Сөздердің тіл стильдеріне қатысы
Мазмұны:
Кіріспе………………………………………………............…………….............. 1
Бірінші бөлім. Жазбаша мәтін және құрылымдық ерекшеліктері
1.1.Жазбаша мәтін және оның құрылымдық ерекшеліктері ..............................4
Екінші бөлім. Мәтінді құрастыру жазба жұмыстарының жүйесі
2.1.Мәтін мазмұнын игерту жаттығулары..........................................................19
2.2.Жазбаша лексикалық жаттығулар ................................................................23
2.2.1. Жазбаша морфологиялық жаттығулар......................................................24
2.2.2. Жазбаша синтаксистік жаттығулар...........................................................25
2.2.3. Жазбаша сұрақ-жауап жұмыстарын жүргізу............................................29
2.2.4. Мазмұндама жаздыру..................................................................................33
Үшінші бөлім. Оқушылардың әдеби тіл стильдеріндегі мәтін бойынша жазбаша
3.1. Ресми стильдегі мәтін бойынша...................................................................41
3.2. Ғылыми стильдегі мәтінмен жұмыстың әдіс-тәсілдері..............................46
3.3. Публицистикалық мәтін бойынша.............................................................. 49
3.4. Көркем мәтін құрастыру арқылы.................................................................53
4. Мәтінді жетілдіріп қайта жазуға төселдіру....................................................57
Қорытынды .........................................................................................................62
Пайдаланылған әдебиеттер .................................................................................63
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Әлеуметтік және ғылыми техникалық өрлеудi дамытудағы
Мектеп оқушылырының тиянақты білім алып, біліктілігі мен дағдыларын қалыптастыруды
Бұл бағыттағы негізгі мәселе – оқушыларды сөйлеуге, қарым-қатынас жасауға
Жазбаша сөйлеу әрекеті - таңбалардың белгілі бір фонемалық,
Қазір тілді оқыту саласында әдіскерлердің айрықша назар аударатын мәселесі
Қоғамның дамуына сай өмірдің әр саласында қолданылатын тілдің мәдениеті
Оқушылардың тілінің жұтаңдығы мен тіл мәдениетінің төмендігінің өзіндік себептері
Сондықтан диплом жұмысының мақсаты – қазақ тілі пәні бойынша
Диплом жұмысының міндеті:
тілдік қарым-қатынасты қалыптастырудағы жазбаша сөйлеу әрекетінің орны және оның
жазбаша сөйлеу икемділіктері мен дағдылары туралы лингвистикалық, педагогика-психологиялық әдістемелік
5-10-сынып оқушыларының жазба тілін дамытудың психологиялық, педагогикалық негіздерін тану
Жазбаша сөйлеу әрекетін дамыту негізінде оқушылардың қатысымдық білік, дағды,
Зерттеудің әдістері: Алға қойған мақсатқа жету үшін, міндеттерді орындау
Теориялық және тәжірибедегі маңызы: Оқушылардың жазбаша сөйлеу әрекеті мен
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, үш тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер
І. 1.1. Жазбаша мәтін және оның құрылымдық ерекшеліктері
А.Байтұрсынұлы мәтінді шығарма сөз деп атап, сөйлеудің бірлігіне жатқызады.
Қ.Жұбановтың еңбектерінде қазіргі тіл біліміндегі терминдік атаулармен берілмесе де,
Қазақ тіл білімінде мәтіннің тұлға-бірлігінен саналатын күрделі синтаксистік тұтастық
Н.Ж.Құрманова мен К.Мухлистің мәтіннің теориясы мен оны оқыту әдістемесіне
Мәтін өте күрделі табиғаты оған түрлі қырдан танылған
Мәтін теориясын кең көлемде зерттеген И.Р.Гальперин өзара байланысып жататын
Мәтінді зерттеушілер оның тұлға – бірлігі ретінде бірнеше сөйлемдерден
Мәтіннің көлемі қандай, қанша сөйлемнен түзілуі тиіс деген сұраулар
Тұжырымдай келгенде, оқушылардың жазбаша тілін дамыта оқыту үшін, ең
Мәтіннің негізгі белгілерін анықтауда ғалымдардың пікірлері түрліше. Біреулер ауызша
Тіл ғылымында бүгінге дейін зерттеу нысаны болып келген сөз,
Мәтін – қазақ тілін оқыту барысында үлкен орын алатын
Барлық мәтіндер, ең алдымен, лингвистикалық нысан болып табылады. Сондықтан
Жазбаша мәтінде оны құраушы бірліктердің арасындағы байланыстырушы элементтер айқын
Екінші белгіні қарастырайық. Қарым-қатынас жасау формасына сәйкес, мәтіндер монологтық,
Үшінші белгіні талдайық. Мәтіннің қандай да бір стильде құрылатыны
Төртінші белгі бойынша. Мәтіннің жанрлық ерекшеліктері де танылуы қажет.
Кесте №4. Функционалдық стильдер мен жанрлардың қатысы:
Стильдер Жанрлар
Ғылыми стиль Оқу материалы мәтіндер; мақалалар, монографиялар (үзінділер), баяндамалар,
Ресми стиль Өтініш, мінездеме, түсініктеме қағаз, ресми құттықтау, хабарландыру,
Публицистикалық стиль Хроника, ақпарат хабар, мақалалар, комментарийлер, очерк, фельетон
Көркем стиль өлең, поэмалар, ертегі, әңгіме, повесть, роман (үзінді)
Мәтіннің бесінші белгісі – сөйлеудің функциональдық типі. Сөйлеуде сипаттама,
Мәтіннің тағы бір маңызды белгісі – оның эмоционалдық бояулылығы.
Ал біз зерттеуімізге байланысты мәтінді оқыту мен жазбаша тілін
Тұжырымдай келгенде, оқушылардың дүниетанымын дамыту мен қалыптастырудың арнайы мақсаттары
Сонымен, мәтін бойынша тіл дамытуды жетілдіруге негіз болатындай әдістемелік
1) оқушының түсініп оқу арқылы баяндау дайындығын қамтамасыз ететін
а) қатысымдық міндетті шешуге арналған; ә) сөйлеушінің көзқарасы; б)
2) мәтіннің мағыналық құрылымын қамтамасыз ететін талаптар: а) байланыс-тылық;
3) мәтіннің түсінікті болуын қамтамасыз ететін талаптар: а) ақпараттық
4) мәтін негізінде тілдік тәжірибелерді тікелей жетілдірудің қамтамасыз ететін
Тұжырымдағанда, оқушылардың сөйлеу икемділіктері мен дағдыларын дамыту үшін мәтін
- мәтінді түсініп оқи білу және есте сақтау,
- мәтіннің құрылымдық ерекшеліктері туралы білім беріп, оның тәжірибесінде
- мәтіндегі қайырымдар және олардың мазмұнды жүйелі баяндау мақсатын-дағы
- мәтіннің түрлері бойынша сөйлеуге ауызша, жазбаша жаттықтыру.
Ал Р.Ә.Шаханова мәтін бойынша жұмыстардың мынадай түрлерін ұсынады: мәтін
Мәтін туралы білім мен тәжіриебелік дағды, ең алдымен,
Оқудың және айтып дыбыстаудың негізгі мақсаты болып, оқырманның немесе
Психологтар оқушылардың жазбаша тілін дамыту үшін ана тілінде түсініп
Алғашқы бес деңгей мәтіннің маңыздық жоспарымен, қалған екеуі мәтіннің
Оқулықта берілген лингвистикалық мәтінді оқушылар оқуы да, оқымауы да
Егер осы бірінші бағытта, мәтіндермен жұмыс түрлерін: зерттеу бағытындағы
Мысалы, «Сөз тіркесі» туралы лингвистикалық мәліметтер берілген мәтіндермен арнайы
Мәтін қандай стильде жазылған?
