа толтыра құйған, бір
Жуан жұдырық көне. 1 Біреуді жалдап, еңбегін пайдаланушы,
Жуан ортасында Істің, я топтың, әңгіменің нақ төрінде,
Сынық жан Мұңды, қайғылы, жабырқаңқы кісі.
Сынық қарыс Өлшем, сұқ я ортан қолдың екі
Сынық ине, сыдырым таспа бермейді Өте сараң, өлермен,
Сынық кісі Сыпайы, кішіпейіл адам.
Сынық сөз Сыпайы, мүлайым сөз.
Терең білді Жете бойлап барып таныды.
2.5 Дәмі мен исін білдіретін фразеологизмдер
Сырты ащы, іші тәтті Сырттай қатал, тік болғанымен,
Ащы аңсаған мал сияқты Ащыға өте құмартты(жерік болған
Ащы дауыс Шыңғырған үн, үрейлі, зарлы айқай, қатқыл
Ащы зар Ауыр қайғы, уайым, мұң, тілек.
Ащы қылды Араз болды, өкпелесті (ағайын, дос –
Ащыменен тәттіні татқан білер Бәрін көрген, көрмегені жоқ,
Ащы өмір 1. Азап шеккен тіршілік 2. берекесіз,
Ащы тер Қатты қиналған жұмыс, артық жұмсалған еңбек
Ащы тері төгілді Қатты қиналды, қатты қиналып әрекет
Ащы тіл Өте ауыр, жер – жебіріне жеткізе,
Ащы тілін сұғып алды Кекесінді өткір сөзбен түйреді.
Ащы шындық Жанға батар ақиқат.
Ащы ішектей созылды 1. Ұзыннан – ұзақ шұбатылды
Бала балдан тәтті, оттан ыстық, күннен жарық, мамықтан жұмсақ
Тұщы тәнге тиген ащы таяқ Жазықсыз жанға көрсеткен
Тұщы ұйқы Жәйлі, тыныш, алаңсыз тәтті ұйқы.
Тәтті сөз Көңілге жағымды әңгіме.
Тәтті сөздің дәмін кетірді Айтатын ретін білмей, сөздің
Тәтті тіл Жанды еріткен жақсы сөз, әңгіме.
Тәтті ұйқы Рақаттанып ұйықтағанда айтылады.
Жараға себілген ащы тұз Азап үстіне азап.
Жан тәтті Өмір сүру өте қымбат мағынасында.
Сапалық сын есімді фразеологизмдер де номинативтік мағынасынан гөрі ауыспалы
Семіз сөз Асқынған сөз. Бай аузында сасық сөз
Жардай семіз Бұл фраза малдың, әсіресе түйе мен
Жылы жүрек Қайрымды, мейрімді, тірлікке ынтығы бар сергек
Жылы жүзді Жайдары, мінезі жайлы.
Жылы көңіл Ілтипатты сезімге толы көңіл, жұмсақ елжіреген
Жылы қабағын бермеді Жадырап, жылы жүзбен қарамады.
Жылы қабақ білдірді жылы қарады Жылы шырай берді,
Жылы құшақ 1. Ана құшағы, ана аймалауы 2.
Жылы орнын суытпады Отырған, тұрған үйінен қозғалмады; қоныс
Жылы орын тапты Жәйлі орынға жайғасты.
Жылы сөз Жағымды сөз, ұнамды әңгіме.
Жылы сөйлесті Ішіне кіре сөйлесті, жағымды тіл қатты.
Жылы тиді Көңілге ұнады, жанға жәйлі болды.
Жылы шырай Жайдары жүз.
Жылы шырай берді жылы жүз, жайдары келбет көрсетті.
Жылы ізін суытпады Іле – шала, тез, кешіктірмеді.
Нәзік жан Әйел бала, қыз бала, әлсіз кісі.
Суық ажар Ренішті, кейсті пішін, зәрлі бет; жатырқап
Суық жүріс біреумен көңілдес болу.
Суық қарады, суық қабақ көрсетті Жақтырмады, жақтырмай салқын
Суық қапты суық қысты, аяз қарыды.
Суық қолын сұқты Талан – таражға салды, ұрлап
Суық сорды Суық шалып, түрі қашты.
Суық сөз Жағымсыз, жаман хабар, алып – қатысы
Суық сыр Жаман ниет, түйген зілі мол, бүркеулі
Суық тартты Көңілі жығылмады, салқын қарады.
Суық үн Ашулы, қатты шыққан дауыс, қаралы үн.
Суық ұстады салқын тиді.
Сасық ой Арам пиғыл, ниет, пікір.
Сасық сөз Бықсық әңгіме.
Сасық қулық Жатып атар, алдамшы қылық, жымысқы мінез.
Кәрі буын Егде тартқан, тіс қаққан.
Кәрі жыны қозды Ашуы келді, ашулы айбарға көшті,
Кәрі иттік Бұрыннан келе жатқан арамдық, оңбағандық.
Кәрі қатты Ашуы ызғарлы.
Кәрі қойдың жасындай жасы қалды Жасы жетіп, қартайды.
Кәрі құлақ көне. Сөзді, ескі әңгімені көп білетін
Кәрі тарлан көпті көрген көне, жасы орта жастарға
Кәрі шөңге Көпті көрген, көне сөзді, айла –
Жас буын Жеткіншек.
Жас балапан Нәресте, жас бала.
Жас жауқазын сарымсақтай Бұл жерде ақын уыз жас
Жас иіс 1 сәби бала, нәресте 2 жас
Жас күн Балалық кез, жастық шақ.
