Зар заман поэзиясының бастау көздері

Мазмұны
Кіріспе................................3-6
I тарау.Зар заман ағымы–заман шындығы мен халық тағдырының
әдебиеттегі көрінісі.....................7-34
1.1 Ағымның зерттелуі және теориялық негіздері.........7-19
1.2 Зар заман поэзиясының бастау көздері.........20-34
II тарау. Мұрат Мөңкеұлының әдеби мұрасы..............35-62
2.1 Ақын өмірі және айтыс өлеңдері...................35-45
2.2 Мұрат Мөңкеұлы шығармаларының мазмұндық сипаты
мен көркемдік ерекшелігі................46-62
Қорытынды.........................63-65
Пайдаланылған әдебиеттер.......................66-67
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі:
Түрлі саяси науқандардың тұсында зар заман ағымына әр қилы
Мұрат ақынның заман шындығын жырлаған әдеби мұрасын айтуда зар
Зар заманның әдебиетіміздің ұзақ тарихындағы өзіндік орнын, көркемдік сипаттарын,
Дипломдық жұмыстың мақсат – міндеттері:
Дипломдық жұмысты жазуда қазақ әдебиеттану ғылымының көп жылғы ізденісі,
Зар заман ағымының әр кезеңдердегі зерттелуіне шолу жасап, ғылыми
Дәстүр жалғастығын негізге ала отырып, ағымның бастау көздерін анықтау.
Мұрат Мөңкеұлы шығармаларындағы зар заман ағымының сипаттарын, мазмұндық, көркемдік
Мұрат ақын мұрасының зар заман поэзиясындағы, әдебиет тарихындағы алар
Жұмыстың нысанасы ретінде зар заман ақындарының, Мұрат
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық маңызы:
Дипломдық жұмыстың нәтижесін осы тақырып қарастырылатын ХIХ ғасыр әдебиеті,
Сондай – ақ әдеби ағым, көркемдік әдіс сияқты мәселелерді
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен
Бодандықтың қамытын киген көшпенді халық кешегі күнгі жалына қол
“Зар заман” – бұл белгілі бастау – бұлағы бар,
Зар заман поэзиясы тек әдебиеттану ғылымының зерттеу объектісі ғана
Бұл ақындардың шығармаларына тұсау салудың бірінші себебі – олардың
Екіншіден, зар заман жыршылары отаршылдыққа қарсы бой көтерді. Олардың
Үшіншіден, олардың бірқатарының шығармаларында ақырзамандық (эсхатологиялық) сарын орын алды.
Зар заман поэзиясын зерттеп бағалаудың көп жылдық дәстүрінде байқалған
Идеологиялық қатаң қиыншылыққа қарамастан аталған дәуірдің айтулы өкілдері Дулат,
Зар заман өлеңдерінде азаттықты аңсаған қазақтың рухы сақталды. Бұл
I тарау
Зар заман ағымы – заман шындығы мен халық
1.1 Ағымның зерттелуі және теориялық негіздері.
«Зар заман» атауын әдеби термин ретінде алғаш рет М.
М. Әуезов бұл кезеңнің әлеуметтік ахуалына, осы топқа жататын
М. Әуезов зар заман дәуірін Абылай тұсынан басталып, Абаймен
М. Әуезов зар заман ақындарының сары уайымшылдық сарынына да,
Сары уайымшылдық халықтың мұң – мұқтажымен сабақтастығына, қайраткерліктің ұлттық
Зар заманнан бастап әдебиеттің жазбаша сипат алатыны жөніндегі М.
Қазақ әдебиетіндегі зар заманға ұқсас құбылыс қырғыз әдебиетінде де
Қазақтың ірі қоғам қайраткері Халел Досмұхамедұлы М. Әуезовтың бұл
Ы. Алтынсарин «горе киргиз» - «Қазақтың қайғысы; В. Радлов
Шортанбай өлеңінен кейін «зар заман» тіркесі қалыптаса бастаған. Әлихан
Ол Шортанбай орыс халыққа емес, орыс мемлекетіне қарсы емес,
Әдебиет пен өнерге идеологиялық бақылау үстемдік құрып тұрған кезеңде
Алқалы бас қосуда «зар заман ақындары», «зар заман поэзиясы»,
Мәселеге қазіргі көзқарас бойынша үңілсек, Дулат пен Мұрат, Шортанбай
Ы. Дүйсенбаев сынды ғалымдар жыр жүйріктерінің өлең – толғауларын
Конференцияда бүгінгі күн тұрғысынан қарасаң да пәлендей мағынасы өзгермейтін,
Бұл ғылыми теориялық конференция аталған ақындар шығармаларының тағдырын шешетін
Зерттеушілер «кертартпа бағыттың» ақындарына ұлы Абайды қарсы қойды. Олардың
Дулат ақынның шығармашылығы жөнінде конференцияда әрқилы пікірлер айтылды. Х.