Неліктен ғылыми стильде жазылған деп атаймыз?
Мәтіннің негізгі түйіні неде?
Мәтіннің ішкі бөлшектері қандай?
Мәтіннің теориялық және тәжірибелік бөлімдері бар ма? Олардың қалай
Оқушылардың мәтін туралы түсінігін арттыру үшін оның құрылымы туралы
Мәтіннің қайырымдарға (абзацтарға), күрделі сөйлем тұтастықтарына, сөйлемдерге бөлшектенетіні белгілі.
Ахмет Байтұрсынұлы «Тіл құралында» «іргелес сөйлемдер» деген ерекше термин
Мәтінді алғаш таныту үшін оқушыларға мынадай мысал ұсыну керек:
Берілген мысалда бірнеше сөйлем болғанымен, белгілі бір ойды жинақтай
«Дүниені тәрк етіп, тасқа шығып кеткен бір ақжүрек қалың
Соңғысында бір топ сөйлем жүйелі орналасуы арқылы композициялық
Осындай мысалдар мәтіннің сөйлемнен анағұрлым мол, айқын, ойды кең,
Сонда мәтіннің табиғаты ондағы синтаксистік байланыстар мен синтаксистік қызметтердің
Мәтіннің ерекшелігі, онда үлкен бір романдардың ішіндегі микромәтіннің де
Мысалы, үлкен бір тақырыптық мәтін аумағындағы микромәтіннің тақырыбы –
«Ошпур қой қарап келе жатып, бір қолаттан өте бергенде,
Балалар өскен талдай болып жетіліп қапты. Олар «ә» дегенде
Мәтінді зерттеуші ғалымдардың пікірінше, оны құрайтын сөйлемдер екі түрлі
Мысалы: «Түстер мен бояулар дүниесі, музыка мен ән –
Берілген мәтінде бірінші сөйлем басты информацияны «ұстап тұр». Ал
Бұл сөйлемде «себебі» деген сөздің түсініктемесі беріліп, сол түсініктеме
Енді параллельдік байланысты қарастырайық. Мәтіннің құрамындағы сөйлемдер параллельдік түрдегі
Мәтіндегі сөйлемдердің параллельдік байланысында байланыстың негізгі ішкі тәсілі ретінде
Жалпы синтаксистің барлық саласына байланысты ортақ пікір айта келе,
Негізінде морфологияны оқыту барысында мәтінмен жұмыс жасаудың өзіндік ерекшеліктері
Ал синтаксистік тақырыптарды оқытуда, ең алдымен, сөздердің «тіркесімділік қабілеті»,
Сөздердің тіркесу қабілеті – олардың өздерінен үлкен тіл бірлігін
Сөз тіркесі туралы түсінік берген соң, мұғалім сөз тіркесінің
«Ей перзентім, сен өзің жігіт болсаң да, ақылың қария
Екінші сөйлемде осы тіркестер «жігіттік салтанат» және «оны қадірлеу»
Негізінде, сөз тіркесінің байланысу түрлерін өтуде де, қабыса байланысқан
«Ақылды адамдар күн тәулігіндегі уақытты істелетін жұмыс, атқарылатын қызметтің
Бірінші сөйлемдегі «ақылды адамдар» тіркесі қабыса байланысып тұр. Мұндағы
Мәтін құруда сөйлеушінің монолог түріндегі туындысы қаралатыны белгілі. Дұрыс
Мектепте оқушылардың тілдік құрылымын, сауаттылығын, сөздік қоры мен стилін
Тапсырма: Төмендегі екі мәтінді салыстырып, қай мәтінде айтылған ой
1-мәтін
Тау ішінің жаңбырлы, қараңғы түні. Бақтығұлдың көңілінде көптен шешілмей
2-мәтін
Тау ішінің түні. Бақтығұл көңіліндегі күдіктің бір сәттің ішінде
Осындай салыстырулар оқушылардың мәтін құрау қабілеттерін қалыптастырудың жақсы жолдарына
Жоғарыдағы екі мәтінде де 6 ғана сөйлем бар. Екеуінде
Бұл талдау әдістері оқушылардың мәтін туралы түсінігі нығайып, мәтін
Тұжырымдағанда, мәтін туралы түсініктерін бекітуде оқушыларға мынадай тапсырмалар орындаттырылады.
1. Оқушыларға қысқаша шығарма жазғызып, оларды біріне-бірін тексерту. Мәтін
2. Мәтіндегі сөйлемдердің орындарын ауыстырғызып, мәтіннің құрылымы туралы түсініктерін
3. Бір топ тәртіптелмей орналасқан сөйлем беріп, «осы сөйлемдерді
4. Тақтаға мұғалім бір сөйлем жазып, түрлі тапсырма орындатуына
а) осы сөйлемді мәтіннің басы етіп, әрі қарай өзің
ә) осы сөйлемді мәтіннің ортасы деп санап, басы мен
б) осы сөйлемді мәтіннің аяғы деп санап, мәтіннің басын
5. Мәтіндегі негізгі ойды анықта.
6. Мәтінге тақырып қой.
7. Мәтіннің жоспарын құр.
8. Мәтінді жоспар бойынша жазып шық.
Оқушылардың жазбаша тілінде, көп ретте, мәтін туындамай жататыны белгілі.
Оқушыға белгілі бір тақырып туралы баланың өмірлік көрген-білген тәжірибесі
Мәтін жасауда адам өзінің ой-санасында іштей жоспар құрып жатады.
Жоспар құру – ауызша да, жазбаша да жүргізіледі. Сабақ
Қорыта келгенде, мәтіннің өзіндік мынадай ерекшеліктері бар деп есептеледі:
1.Мәтін түзетін сөйлемдер және олардың өзара білдіретін ой пікірі
2.Мәтіндегі қайырымдар және олардың тақырып мазмұнына бағыныштылығы.
3. Мәтіннің түрлілігі, яғни форманың тіл арқылы көрінетіндігі:
- қайырымдардың тақырыптық мазмұнындағы жүйелілігі;
- ой-пікірдің бір форма жанрда берілуі.
Сондықтан оқушылардың жазбаша мәтін құрау икемділіктері мен дағдылары мәтіннің
2. Мәтінді құрастыру жазба жұмыстардың
жүйесі
Жазу жұмысын мақсатқа сай ұйымдастыру оқушылардың лингвистикалық алған білімін
Оқу бағдарламасында жазу жұмысына «Мазмұндамалар мен шығармалардың тілдік жазу
Қазақ тілі сабағында жүргізілетін жазу жұысында оқушылардың ауызша және
1. Мәтіннің мазмұнын, көлемін анықтай білу;
2. Мәтінді түсініп оқи біліп, мазмұнын игеру;
3. Мәтіннің тақырыбын нақты белгілеп, оған материал жинап, әңгімелей
4. Жазба жұмысының тақырыбына лайықты өз көзқарасын, ойын білдіріп,
5. Жазба жұмыстарда баяндау, суреттеуге машықтандыру;
6. Жазылған жұмыстарды өңдеп, толықтырып, қайта редакциялап жазуға үйрету;
7. Мәтіннің жанрлық, функциональды стильдері бойынша жазбаша мәтін құрастыруға
8. Сауатты сөйлеп, қатесіз жазуға баулу.