Жас қыршын Өрімдей жас, жас өрім, боздақ (бұл
Жас өлім Қыршын жастың қазасы.
Жас өспірім жас түлек Өрімдей бала.
Жақын тартты Туысқан көрді, бауырмалдылық істеді.
Бетегеден биік, жусаннан аласа бетегеден аласа, қойдан жуас
Ағыны теріс бытпырақ болмағандарының ағыны теріс (Айқап) [ҚТБС,
Ары таза Кінәсі жоқ, ешкімге қиянат жасамаған.
Қатыстық сын есім компоненті фразеологизмдер
Жалпы фразеологиялық тізбектер құрамында сапалық сын есіммен қатар қатыстық
Көкірегі көзді, көзі ашық, надан ұқпас сөзді
Сөзді ұғар көкірегі болса көзді
Қадырын жақсы сөздің білер жанға
Таппай айтпа, оған да айтар кезді. (Абай)
«көзді» қатыстық сын есім «көзді» зат есіміне – ді
-лы, - м, - ді, - ды, - ты,
Тоқсан баулы ақ көбе Эпостық жырларда кездесетін батыр
Буулы сөз Іште жатқан, айтыла алмай жатқан
Дау төрт бұрышты, қамшы екі ұшты дауды
Ақ бұйрықты өлім 1. тағдырдың дегенмен болған
2. кей уақыт ауырмай, сыздамай, бірден қайтыс болған адам
Жабулы қазан жабулы күйінде сырды жасырды; шетке сыр
- лық, - лік,(- дық, - дік, - тік,
Күйеу жүз жылдық, құда мың жылдық Бұл жерде
Күйеу мұңлық бұзау мұңлық көне . күйеудің
Жан түршігерлік өте қорқынышты , үрейлі.
-лас, - лес, - тас, -тес, - дас, -
Дәмдес болды қызметтес болды.
- сыз, - сіз жұрнақты компонентті Фразеологиялық тізбектер:
Буынсыз жерге пышақ ұрды орынсыз жерге жабысты, кісінің
Дуасыз ауыз берекесіз сөзді, бәтуәлі сөзі жоқ
Бауыры құтысыз: 1. жұртқа береке ынтымағы, жақсылығы жоқ
2. бала тұрмайтын.
- қ, - п, - лқ, - ік, -ақ,
Ашық жүзді ақша бет ақ құба, шынайы
Ашық көзбен қарады іске оймен, ақылмен зер салды.
Ашық қалды белгілі бір жұмыс айқындалмай шешілмей қалды.
тұнық көңіл таза көңіл .
жарық дүние өмір, тіршілік дүниесі.
Жарық көңіліне жара салды кіршіксіз көңілін бұзды, жара
Жарық көрді 1. дүниеге келді 2. жүзеге асты
Жарық қарын жер диал. бірнеше жыл тыңайтылған жер
Жарық сәуле көрінді дүниеде жақсылық рақат көрмеді
Құрғақ қасық бұл жерде еш нәрсе берме
Құрғақ уәдеден қуырдақ қуырды құр сөзбен бәрін
Жалпақ ел барша күллі жұрт, қалың көпшілік.
Жалпақ шешей көрінгенге көңілшектік істейтін адам деген
- қы, - кі, - ғы, - гі жұрнақты
Артқы толқын кейінгі ұрпақ.
Бұралқы сөз қуаңқы, көлденең әңгіме; қысыр сөз.
Кешкі зауал шақ кешкі түнеріңкі кез, жарық атаулы
Қортынды
Қандайда бір ұлттың ерекшелігі ең алдымен оның тілі, ана
Фразеологизмдер тіл – тілдің бәрінде бар құбылыс. Бұларды тілдің
Ғылымдағы Фразеологизм проблемасының мейлінше қиын проблема екенін байқау қиын
Қазақ Фразеологизмдерінің осындай бір мәселесі – олардың сөз таптарына
I тарауда Фразеологизмдер мен сын есімдердің қазақ тілі білімінде
Фразеологизмдердің құрамындағы сыңарлардың әр қайсы әр басқа мағыналар емес,
Фразеологизмдердің компоненттері бір – бірімен өзара тәуелді сыңарлардың негізінде
Қарастырып отырған сын есім компонентті Фразеологизмдер оның құрамын жасаушы
Фразеология құрамындағы сөздер өзінің лексикалық мағынасы мен бірге белгілі
Бір сөз әр түрлі құрамда келе беруі мүмкін Мысалы:
Көптеген сөздердің туынды мағынаның қалыптасуы олардың құрамындағы сыңарлар сол
II тарауда сын есім компонентті Фразеологизмдердің тақырыптық – мағыналық
Қорытып айтқанда сын есім компонентті Фразеологизмдер тілімізде молынан кездеседі,
Зерттеудің негізгі мақсаты тіліміздегі сын есім компонентті Фразеологизмдердің лексика
Сонымен қатар олардың мағыналық топтарға енбей , жіктелмей, талдаудан
Пайдаланған әдебиеттер
1. Кендебаев Г. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы
2. Аманосолов С. 11 халық мұғалімі №4, 1940 –