Конференция қаулысында Мұрат пен Дулаттың шығармашылығы бірге сараланды:
Қазақ әдебиетіндегі зар заман поэзиясын қай тұрғыда түйініп –
Зар заман әдебиетін, оның тұлғалы өкілі Шортанбай шығармашылығымен байланыстыра
Соңғы уақытта әдебиеттегi зар заман құбылысына философ – ғалымдар
Сондай – ақ қазақ философиясының пайда болу, қалыптасу және
Қазақ философтардың iшiнен Х. Ақназаров зар заман поэзиясын алғаш
Қырғыз зерттеушiсi Ж. Рақышевтың Қазақстанда қорғалған ғылыми еңбегiне негiзiнен
Зар заман сарынын қазақтың күй өнерiнен iздеу жөнiндегi ой
Бұл жөнiнде Тарақты Ақселеу әдебиеттегi антиутопиялық ағымның өкiлдерi ретiнде
Ендi зар заман поэзиясы туралы шетелде айтылған пiкiрге назар
Автор зар заман дәуiрi /“Time of Lament”/ ақындарының санатында
1978 жылы зар заман өкілдерінің (Дулат, Шортанбай, Мұрат)
Зар заман поэзиясының өкілдері саналған ақындардың шығармашылығы хақында әр
Әдебиетіміздің беттерін қалпына келтіру қолға алынған жылдардан бастап зар
Зар заман – отаршылдық қысымын көрген елдің әдебиетінде рухани
Кеңестік дәуірдегі мектеп оқушыларына көнені көксеп, жаңаны жатсынған зар
М. Әуезов «зар заман ақындары» деген тіркеске Асан Қайғыны,
Қазақ тұрмысына жат құбылыстарға шошына қарау – зар заман
Заманның зары – Дулат өлеңдерінің негізгі желісі, онда өткенді
Біздің әдебиетімізде қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған заманды аңсау сарыны
1991 жылы жарық көрген «Әлем» альманағын құрастырушылар зар заман
Келешектен үміт күтпей, өткен өмірді идеал тұту – қазақ
Зар заман өлеңдері антиутопиядан гөрі дистопияға жақындайды (дистопия –
Айтып та айтпай немене,
Өткен заман келер ме?
***
Айғыр айтып сойсаң да,
Әуелгі заман келмейді.
Осылай өзара салыстыра бағалаған уақыттың өлшемдері (өткен дәуір, бүгінгі
Көшпенді елдің отырықшылыққа айналуы да оның әдебиетіне ықпал етпей
«Зар заман» алдымен, әдебиеттің еншісі. Қазақ өлеңдеріндегі жаңаша күйді,
Зар заман поэзиясын зерттеп – зерделеп, теориялық мәселелерін талдап
1.2 Зар заман поэзиясының бастау көздері.
Әдебиетіміздің тарихы ежелгі дәірден тамыр тарататыны секілді поэзиядағы
Қазақтың фольклорлық мұраларын қалыптастырған халық санасындағы мол оппозициялы ұғымдар
Ел мен жерді, жігер мен намысты сақтап қалу үшін,
Ә. Кекілбаев қазақ даласы соңғы мың жылдықта зар заман
“Иман ұясы мешітте көпке уәжі өтпеген хазіретті Иассауи жер
Ұлы тұлғалардың өз ортасынан безінуі, оларды болмыстың қанағаттандырмауы –
Келешектің келбетіне көрегендікпен үңілген Асан абыздың болжамдары кейін зар
Дәурені тасқанда көршілерді ықтырып, дәрмені басылғанда бос жатқан
Қасіретке ұшырағанда кешегі күнді жоқтау, елдің зарын зарлап, қайғыру
Орта ғасырлық ойшылдарымыздың бірі Махмұд Қашқаридің «Диуани лұғат ат
М. Қашқари сөздігіндегі өлеңдерге өзек болған негізгі желі –
Дүние қызынды,
Адам азып, бұзылды
***
Адамды заман күйі әлсіретті
***
Бүтіндей заман өзгерді,
Құтыртып жаман ездерді
Адамдар өтірік сөзге ерді,
Парасатты бек кеткен соң.