Әдіскерлер мен мұғалімдердің пікірінше, жазбаша тіл дамыту үдерісінде білім
1. Мектеп оқушыларына тілдік құралдардан берілетін алғашқы білім мен
2. Оқушыларға тіліміздегі стильдерден білім мен дағды берудегі маңызды
3. Жаттығу жұмыстарының кейінгі кезеңдеріндегі бағыты оқушыларды ойларын жеткізуге,
4. Оқушылардың алған білімдерін өз тәжірибесінде қолдана білуге төселдіретін
5. Тіл стильдері туралы алған білімдерін өз тәжірибесінде қолдана
Тәжірибемізде осы сияқты жаттығу жұмыстарының түрлері мен топтарын жүргізудің
Қазақ тіліндегі жаттығу жұмыстары көбінесе үйретіліп отырылған грамматикалық материалдарды
Сондықтан тіл стильдерін оқытуда жаттығу жұмыстары мына сияқты мақсаттарда
- мәтін мазмұнын игерту, түсініп оқуға баулу;
мәтіндегі форма, сөз және сөз тіркесі мен сөйлемдердің қолдануындағы
сөз, сөйлем, мәтіндерді синоним және варианттармен ауыстыру арқылы салыстыра
тіл стильдеріне байланысты сөйлем немесе мәтін құрастыра білуге жаттықтыру;
2.1. Мәтін мазмұнын игерту жаттығулары
Бұл жаттығулар қалыпты мәтінді талдап оқуда лингвистикада “формадан -
Ал қарапайым-мәтіндерде “мазмұннан-формаға қарай” әдісі негізгі орында тұрады. Өйткені
Осы ретте “тірек сөздер” және қарапайым-мәтіннің жасалу мәселесі қарастырылады.
Мәтін – тек сөйлеудің туындау үдерісінің жемісі ғана емес,
Тыңдаушы тұрғысынан келсек, берілген мәтінді түсіну оны қабылдаудан басталады.
Бұл жерде сөйлеу синтаксисі мен тіл синтаксисінің жігін нақты
Л.П.Руденко мәтіннің мәндік компрессиялануын зерттей келе, мәтіннің ішінде мазмұндық
Мәтінді түсіну туралы М.М.Мұқанов мынадай пікір айтады: “Тексте ой
Негізінде ғалымдар мәтінге жоспар құруды біліктіліктің күрделі қызметін
Мәтінге жоспар құру барысында оқушы екі жақты әрекет жасайды:
Мәтінге жоспар құрғызуды оқушылардың танымдық әрекеті деп тану осыдан
Мәтінге жоспар құруды үйрену арқылы оқушы берілген материалдың ішіндегі
Мәтінге жоспар құрғызуда оқушылар орындайтын, оларды қалыптастырылуы тиіс деп
Жоспар құру үшін, сонымен бірге жоспардың түрлерін де тану
- жоспарды сөзбен құру, мұның өзі жай жоспар, күрделі
- сурет арқылы жоспар құру;
- танымдық жоспар құру;
Негізінде жоспар құру барысында оқушылардың ой қызметі жетіледі. Оқушы
Берілген мәтінге мәндік тұрғыдан (смысловое) қайта шолуға мүмкіндік беретін
Мәтінге жоспар құрғызудағы әрекеттің бірі мәтінді топтарға бөлу –
Мектептерде орта сыныптарда танымдық қызметті, негізінен, бірізділікке, бірқалыптылыққа түскен
П.И.Зинченко оқушының есте сақтау қабілетінің қалыптасқан кезде өзінен-өзі орындалып
Н.Оралбаева, Қ.Жақсылықова тілдік жаттығуларды сөйлеуге үйрету сөйлеудің алғашқы дағдысын
Оқушылардың жазбаша тілін дамыта оқыту үшін, ең алдымен, мәтін
Бұл жұмыстар қазақ тілін оқыту үдерісінде игерген тіл туралы
2.2. Жазбаша лексикалық жаттығулар
Бұл жаттығулар негізінде сөздермен жұмыс жүргізу болып есептеледі. Лексикалық
Бұл жаттығуларды жүргізуде ең негізгі мәселенің бірі – ол
Лексикалық жаттығулар сонымен бірге сөздік жұмыстарын жұргізуді қамтып, оқушылардың
Сөздің мағынасына байланысты жаттығу жұмыстарында, әсіресе сөздің тура және
Мұндай жаттығулардың негізгі мақсаты сөздердің негізгі және ауыспалы мағынасына
Сондай-ақ мұндай типтегі, стильдік-лексикалық жаттығулар беру мен орындаттыруда мынадай
1. Сөздің мағынасын ажырату;
2. Сөздің тура және ауыспалы мағынасы болатындығы және оның
3. Сөздің образ жасауға қатысы;
4. Сөздердің экспрессиялылығы мен эмоциональдылығы;
5. Сөздердің синонимдері, олардың мағыналық және стильдік реңдері;
6. Сөздердің тіл стильдеріне қатысы.
2.2.1. Жазбаша морфологиялық жаттығулар негізінде 5-7-сыныптарда морфологияның стильдік ерекшеліктерін
1-жаттығу. Берілген мәтіндегі зат есімді анықта. Оны келесі зат
Жауаптың үлгісі былай болуы тиіс. Зат есімдер көл, үй,
Сондай-ақ оқушыларға сын есімді өтуде сын есім сөздердің стильдік
2-жаттығу. Мына берілген сын есім сөздердің мағынасын салыстыр. Қай
1. Сары – сарылау – сарғыш – сарырақ –
2. Ашулы – ашушаң – ашуланғыш.
Оқушыларға тіл стильдерінен білім мен дағды беру мақсатын да
Мектепте қазақ тілінің морфологиясын оқыту барысында стильді-морфологиялық жаттығулар жүргізуде
- морфологияға байланысты грамматикалық материалдардың (сөз таптары, қосымшалардың) стильдік
- тіл стильдеріне байланысты қолданылатын морфологиялық категориялар мен формалардың
- қазақ әдеби тіл стильдерінің тілдік құрамындағы морфологиялық ерекше-ліктерін
2.2.2. Жазбаша синтаксистік жаттығу.
Оқытудың негізгі мәні тілді тәжірибелік меңгерту болғандықтан сөз тіркестерін
1-жаттығу. Берілген мәтіндердегі негізгі және бағынышты сөзді анықта. Кітаби
Жиналысты өткізу, қызықты кітап, көңілді серуен, ынтыққан жүздер, уақытты
Сөйлемді оқытуға байланысты жүргізілетін стильдік-синтаксистік жаттығулар негізінде сөйлемнің стильдік
Стильдік-синтаксистік жаттығу жұмыстары синтаксистің стильдік ерекшеліктерін игертуге байланысты мынадай
- тілдегі стильдік-синтаксистік тіркестердің ерекшеліктерін таныстыру;
- бір ойды беретін әр түрлі синонимдік тіркестер мен
- ойды тіл стильдеріне байланысты жеткізу мақсатында тіркестер мен
- әр түрлі тіл стильдеріне байланысты сөйлем құрау мен
тіл стильдеріне байланысты ойды жеткізу бағытында өз тәжірибесінде қолдана
Бұл білімдер, яғни тілдік құралдар туралы білімдер жаттығулар арқылы
Мәтінмен жұмыста дидактикалық негізінде көрсетілгеніндей, мынадай формулалар қолданылады:
1. «Сөз ( сөз тіркесі
2. «Мәтін ( сөйлем
сөз (сөз форма) сөйлем
3. Сөйлеу
Мәтін – ішкі күрделі құрылымға ие жүйе. Мәтін құрамындағы
Сөз тіркесі мәтін ішіндегі құрылымдық-семантикалық байланыстылығы жағынан тек бір
М.Әуезовтің “Абай жолы” эпопеясынан алынған үзінді-мәтіндегі сөз бен сөз
Жасырақ шақтарында бұлар ұрлықты бірге істескен дейтін сыбыс бар-ды.