3. Аханов К. Тіл білімінің негізі. – Алматы :
4. Сәрсебаев Р. Қазақ тілі фразеологиясы. – Алматы: қазақ
5.Сыздыова Р. Қадырғали Жалаиридің Жалш – ат – тауарихаттн
6. Фортунатов Ф.Ф. Сравнительное языкозноние . – избранные труды.
7. Терентьев М. Грамиатика турецкая , персидская, киргизская и
8. Мұсабаев Ғ Қазақ тіліндегі сын есім шырайларын –
9. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі . Морфология. –
10. Шакенов Ж. қазіргі қазақ тіліндегі сын есім категориясы.
11. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің грамматикалық. – Алматы: Қазақстан
12. Аманжолов С. Қазақ тілінің грамматикасы. І.б. – Алматы:
13. Сауранбаев Н. Қазақ тілі. – Алматы : ОП
14. Кеңесбаев Г. О некоторых фразеолгческих едшщах в қазахском
15.Қохсахнетова х. Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылады. – Алматы: мектеп,
16. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы:мектеп, 1988.
17. Смағұлова г.Н фразеологизмдердің варианттындарындағы Алматы: Санат, 1996.
18. Қазақ тілінің грамматикасы . - /морфология / Алматы,
19. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері . – Алматы,
20.Кеңесбаев Г. Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі / лексика
21. Смағұлова Г. Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық мәдени аспектілері.
22. Төлеуов Ә. Сөз топтары. – Алматы: мектеп, 1982.
23. Айғабылұлы А. Қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы, 1995.
24. Кеңесбаев Г. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер. –
25. Болғанбаев Ә. Қамиев Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы
26. Аблоқов Ә. Исаев С. Ағманов Е.
27. Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері.
28. Тіл тарихы және сөз табиғаты. – Алматы: Ғылым,
29. Шәкенов Ж Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі
30. Қайдаров Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәрелері. – Алматы:
31. Уәлиұлы Н. Кейбір этнографизмдердің лексика – семнтикалық аясы.
32. Сәтенова С. Әр типтес тілдердегі фразологизмдердің ұқсастықтары мен
33. Қайдоров Ә. Өмірбеков б.Ахтамбердиева з. Сырға толы.
34. Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Ғылым,
35. қазақ тілі тарихи лексикасының мәрелері. – Алматы, 1988.
36. Сағындықұлы б.қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. – Алматы ,
37. Ерғаиев Т. Қазақ тілінде сөздермен сөз таптарының морфологиялық
38. Томанов М. сын есімдердің сөз табын ретінде қабілетті.
39.Жолшаева М. қазіргі қазақ тіліндегі сын есімдердіәң тіркесу қабілеті
40. Аханов К. Қазіргі сөздер және оған тән белгілер
41. Исаев С. Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің бір түрі
42. Кеңесбаев Г. Қазақ тілінің идиолдары мен фразалары туралы
43. Сарымова К.С қазақ тіліндегі эмоцияны білдіретін фразеологизмдердің синонимдік
44. Қамбар батыр – Алмата, 1957.
45.Қыз жібек – Алматы, 1963.
46.Мұңлық – зарлық – Алматы, 1967.
47.Қазақтың мақал – мәтелдері – Алматы 1965
48.Қазақ эпосы 4-5 кітап, Алматы, 1957
2

Ұқсас жұмыстар

Сын есім компонентті фразеологизмдер

Фразеологизмдердің зерттелуі

Қазақ тілі мен əдебиеті

Тұрақты тіркестерді аударудағы лингвомәдени аспект

Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің аударма тіліндегі көріністері

ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ СТИЛИСТИКАЛЫҚ ҚОЛДАНЫСТАРЫ

Фразеологизм және оның зерттелуі. Қазақтың би-шешендерінің тіліндегі фразеологизмнің қолданылуы

Фразеологизмдердің еркін сөз тіркестерінен айырмашылығы

Тұрақты архетиптер фразеологиялық фразеологизмдер формалар