Заманға көңіл толмаушылық, адамның азғандығын айтып, торығушылық Қашқари заманына
Заманның азғаны мен тозғаны туралы толғамдарды Жүсіп Баласағұнның «Құтты
Жүсіп:
Кішіде - әдеп, қалмады ақыл ағады,
Сыйластық жоқ, бөктік дау – шар, жалаға.
Әбубәкір:
Ағадан кетті ағалық,
Ініден кетті кішілік.
Жүсіп:
Ел ақшаның құлы болды, табынды.
Күміс кімде болса, соған жағынды.
Мұрат:
Ақшаны сүйеніп,
Айтқан сөзі бұл болды.
Жүсіп Баласағұн шығармасындағы ақыр замандық сарынның болжауды келер шақта
Зар заман поэзиясының негізгі арқауы болып табылатын өз төңірегіндегі
Ұлы ойшылдың өлеңімен өрілген алпыс тоғыз хикметтің өн –
«Хикметтерде» сипатталған заман – қатігездік жайлаған («Ел – жұрттан
Ежелгі дәуір әдебиетінен бастау алатын өз ортасына көңіл толмаушылық,
Зар заман поэзиясының табан тірейтін тағы бір қазығы –
«Зар заман ақындарының барлығындағы сары уайым Асан бастаған сарын.
Аты аңызға айналған бабамыз келер заманның сипатын айна –
Асан атаның алдағы дәуірге көріпкелдік жасаған осы бір өлеңнің
Мұнан соң қилы – қилы заман болар,
Заман азып, заң тозып, жаман болар.
Қарағайдың басына шортан шығып,
Балалардың дәурені жаман болар.
Ол күнде қарындастан қайырым кетер,
Ханнан күш, қарағайдан шайыр кетер,
Ұлы, қызың орысқа бодан болып,
Қайран ел, есіл жұртым сонда не етер.
М. Әуезов Асан Қайғыны қазақ елінің орыс билігіне мойын
«Қайран ел, есіл жұрт не болады?» деген ауыр сұрақ,
Халықтың ой – арманымен өзектес «Жерұйық» Асанның іздеген, бірақ
Асан Қайғы есімі зар заман ақындарының ішінен Мұрат Мөңкеұлының
Асан Қайғыдан кейінгі жыраулар шығармашылығы жауынгерлік рух пен көтеріңкі
Қарағай судан қашып,
Шөлге біткен бір дарақ.
Балықтан шыққан бір қарақ
Ойлама шортан ұшпас деп,
Қарағайға шықпас деп [39; 32]
Сондай – ақ кейбір деректерде Асан Қайғының бұлайша жұмбақтауының
Балық атаулының ішінде аса бағалы емес шортанның көкпен таласқан
Сондай заман жеткенде,
Шаңырағың күл болар.
Еліңе қауіп төнгенде,
Ата ұрпағың құл болар.
Қалаларың қас болар,
Қаскөйлігің бас болар [39;63].
Бұқардың зар заман ақындарынан айырмашылығы неде десек, Шортанбай, Әбубәкір,
Сонымен, «Қарағай басын шортан шалар – Асан Қайғының жұмбағы
Осы тұрғыдан алғанда Бұқардың дәірі де төрт құбыласы келісіп
Әй заман – ай, заман – ай,
Түсті мынау тұман – ай.
Істің бәрі күмән – ай,
Баспақ – тана жиылып,
Фәни болған заман – ай.
Құл – құтандар жиылып,
Құда болған заман – ай.
Арғымағын жоғалтып,
Тай жүгірткен заман – ай, [39;31].
Бұқар жыраудың толғауындағы осындай оралымдар кейін зар заман поэзиясына
Сондай – ақ ұлы жырау батыстағы көршінің отаршылдық пиғылы
Құдайды білмес, діні жоқ.