Әсіресе, даңғойлау, есерсоқ, аңғалдау адамдар болса, Есентайдың қолына түссін.
Талдау жұмысын мынадай жүйеде жүргізуге болады. Мәтінді іштей үш
1-тақырыпшадағы сөз тіркестері: “ кесек мұрынды ( маңдайы тайқылау(
2-тақырыпшадағы сөз тіркестерінің тізбегі: бір басқашалығы(айқын басқашалығы( аз сөйлейді
3-тақырыпшадағы сөз тіркестерінің тізбегі: даңғойлау, есерсоқ, аңғалдау адам түссін(Есентайдың
Берілген үзінді мәтіндегі Есентайдың бейнесі, шын мәніне келсек, романдағы
Сөздердің байланысу түрлері туралы сабақтарда қабыса байланысқан сөз тіркестерінің
“Ақылды адамдар күн тәулігіндегі уақытты істелетін жұмыс, атқарылатын қызметтің
Бірінші сөйлемдегі ақылды адамдар деген сөз тіркесіне талдау жүргізілді.
2.2.3.Жазбаша сұрақ-жауап жұмыстарын жүргізу.
Сұрақ-жауапқа жаттықтыру жұмысы стилистикадан алғаш мәлімет беру кезінде, тіл
Онда оқушыларға белгілі мақсатқа байланысты сұрақтар беруі талап етіледі.
Тегінде, сұрақ қоя білу, қойылған сұрақтарға орынды, дәйекті жауап
Дегенмен, жазу жұмыстарының сапалы орындалуы оған дейінгі сұрақ-жауапқа жаттығу
Өзіміздің көп жылдық педагогтық іс тәжірибемізге сүйене отырып түйгеніміз
Жоғарыдағы аталғандарға сәйкес, оқушыларды әр түрлі білім көзінен жинақталған
Біз біріктірілетін материалдарға әдебиет оқулығындағы әңгімелерді, сурет-иллюстрацияларды, табиғат құбылыстары
Әр түрлі білім көздерінен біріктіру арқылы балалардың контекстік тілін
1. Оқылатын мәтінді ұғу.
2. Оқылған мәтінді сапалы толықтыру үшін екінші білім көзінен
3. Оқыған материал мен оқушылардың басқа білім көзінен жинақталған
4. Біріктірілген материалдар бойынша әңгімелету, жазбаша мәтін құрауға жаттықтыру.
Оқулықтағы мәтін мен басқа білім көзінен жинақталған (бақылау, сурет,
Оқылатын мәтін мен сыныптан тыс табиғат құбылыстарына жүргізілген бақылаудың
Егер сабақта күнделікті тұтынылатын зат не құбылыс жайында жазылған
Әңгіме мәтінін оқудан бұрын оқушыларға сол зат не құбылысқа
Қабылдаудың ерекше түрі – бақылау. Бақылау үдерісі белсенді жүргізілуі
Енді жұмыс барысын мысалдар арқылы көрсетейік.
1. “Керемет көктем”әңгімесін оқу (оқушылардың табиғат құбылыстарына жасаған
2. “Ұя сыры” әңгімесін оқу (мектепте жүргізілген тәжірибе нытижелерін
Мұғалім бақылау нәтижелі болу үшін нақтылы жоспар – сұрақ
1. Қардың еруі (таңертең, түсте, кешке). Қар неліктен ериді?
2. Көктемнің хабаршыларын қалай білесің (жердің көктеуі, ағаштардың бүршік
3. Адамдардың көктемгі іс әрекеттері қандай? (Жер жырту, егін
Ендігі жерде қандай құбылыстарға зейін аудару қажеттігіне бағыт беріліп
“Керемет көктем” мәтінін екі мағыналы бөлікке бөлінген талдау кезінде
Мәтіннің бірінші бөлімі бойынша жұмыс
Мұғалімнің сұрақтары:
Оқушылардың жауаптары:
1. Әңгімеде қар жайында не айтылған?
2. Көк туралы не жазылған?
3. Құстар туралы не айтылған?
4. Бірінші бөлімде көктемнің неше белгісі сөз болады?
5. Қар қалай ериді?
1. Қар кетті.
2. Қылтыйып көк те көріне бастады. Шөптің кішкентай жапырағы
3. Құстар – көктем хабаршысы. Құстар аспанда қалықтап ұшып,
4. Үш белгісі сөз болады:
а) қардың кетуі; ә) шөптің шығуы;
5. Күн біртіндеп жыли бастады. Таңертең қар қатты болғанымен,
Үй шатырлары мен беткейлерде қар еріп біткен. Тек шұңқырлар
Мәтіннің екінші бөлігі бойынша жұмыс.
Мұғалімнің сұрақтары:
Оқушылардың жауаптары:
1. Дәрмен неге ерте оянды?
2. Дәуреннің әжесі керемет көктем-нің келуін қалай түсіндірді?
3. Әңгіме неліктен керемет көктем деп аталады?
4. Адамдардың көктемгі іс-әрекет-терін баяндап беріңдер?
5. Көктемді неге “керемет көктем” деп атауға болады?
1.Ауылдың көшесін дүрілге толтырып трактор өтіп барады.
2.Дәуренді далаға шығарып тракторлар керуенін нұсқап: Әне егіншілер дабылы
3. Көктемде жер жыртылып, егін егіледі.
4. Күн қызып, жер дегдиді. Көктем шығысымен диқандар жер
алмұрт, жүзім көшеттерін отырғызады.
Ал бақшаларына қияр, асқабақ, қызыkша, сәбіз, пияз, қауын, қарбыз
5. Көктемде күн жылынып, жер көктейді, ағаштар бүршік жарып,
Міне, осылайша, оқушылар мәтіннің әр бөлігіне өздерінің бақылау нәтижесінде
Жазу жұмысының мұндай түрі оқушыны дәл, нақты жауап беруге
Тұжырымдағанда, жазу жұмысының сұрақ-жауап түрі оқушыны дәл, нақты жауап
2.2.4. Мазмұндама жаздыру.
Мәтін құрастыру жұмысының ең қарапайым түрі – мазмұндама. Өйткені
Әдістемелік әдебиеттерде мұның мынадай түрлері көрсетіледі: а) мәтінге жуық
Мектеп тәжірибелерінде мазмұндама үшін көлемі шағын мәтіндер беріліп, оны
Олай болмау үшін мазмұндама жүргізуден бұрын: мәтінді түсініп оқу,
Тәжірибеде жазбаша қарым-қатынаста мынандай жағдаяттар жиі кездеседі: мәтіннің кейбір
Мәтінді қабылдау дегенде, оқығанда бастапқы сөздердің байланысы мен мәнін
Мәтін мазмұнын дұрыс қабылдаудың екінші бір жалпы заңдылығы –
Кесте №5. Мәтінді қабылдау жүйесі.
Бұл кестедегі соңғы деректердің тобы мәтінді ұғымдық қабылдау амалдарының
Мәтіндегі қате ұғымға әкелетін сөйлемдерді біз зерттеуімізде екі топқа
Қорыта келгенде, оқушылардың жазбаша сөйлеу әрекетін дамыту үшін
мәтінді түсініп оқу арқылы автордың мақсат еткен ой-пікірін мазмұн-мәнін
Мазмаұндау оқыту үдерісінде ерте басталады. Жазбаша мазмұндаманың түпкі мақсаты
Тұжырымдай келгенде, оқушылар оқыған материалдардың мазмұнын дұрыс қабылдап ондағы
1. Мәтінді қабылдауға дайындау.
2. Мәтінге байланысты сөздік жұмысын жүргізу.
3. Мәтінді оқу.
4. Мәтіннің жоспарын жасау.
5. Мәтіннің мазмұны бойынша шығармашылық жұмыстар.
6. Оқыған мәтіннің мазмұнын жазу.
Тіл стильдерін үйрету мен жаттығу барысында жаздырылатын мазмұндамаларға
Мазмұндама жазуда оқушыларға қиындық келтіретін жұмыстың бірі – ол
Тұжырымдай келгенде, мазмұндамаға стильдік талап қоя жаздыру оқушылардың стилистикадан
Шығарма жаздыру. Шығарма – белгілі бір автордың өз ойынан
Шығарма – мектепте орындалатын өте жауапты да күрделі жұмыс.
Қазақ тілі мен әдебиетінен орта мектепке арналып жасалған жетілдірілген
Бұл пікірлерге негіздеп, жазбаша тілді дамыту үлесін оқушы шығармасы
1) көркем әдебиет туындылары бойынша шығарма;
оқушының өз іс-әрекеті және қоршаған орта жөніндегі шығарма.
Жоғары сыныптарда жиі жазылатын шығарманың түрі-көркем әдеби туындылар бойынша
Оқушының ой, іс-әрекеті: басынан кешкен оқиғасы, қоршаған орта жөніндегі
Мектепте оқушыларды шығарма жұмыстарына төселдіру көптеген жаттығу жұмыстарын жүргізуді,
Оқушыларда бұл аталған дағдыларды қалыптастыру мақсатында дайындық жұмыстарын дұрыс
ұсынылған алғашқы кезеңдерде өздеріне етене таныс, оқушылардың қызығушылығын тудыруы;
2) берілген тақырып бойынша қамтылатын мәселелер анық, дәл көрсетілуі;
3) ұсынылған тақырыптың негізгі идеясын ашудың нақтылы жолдары көрсетілуі
4) оқушылар көркем әдебиеттен алған мәліметтерді басқа да білім
5) оқушылар берілген тақырыпқа сай материал жинақтау мақсатында табиғат
6) берілген тақырыпта талапқа сай шығарма жазу үшін басқа
3. Оқушылардың әдеби тіл стильдеріндегі мәтін бойынша
жазбаша сөйлеу әрекетін дамыту әдістемесі
Біз мәтіндердің қатысымдық тілдік ерекшелігіне қарай хабарлау, сипаттау және
Тағы бір ерекшелігі: мұнда ең басты оқиғалар мен фактілерге
Хабарлау мәтінінде сипаттау мен пікір айту элементтері кездеседі.Мысалы кейіпкердің
Сипаттау мәтініне келсек, мұнда кейіпкерлер болмайды. Табиғат көріністері, заттар
Мысалы ретінде Сейфуллиннің “Күн батарда” деген еңбегінен үзінді келтірсек:
Күн батарда
Сәулесі шашыраған қызыл күн қып-қызыл алтын табақтай болып аспан
Ойы, қыры, даласы жап-жасыл болып тұтасқан жердің жүзі енді
Міне, осындай көркем әдеби сипаттаумен қатар өте дәлдікті қажет
Оқушы тек затты ғана сипаттап қоймайды, сонымен бірге іс-әрекетті,
Пікірлеу мәтіні деп – бір нәрсені дәлелдеу, бекіту мақсатында,
Қарапайым пікірлеу мәтіннің жүйесі мынадай: тезис, тезистің дамуы, қорытынды
… Туған елге құстар ұшып келе бастады. Қанатты достар
Қайраттың бұл шығармасында пікірлеу элементтері бар (құстардың зиянды насекомдарды
Алайда мәтіндегі мынадай ерекшеліктер тілдің функциональды стильдік ерекшеліктері бойынша
Яғни, оқушылар стильдік бояулы тілдік құралдарды, әсіресе стильдік мән
Қазіргі бағдарламада стилистика байланыстырып сөйлеу материалдарының бірі ретінде жеке
Дағдыны оқушы бойына қалыптастыру үшін, алдымен олар стиль түрлерінің
Оқушыларға ауызекі сөйлеу стилін түсіндіруде диалогты мәтіндерді аламыз.
Ал кітаби стиль (монолог) көбінесе жазба түрде қолданылатындықтан, ауызекі
Сонымен осы айтылған ерекшеліктер ауызекі сөйлеу стилі мен кітаби
Кітаби стильдерді оқушыларға анықтап түсіндіруде көркем әдебиет стилін ғылыми,
Бұл стиль өзгешелігінің бір-біріне қайшы келетін белгілері: 1) дерексіздік-нақтылық;
Бірінші басқышта оқушылар 5-6-сыныптарды функционалды стильдің барлық түрін оқиды.
Екінші басқышта 7-8-сыныптарда төменгі сыныптарда танысқан мәліметтерін кеңейтіп, өздерді
Сондықтан 5-8-сыныптарда жазба стильдердің тілдік құралдары оқылып отырылған бағдарламалық
Стильдермен таныстырудың ең тиімді әдісі – үлгілер көрсету мен
Күз, алтын күз! Бұл не ғажап! Айнала мүлде өзгерген.
Ғылыми стильге құрылған мәтінге мысал.
Күз жылдың төрт мезгілінің бірі. Бұл мезгілде жер шары
Мектептегі хабарландыру (іс қағаздары стилі).
Ертең 21 наурыз күні, сағат 10-да мектеп мәжілісханасында жаңа
5-6-сыныптарда стильдермен таныстыру теория тұрғысынан емес тек тәжірибелік жұмыстар
Оқушылардың әдеби тіл стильдері бойынша жазбаша тілін дамыту үшін,
3.1. Ресми стильдегі мәтін бойынша. Ресми тіл өзіне тән
жоғары тәртіппен (регламентпен) сөйлеуге белгілеген тілдік қолданыстар;
мазмұнды баяндаудағы ресмилік;
сөздер тек өзінің тура мағынасында баяндалуы;
ресми тілде сөйлеушінің жеке көзқарасы мен пікірінсіз тек дәлдік
Ресми тіл екі үлкен бөлімнен тұрады: ресми-құжатты және күнделікті
№6. Ресми стиль жанрлары.
Ресми стиль
Ресми құжаттар
Күнделікті істер
Дипломатия тілі
Заңдар тілі
Қызметтік тіл
Іс қағаздар
Әдеби тіл стилінің бұл түрі қарым-қатынастың бір формасы ретінде
Ресми іс қағаздарының тілдік құралдарды қолданылуы да өзіндік ерекшеліктері
Ресми стильдік екінші бір ерекшелігі көркемдегіш құралдар өте сирек
Ресми стильдің грамматикалық жағынан ерекшелік әбден қалыптасқан, тілдік ерекшеліктері
Құжаттар немесе іс қағаздар, баяндау немесе хабарлауға байланысты сай
Іс қағаздар стилінің немесе ресми стилін мәтін құрауында өзіндік
Мәселен, мемлекеттік директивалық шешімдерді басқару іс қағаздарының көптеген түрлерінде,
Ресми қарым-қатынаста лексикалық сөз байланысының мүмкінділігі шектеулі. Мысалы, қызмет
1. Анкета. Бұл әдістің трафаретпен ұқсастығымен қатар айырмашылығы да
2. Кесте. Бұл берілген сандық немесе сөздік форманың
Қызмет сөзінің өзі құжат немесе құжаттың бір түрі екенін
3. “Қызмет құжаты” түсінігі мыналарды қамтиды:
Деректі және басқаратын құжаттар (нұсқаулар, заңдар, шешімдер, бұйрықтар).
Әкімшілікті ұйымдастыру құжаттары (жоспар, ереже, акт, хаттама, есеп беру).
Еңбектердің жеке құрамы туралы құжат (арыз, өмірбаян т.б.).