Жамандықта міні жоқ.
Осы сынды бір кәпір,
Аузы – басы жүн кәпір.
Жаяулап келер жұртыңа.
Жағалы шекпен кигізіп,
Балды май жағар мұртына.
Жемірлерге жем беріп,
Ел қамын айтқан жақсыны,
Сөйлетпей ұрар ұртына.
Бауыздамай ішер қаныңды.
Өлтірмей алар жаныңды [39;32].
Болжам сарынымен Абылайға айтқан толғауында ел – жұртқа төнер
Бөтен елмен үйір боп,
Іргеңізді қоспаңыз.
Кәпір алмас демеңіз,
Наны қатты жемеңіз.
Зәбірі қатты бұл кәпір,
Алмай қоймас демеңіз [39;19].
Бұқар өз дәуірінде болашақ заман туралы түсінік қалыптастырды. Жырауға
Елдің келешегін, ұрпақтың ертеңін ойлап күңіренген Асан абыз бен
Қазақ зар заман поэзиясы - өз дәуірін қызығы кеткен,
Зар заман поэзиясындағы ақырзамандық сарын екі түрлі ыңғайда байқалады.
«Заманақыр таянды» тұжырымын отаршылдықпен байланыстыру негізінен Шортанбай, Әбубәкір шығармаларына
Заманақыр таянды,
Таянбай енді неғып тұр.
Артыңнан кәпір аңдып тұр.
Алайын деп қай күні
Аманат малдай бағып тұр.
Сондай – ақ Әбубәкір Кердерінің де ақырзамандық концепциясы өте
Кердерінің заманның азып – тозуы хақындағы ой – пікірлері
Замана жылдан – жылға түрлі болды,
Күн болды қарағай басын шортан шалған.
Бақа би қалған көлге деген болып,
Біздерге әркімдер де көзін салған.
Әбубәкір эсхатологиялық көңіл – күйі әр түрлі ыңғайда көрініс
Тұман басты заманды,
Біз заманға не қылдық.
Заманның түбі қылдай – ды.
Қыл үзілсе басыңнан,
Жалғыз сағат тұрмайды.
Аспанда ай, күн тұтылды,
Көріп пе едің мұндайды.
Осы тақылеттес толғамдарда заманды да, адамды да, табиғатты да
Жақсыны жау да болса дұшпан тұтпа,
Жаманның басында тұр заман ақыр.
***
Бұзылған пенде ниетті,
Бұрынғыдай аспан, күн.
Біздіңше, бұл дін қағидаларына өте жетік Әбубәкірдің «қиямет күнінің
Ақырзаман мен қиямет күнін байланыстыру, бір мағынада түсіну Шортанбай
Зар заман поэзиясындағы эсхатологиялық түсініктің бір көрінісі - өз
Заманақыр кезінде
Қожасы жоқ құл азар,
Қонысы жоқ бай азар.
Азғанының белгісі
Байдың тілін жарлы алмас,
Ханның тілін қара алмас,
Өлінің тілін тірі алмас.
Заманақырды келеңсіз құбылыстардың жиынтығы түрінде көзге елестететін Шортанбай көбіне
Әбубәкір Кердері адам бойындағы имандылық қасиеттердің аяқ асты болуын
Заманақыр болғанда,
Біздің қазақ баласы,
Аяққа басып қор етті.
Не Медине, Мекесін.
Имандылықты ұмыту, хақ жолынан безіну, күнәға бату – ақырзаманға
Шариғат жолын тастадың,
Теріске елді бастадың.
Дулат «Аз нәрсеге, ант ішіп, Аруақты аттадым», - деп
Ал Мұрат Мөңкеұлының шығармаларында мұндай көңіл – күй аракідік
Эсхатологиялық түйсікті оятатын үрей, қорқыныш, қауіптің пайда болуы –
Түптеп келгенде, зар заман поэзиясындағы эсхатологиялық сарын отаршылдықтың болжаусыз
Біз жоғарыда зар заман поэзиясын қалыптастырған үш бастау –
Нақ осы ахуалға ұшыраған халықтың көңіл – күйі зар
II тарау
Мұрат Мөңкеұлының әдеби мұрасы.
2.1. Ақын өмірі және айтыс өлеңдері.