Финанстық құжаттар
Есепке алу құжаттар (мемлекетаралық іс қағаздар).
4. Құжат мазмұны. Құжат мазмұны – оның жауапты бөлігі
Құжат қысқа әрі нақты жазылып, кейбір “шындығында жұмыс істейді”
Құжатта айтылғанда сұрақтарға ешқандай күдік, түсінісу пікірлері болмай, бәрі
Мазмұнның түсініктілігі – құжаттағы барлық ойдың әдеби тілмен тұжырымды
Іс қағаздарын жүргізу әкімшілік және жалпы болып бөлінеді. Әкімшілік
5. Мемлекет басқару ұйымдары және ведомоствоға қарасты мекемелерде қолданылатын
Бұларды шартты түрде үш топқа бөлуге болады.
Ұйымдастырушылық (ереже, жарлықтар, нұсқаулар).
Бұйрықтар (қаулы, бұйрық, нұсқау, шешім).
Анықтамалық – хабарлама (хаттар, баяндамалар, шолулар, түсіндірме хаттар, тізімдер
Міндет, белгіленуі , қойылуы жағынан құжаттар фактілерді, оқиғалар мен
Іс қағаздар мен құжаттардың өзіндік құрылымы болады. Мысалы:
Жеке іс қағаздарының авторы сол құжатты (хаттар, арыз, өтініш,
Құжаттардың ерекше белгілері болуы мүмкін. Олардың белгілі бөліктері “шрифтер”
Құжаттар құпиялығын анықтайтын шрифтер (белгілер) “өте құпия”, “құпия”, “жариялауға
Құжаттар мазмұнына қарай дербес және типтік болуы мүмкін. Көптеген
Әрбір құжаттың мазмұны түсінікті болу үшін бас тақырыбы оның
Демек, оқушыларды күнделікті өмірге бейімдеу үшін жазбаша сөйлеу мәтін
Екіншіден, адамдарды басқару заңдар, ережелер, жарғылар негізінде, сондай моральдық-этикалық
Жазбаша тілде, көркем шығармаларда аса көп кездесе бермейтін, соның
М.Балақаев “Қазіргі қазақ тілі”(синтаксис) оқулығында құрама баян-дауыштардың құрамындағы сияқты,
Х.Неталиева қазіргі қазақ тіліндегі –у тұлғалы қимыл есімдері мен
К.Ищанов етістіктің модальдық құрылымын раймен байланыстыра қарады,
–у тұлғалы сөзбен керек, шарт, мүмкін модаль сөзінің тіркесі
барыс септігі –у тұлғасы мен тиіс, міндетті модаль сөздерінің
Ал мұндай мағынадағы қажеттілік, міндеттілік іс қағаздар стиліне жүйелі
Етістіктің модальдық құрылымдары субьектінің қимыл-әрекетінің ақиқат-шындыққа қатынасы жөніндегі көзқарасын
Мысалы, “Еңбек келісімі” құжатынан: “Келісім мезгілінен бұрын тоқталатын болса,
Телефонхаттан үзінді: “Ғимаратқа кіру үшін жеке басын растайтын құжат
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінен үзіндіде: “Қылмыстар жиынтығы бойынша тағайындалған
Тұжырымдағанда, іс қағаздар тіліне тән жиі кездесетін бұл қайталаулардың
Ал оқушыларға ресми мәтін құрастыра білу икемділігін арттыру үшін:
- ресми мәтіннің тілдік ерекшеліктері туралы білім, сол сыныпта
- ресми мәтіннің түрлерімен таныстыруда оның мағыналық, мазмұндық мәніне
құжаттардың, іс қағаздардың мәтінінің тілдік ерекшеліктерін тани білуге жаттықтыру
3.2. Ғылыми стильдегі мәтінмен жұмыстың әдіс-тәсілдері. Ғылыми стильдің қолданылу
Ғылыми-техникалық стильдің түрлі салада және оның жылдам дамуы осы
Ғылым тілі лексикасын: 1) жалпы қолданыстағы сөздер; 2)жалпы ғылыми
Ғылыми мәтінді құрайтын жалпы қолданыстағы сөздер ауқымы мәтіннің қандай
Қандай ғылыми еңбек болмасын, ол жалпы халықтық әдеби тілде
Мәтін
Акрехин – азоттан синтетикалық жолмен алынған дәрі, безгекке қарсы
Бұл мәтіндегі сөйлемдердің баяндауыш формалары үшінші жақ жіктік жалғауымен
Ғылыми стильдегі негізі зерттеу нысаны болатын зат пен құбылыс
Г.В.Матвеева өз еңбегінде сөйлеу әрекеті теориясында сөйлеу актісінің үш
Бұлардың ішінде біздің басты назар аударатынымыз – “иллокутивті мақсат
Автор өзінің мақсатына жету үшін әр түрлі қатысымдық тактикалар
“Олай болса, біз неге өте таза жартылай өткізгіштік шикізат
Бұл үзіндідегі “біз” жіктеу есімдігі мен соған сәйкес жіктелген
Жазба ғылыми мәтіндерде хабарлаушының оқиға ықтималдығын бағалауы бойынша әсер
“Егерде есеп беру информациясы тек қана алғашқы информациядан тұратын
“Тристордың негізгі вольтамперлік шығыс сипаттамасы жоғарыда келтірілді. Оларға қосымша
Енді ғылыми мәтіндерде жиі қолданылатын ырықсыз етіс категориясы туралы
“Екінші кодалаушы құрылғы – каналдық кодалаушы қосымша элементтерді пайдаланудың
Бұл айтылымда “қолданылады”, “пайдаланылады”, “аталынады” деген баяндауыштар нысанның өзінен-өзі
Тұжырымдай келгенде, ғылыми стильдегі мәтіннің өзіндік құрылымдық ерекшелігі болады.
Сондықтан оқушыларды ғылыми мәтін құрастыруда пәнаралық байланысты, яғни сол
3.3. Публицистикалық мәтін бойынша. Қоғамдағы әлеуметтік және саяси жағдай,
Қазақ публицистика стилінің пайда болып, қалыптасып, дамуында газет тілінің,
газет - әдеби тілді дамытып, сөздік құрамды толықтырып, молайтып,
газет ауызекі сөйлеу тіліне де, жазба әдеби тілге де
газеттің әдеби тілдің функциональдық стильдерінің қалыптасуы мен дамуындағы рөлі
газет – тіл мәдениетінің көрсеткіші.
газет – тілдегі сөзжасам саласының пәрменді құралы.
газет – термин қалыптастыру мен бейтерминденуі үдерісі жүруіне, сол
Публицистика ашық түрде үгіт насихат жүргізеді. Мұнда сендіру,
Айтылатын, жазылатын материал дерекке негізделеді. Тіпті ресми деректерге сай
Оқырман үшін ұсынылатын материал барлығына түсінікті болуы керек.
Қай жанрдағы түрі болсын, оқушыға әсерлі, яғни ықпалы болуы
Ұсынылатын дерек көзі оқырман үшін жаңа болуы.
Публицистикалық мәтін ерекшеліктері мен қызметін былайша нақтылауға болады.