Мұрат – жезтаңдай шешен – жырау, төгілген ақпа ақын.
Ақын 1843 жылы Қазақстанның батыс өлкесіне қарасты Қызылқоға жерінде,
Бай Мөңке жер сауырысы, Тілеу Құлан,
Қайран жұрт көшуші едік толықсыған.
Шәй ішіп самаурыннан сәске түсте,
Көп едік тәкаппарсып мырзасыған,
Алланың құлы болсаң бізге күлме,
Тап болар тасқан жұртқа мұндай лаң.
Бұл жолдар, негізінен, қайғылы шақтың, кейбір ауыртпалығы көбірек кездердің
Ақынның негізгі шығармаларына иек артсақ, ол онша жоқшылық зардабын
Тойсойған Орал бойы жүрген жерім,
Қызығын дәулетінің көрген жерім.
Ат мініп, мырзалардан нар жетектеп,
Қызылын әуестікке киген жерім,
Қиғаш қас, оймақ ауыз, бал тамақты,
Күнінде асаулықтың сүйген жерім…
Ақынның балалық шағы дәулетті ағайындарының ортасында, адал ниетті аға
Дау емес, жол оқыдым, бала жастан
Өнерім он жасымда судай тасқан,-
деп дұрыс ескертеді. Асылы “Баланы жастан”, - деген емес
Мұрат өзі өмір сүрген дәуірінің перзенті. Өскен орта, жасаған
Мұраттың ақындық ортасын сөз еткенде, оны өсірген қоғамдық құрылыс,
Ата – баба дәстүрімен ата мекенде өмір сүру, кең
“…Екі ғасырдағы патша өкіметінің жұмысы қазақты әбден бағындырып алып,
Мұраттың өлеңдерінде патша хүкіметінің қазаққа жұмсаған саясаты айқын байқалады.
Халел Досмұхамедұлының біз келтіріп отырған сөздері бұдан көп жыл
Әуелі жеңіп орыс елді алды,
Сартау, Астраханның жерін де алды.
Артынып Еділден соң Нарынды алды,
Тоғайдың ағаш, қамыс, талын да алды.
Ар жақтан Қайып алды, Науша қашып,
Тарлықтың сонан бері қаптағаны.
Тамәмді сумен, нумен қоршап ұстап,
Қазақтың мұнан жұтқа шалынғаны.
Қуалап Исатайды өлтірген соң,
Заманның содан бері тарылғаны.
Келтірілген жолдардағы ақынның “орыс”, -деген сөзі қазіргі халықтың қарым
Ақын қалдырған мұраларға көз салсақ, оның творчествосы кең арналы,
Мұраттың Жантөлі қызбен айтысында Жантөлі Сара ақын сияқты күйеуінің
Мұрат: Жантөлі жас күніңнен болдық
Қыдыртқан жігіттіктің тентек желі.
Көп айдың көрмегелі жүзі болды,
Жантөлі үйіңнен шық көріскелі.
Жантөлі: Құда – еке, жас күніңнен болдық телі,
Қыдыртқан жігіттіктің тентек желі.
Көп айдың көрмегелі жүзі болса,
Асықпай атыңнан түс сөйлескелі.
Мұрат: …Ақырып, ат ұстамай аттан түс
Қарағым, маған айтшы ненің желі?
Жантөлі: …Болғанда сары жұлдыз қаз келеді,
Қыс өтсе, оған жалғас жаз келеді.
Асығып, ат ұстамады деп айып етпе,
Көңіліміз – ояу, көзіміз – ұйқыда еді.
Мұрат: …Болғанша тапа –
Деп пе еді, қас әулие таз немені.
Жантөлі: …Айтқаның қатын өсек басыңа сын,
Құда – еке, дардай етіп ез немені…
Айтыс сөздерін естіп намыстанып отырған Жантөлінің күйеуі екі рет
Бір қақтың ақ бетіме ашуменен,
Жігітке ашу ұят асылы деген.
Ұрынған өзі келіп Берішке тимей,
Мен бе едім ақ қара бас құрт басың жеген?!
деп, қолындағы домбырасын лақтырып жібереді;
Мұрат:
Осыған кісі келер ме, басын көрген? –
депті.