1.Түрлі оқиға, факті мен жағдаят туралы оқырманға тыңдаушы мен
2. Белгілі бір факті, дерек туралы хабардар етіп, түсінік-коментарийлер,
3.Қандай да бір мәдени, тарихи, ғылыми сипатты информациямен таныстыру
4.Қоғамдық пікір тудыру, оны қалыптастыру, адамдардың көзқарасын кеңейту және
Осы сынды мәліметтерді негізге ала отырып, газет мәтіндеріне де
Жалпыгазеттік сөздер. Бұл сөздер газеттегі белгілі бір тақырып немесе
Белгілі бір тақырып, белгілі бір жанр түрімен байланысты қарастырылатын
Газетте жиі қолданылатын тілдік бірліктерге тән мағыналық компоненттерінің ерекшеліктеріне
газетке тән типтік қоғамдық-саяси лексика негізін идеалды сөздер құрайды;
коннотативтік және эмотивтік компоненттер мақсатты түрде қолданылады;
газеттегі экспрессивті-эмоционалдық мағына эвфемизм, дисфемизм, жаргон, табулар арқылы жағымсыз
сөз мағынасына тән басқа функционалды-стилистикалық ерекшеліктер мағыналық компоненттер қатарына
Публицистика мәтіндерінің түрлерін тақырыптық, жанрлық, мазмұндық жағынан саралай келе,
Лексикалық қабаттардың өзгерісі жаңа сөздермен толығуы, керісінше көне сөздердің
Грамматикалық тұлғалардың публицистика мәтіндерінде кейбір қолданыс ерекшеліктерін атауға болады.
Бұл тұлғалар, тілдік бірліктер публицистикалық жанрдың мынадай түрлерінде ерекшелікпен
1. Репортаж тура автордың көз алдында болған оқиғаны айту,
Әкім облыс аумағындағы бір қатар өзгерістер мен жетістіктер, жалпы
2. Очеркте оқиға мен дерек тек жай баяндалып қана
Сонан соң өзі қой жайып, жылқы қайырып кетпесе де
Очерктің кейіпкері мен оқиғасы құжаттық дәлелі бар нақты дерекке
Публицистика жанрында фельетон шындық болмысты әжуалап көрсету жағынан ерекшеленеді.
4.Оқушылардың өзіндік ойын дамытып, білім дәрежесін, тіл мәдениетін айқын
Мақала жазу үшін оқушылар айналасында болып жатқан сан түрлі
Мұндай тақырыпта мақалалар жаздыру, оқушылардың сөз қолдану, сөйлем құрау
Мақала жазып үйрету, жаттықтыру арқылы оқушылардың білімін күнделікті жұмыстарымен
Мақала жаздыру арнаулы сабақ ретінде де үйретіліп отырылған грамматикалық
Қорыта келгенде, публицистикалық мәтін құрастыру олардың тілдік құралдарының ерекшеліктері
3.4. Көркем мәтін құрастыру арқылы оқушының жазбаша тілін
Көркем бейнелі тіл айналадағы әдемілікті, қайталанбас ғажап құбылыстарды суреттеу
Көркем мәтінде жазушының жеке тұлғасы оның эстетикалық қызмет түріне
Психикалық қызмет, соның ішінде эстетикалық қызметтің құрылымы, Л.С.Выготскийдің пікірі
Көркем шығарма тек талданып қана қоймайды, сонымен қатар өз
Сонымен, тіл бірліктері арқылы берілген эстетикалық эмоция (сезім) көркем
Көркем мәтіннің тілдік ерекшелігі туралы оқушыға мәлімет беруде оның
Көркем мәтінде доминанттардың мынадай іске асу тәсілдері бар:
1) жасырын тірек сөздің түзу бойымен күшейтілуі;
2) тірек сөздердің күрделі өзара әр түрлі іс-әрекет опозцияларымен
3) семантикалық аяның өзара іс-әрекеті; а) қарама-қарсы қоюшылық, ә)
4) тірек фраза - мәтін аясының әрекетінің жеке жағдайы.
Жазбаша мәтінді жаттықтыруда мұғалімнің алдында төмендегідей міндеттер тұрады: тірек
Мысалы, Т.Ахтановтың "Шырағың сөнбесін" романынан үзінді келтірсек:
"... Менің де тілімді байлап қалған сол "ұят" деген
Осы мәтін ұят ұғымына құрылған, ол мәтінге тіректік сөз
Р.А.Будаговтың жіктеуіне сай тірек сөздің үш типін ажыратуға болады:
Тұжырымды-мағыналы тірек сөзді табуда олардың мәтін түзудегі қызметін түсінуге
1) тірек сөзді мәтіннен табу, ең алдымен әдеби шығарманың
2) ең басты сөз көркем мәтінде өзінің айналасына бағыныңқы
3) тірек сөз функциональды лексика-семантикалық ұғымдарды береді, олардан тұтас
4) сөздер контексте өздеріне қосымша мағына жамайтындықтан, өздерінің жалпы
5) жазушы көптеген лексика-семантикалық жаңа пайда болған элементтерді кең
6) тірек сөзді бөліп-жарып көрсетуде белгілі бір ұғымдарға ерекше
Тұжырымдай келгенде, 5-10-сынып оқушыларына көркем мәтіннің тілдік құралдары туралы
Көркем әдебиет стилі ой мен сезімді образдар арқылы бейнелейді.
Көркем әдебиеттің тілі экспрессивті және эмоциональды болады. Жазушы оқушыға
Бақтығұлға алғашқы күндерден бастап-ақ суық хабарлар жетіп жатты. Сьезд
Көркем әдеби стильде бейнелеуіш, суреттеме құралдар: теңеу, метафора, метонимия,
Биылғы сықырлаған аязсыз, құтырынған борансыз жұмсақ басталып еді. Мал
Көркем әдеби стиль тілдің көркемдегіш құралдарын – градация, перифраз,
…Дала толы ән де үн… Бусанған жердің көзіне көрінбейтін
Тұжырымдағанда, әр жазушының өзінің талғамына қарай, өзіндік сөз тіркестеру,
Оқушыларға көркем мәтін құрастыруда, көбіне қанатты, нақыл сөздер мен
Тек тілдік талдау ғана емес, қазақтың мақал-мәтелдері арқылы ұлттық
Орыстың белгілі әдіскер-ғалымы Н.М.Шанский мәтінді тілді оқытуда қолдануға үлкен
Әдеби тіл стильдері бойынша жазбаша мәтін құрастыру барысында оқушылардың
4. Мәтінді жетілдіріп қайта жазуға төселдіру. Берілген мәтінді жетілдіріп
Мәтінді жетілдіріп қайта жазу екі бағытта жүргізіледі: 1) стильдік
Шығарма мазмұны мен формасы жағынан бір-біріне тығыз байланысқа түскен
Шығарма талапқа сай болып шығу үшін, оны жазуда мынадай
Бала шығармасының композициялық құрылысын зерттеуді ең алғаш, шығарма жоспарын
Бұл жерде оқушылардың хабарлау, суреттеу және пікірлеудің нысанасы болып
Көктем шықты. Күн ұзарып, түн біртіндеп қысқара түсті. Күн
Бұл шығармада негізінде төрт түрлі көктем көрінісі баяндалған:
1.Көктемнің белгілері. 2.Көктемгі құстар мен насекомдар. 3.Көктем мезгіліндегі балалардың
Сәуленің шығармасындағы болар мазмұны жағынан да, формасы жағынан да
Шығармада ара жігі ажыраталмаған бөлімдер болмағандықтан, мазмұн көмескі әрі
Соның нәтижесінде шығарма мәтінінің мазмұнын құрайтын пікірлердің орын
Сәуле көктемді не үшін ұнатады? Бұл мезгілде болатын жыл
Шығарма мазмұнынан бұл сұраққа да мардымды жауап таба алмаймыз.
1.Шығарма белгілі жүйеге негізделмеген; 2) жұмыс тақырыбы талап
Шығарманың солғын шығуының төртінші бір белгісі: бір сөздің не
Шығарманы жоспарсыз жазудың нәтижесінде оқушының мәтін түзуде көптеген қателіктерге
Көктем келді. Арықтардан сулар аға бастады. Жылы жақтан құстар
Қыста өзенде мұз қатқан болатын. Көктем келген соң, мұз
Көріп отырғандай, оқушы мәтінді екі қайырымға бөлген. Яғни, шығарма
Оқушы бірінші бөлімінде көктем жайынді өзіне таныс белгілерді, ерекшеліктерді
Ал шығарманың екінші бөлімінде бірінші бөліміндей көктемнің шығу үдерістерін
Шығарма бөліктеріндегі сөйлемдердің өзара келетін болсақ, мұнда, яғни бірінші
Көктем шықты.(Оқушының “Көктем келді” деген сөйлемі дұрыс емес.) Күн
Логикалық тұрғыдан алып қарағанда шығарманың бірінші қайырымындағы сөйлемде осылай
Бұл қайырымда оқушы екі түрлі ойды баяндайды. 1. Ерте
Мәтінге қойылатын негізгі талаптың бірі әрбір жаңа ой азат
Шығарманың бұл бөлігі мына төмендегі екі қайырымға ажыратылуы тиіс
Көптен күткен көктем де біртіндеп шыға бастады. Күн жылынып,
Жылы жақтардан құстар да ұшып келді. Бірі бұрынғы ұяларын
Енді мәтіннің бұл үзіндісі айтылған ойдың мазмұнына орай
Шығарманың екінші бөлімі алғашқысына қарағанда сәл ілгерілеу бар. Олай
Шығарманың екінші бөліміндегі негізгі кемшіліктер: 1) тақырыпқа қатыссыз (“Көктем
Екі сөйлемдерде де мұз сөзі қайталанып шығарма тілііне нұқсан
Мәтінін соңындағы автордың жасаған ой қорытындысын (Көктем қандай тамаша)
Оқушының субъективтік сезімі мен ішкі көкейдегі пікірлерден туындаған десек
Оқушы шығармасында сөз, сөз тіркестері және сөйлемдерді таңдауда бірқатар
Тұжырымдай келгенде, мәтінді редакциялау, жетілдіріп қайта жазуға төселдіру мәтін
Қорытынды
Сөйлеуге үйретуде тұтас мәтін синтаксисін меңгертуді оның негізгі белгілерін
Мәтіннің құрылысын меңгертуде талдау, жинақтау, бақылау және салыстыру әдістерін
Мұндай іскерлік пен дағдылар жаттығу, мәтін құру, ауызша мазмұндау
Жазбаша сөйлеуді дамыту мынадай дағдыларды қалыптастыру арқылы жүзеге асады:
Мұндай іскерлік пен дағдылар жаттығу, мәтін құрау, жазбаша мазмұндама,
а) жаттығулар тіл білімінің салаларына байланысты аналитикалық, синтетикалық және
ә) оқушылардың жазбаша мазмұндату
б) жазбаша тілін дамыту негізінде өз ойынан белгілі тақырып,
Мәтінді әдеби тіл стильдеріне байланысты құрастыра білу дағдысы бақылау,
Пайдаланылған әдебиеттер:
Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мелекеттік жалпыға міндетті
2. Білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.
3. Бағдарламалар. Қазақ тілі. 5-7; 8-9-сыныптар үшін.
Қазақстан Республикасының орта білімді дамыту тұжырымдамасы.// Егеменді Қазақстан ,
Байтұрсынов А. Тіл тағлымы, Алматы, 1998, -362 б.
.Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер, Алматы: Ғылым, 1966,
7. Сыздықова Р. Абай өлеңдерінің
8. Балақаев М., Томанов М, Манасбаев Б. Жанпейісов Қазақ
Құрманова Н. Сөз тіркесін оқыту барысында оқушылардың логикалық ойлау
10. Гальперин И.Р. Грамматические категории текста. –Москва: Просвещение,
11. .Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің мәселелері, -Алматы: Рауан,
12. Москальская О.И. Грамматика текста, -Москва: Высшая школа, 1981
13. Смағұлова Г.Н. Мәтін лингвистикасы. Оқу құралы, -Алматы: Қазақ
14. Шаханова Р.Ә. Техникалық жоғары оқу орындарының орыс бөлімдерінде
15. Клычникова З.И. Психологические особенности обучения чтению на иностранных
16. Бағдарламалар. Қазақ тілі. 5-7; 8-9-сыныптар үшін. Алматы, 2004.
17. Қордабаев Т. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлем синтаксисі
18. Копыленко О.М. Текст как продукт рече-мыслительной
19. Руденко Л.П. Смысловая компрессия как метод
20. Мұқанов М.М. Педагогикалық психология очерктері, Алматы: Қаз.-мем.оқу.пед. Баспасы,
21. Сарыбаев Ш. Қазақ тілінің методикасының кейбір мәселелері. Алматы,
22. Зинченко П.И. Непроизвольное запоминание, -М.1961
23. Шаханова Р.Ә. Техникалық жоғары оқу орындарының орыс
24. Рахманов А.И. Методика обучения немецкому языку. –Москва: Педагогика,
25. Оралбаева Н., Жақсылықова Қ. Орыс тілі мектептерде қазақ
26. Құрманова Н.Ж. Сөз тіркесін оқыту барысында оқушылардың
27. Шалабай Б., Ахметова М. Мәтін лингвистикасының негізгі мәселелері.
28. Шаханова Р.Ә. Техникалық жоғары оқу орындарының орыс бөлімдерінде
29. Мучник Б.С. Психологические основы развития русской письменной речи.
30. Щерба Л.В.Языковая система и речевая деятельность. –М.: Наука,
31. .Бағдарламалар. Қазақ тілі. 5-7; 8-9-сыныптар үшін. Алматы, 2004.
32. Ладыженская Т.А. Система обучения сочинениям на уроках русского
33. Неталиева Х. Қазіргі қазақ тіліндегі –у тұлғалы
35. Ищанов К. Повелительное и желательное наклонение в современном
36. Матвеева Г.Б. Основы проблемного обучения,
37. Леонтьев А.А. Избранные психологические произведения. Т.ІІ,
38. Выготский Л.С. психология искусство.
39. Выготский Л.С. психология искусство. –
40. Будагов Р.А. История слова в истории общества,
41. Мұқанов М.М. Педагогикалық психология очерктері, Алматы: Қаз.-мем.оқу.пед. Баспасы,
42. Шанский Н.М. Язык и речь // Что занчить
мәтінді оқушының ұғыну деректері
автордың ойын қате түсіну деректері
автордың ойын түсіну деректері
бұрмаланып түсіну
дұрыс түсінбеу
қабылдаудың заңдылықты қателері
оқуда кездейсоқ қателер жіберу
сөйлем мәнін қате түсіну
Жеке сөз мағынасын түсінбеу
Сөз тіркесіндегі сөздердің байланысындағы мәнін түсінбеу
Сөзжасамның мағынасын дұрыс түсінбеу
Логикалық екпін бойынша дұрыс түсінбеу
Сөздерді ажыратудағы қате мәні
Сөздердің байланысының қате мәні
Қазақ тілі сабағындағы жазба жұмыстарының жүйесі
Қазақ тілі оқулығындағы жаттығу жұмыстары
Бастауыш сыныптарда грамматиканы оқыту мәселесі
Оқушылардың әдеби тіл стильдеріндегі мәтін бойынша жазбаша сөйлеу әрекетін дамыту әдістемесі
Грамматика және тіл дамыту
«Грамматика, емле және тіл дамыту жұмыстарына үйретудің әдіс-тәсілдері»
Пысықтауыш
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастырудың педагогикалық шарттар жүйесін теориялық тұрғыда негіздеу
Тілдің актіив және пассив лексикасы жөнінде
Жазбаша тілге баулу икемділіктері мен дағдыны дамытудың теориялық негіздері