Айтыс осылайша аяқталады. Бұл арада Жантөлі сөз таба алмай
«Мұраттың айтыстары негізінен қайымдасу түрінде келеді. Қайым өлеңдердің
Мұраттың Жылқышы деген ақынмен айтысы оның жасырақ шағында өткен.
Дау емес, жол оқыдым бала жастан,
Өнерім он жасымда судай тасқан,-дей келе
Мұрат ел қорғаған ерді, мырзалығымен танылған азаматты, қайырымы мол
Ойлашы дүниенің өзі жалған,
Өткен соң жігіттікке әркім де арман.
Баласы кіші жүздің адасқанда,
Есболай әулие еді атқа мінген...
Былайғы судың басы Қобда, Елек,
Екпіндеп сөз айтасың бөлек – бөлек.
Жігіттің халқына тиген пайдасын айт,
Сұрқия ұрыны айтып неге керек...
Мұрат пен Ізім шайыр айтысы дейтін – ұзаққа созылмаған
...Қара болсаң, далада,
Қарауытып тұрған моласың.
Тама болсаң, келімсек,
Жетіруға қонақсың.
Сол таманың ішінде,
Ізім бір атты баласың,..
Темір болсаң, жаның жоқ,
Балға – төске түсерсің...
Қабан болсаң, шошқасың,
Шошқа болсаң, торайсың.
Бура болсаң, шөп жерсің,
Басқа малдан көп жерсің,-
деп жауап қайырады. Жауап сөздері логикалы – жүйелі болғандықтан
Мұраттың Жаскелең ақынмен айтысы да ұзақ емес. Үлкен бір
Алашта алаш болғалы,
Алаша атқа мінгелі,
Ала шұбар ту байлап,
Алашқа ұран біреу бергелі,
Әлім бе еді ағасы,
Шолпан ба еді анасы?!
Мұраттың Бала Ораз ақынмен айтысы да бастала түсіп басылып
Бала Ораз:
Жемге қала салдырмай,
Дін қылышын сермедім.
Қарабау мен Қаракөл,
Тайсойған бүйрек ішінде,
Бұқпақтап көшкен берішке,
Тола ма менің шеңгелім?!
Мұрат:
Мақтауда етіп келгенің,
Топ ішінде өлгенің.
Заманға қарай сөз керек...
Және айтасыз берішті,
Беріштің ісі тегісті.
Келтірілген екі ақын сөздері де елінің басты батыр ерлерін
Мұраттың Тыныштықпен айтысы да басқа айтыстарымен сарындас. Елу жастағы
А, кемпір, дүниенің өзі жалған
Жалғаншы қолдан кетсе әркімге арман...
Алыстан мойын созып келген күні
Тап болдық тісі қайтқан кемпіріне – ай...
Кемпірмен елудегі айтыс деген,
Шеркештер, қорлық білдім осыныңды – ай...
Ар жақта Тілеубай мен Жолым өткен.
Жерінде көкжал сері болып өткен.
Нарында хан баласы итше сабап,
Ер еді дүниеге қолы жеткен...
Айтыс жанрындағы Мұраттың шығармалары – оның ақындық өнерге дағдылану
2.2. Мұрат Мөңкеұлы шығармаларының мазмұндық сипаты мен көркемдік ерекшелігі.
Ауыз әдебиетін үлгісіне жетік болғанын әлі де болса анықтай
Мұратты өз көзімен көрген Мұрын жыраудың естелігі біздің пікірімізді
Енді, ақынның толғаулары мен дастан, жырларына түсініктер бере кетелік.
“Үш қиян” мен “Қазтуған” толғау – дастандарындағы негізгі пікір,
Замана қайтып түзелсін,
Қоңсыдан туған би болды...
Азамат ердің баласы
Айдарына малы жоқ,
Топ көрерге зар болды.
Осылайша, тек отаршылар ғана емес, елдегі санасыз, сапасыз бұзақылардың
Мен қауіп еткеннен айтамын,
Ақ борықтай иілген,
Кейінгі туған баланың
Ұстай ма деп білегін,
Шая ма деп жүрегін.
Шашын, мұртын қойдырып,
Ащы суға тойдырып,
Бұзама деп іреңін.
Адыра қалғыр заманның
Мен жаратпаймын сүреңін.
Заманның бұзылуына байланысты ендігі адамдарда қайыр, шапағат, салауат деген
Шапағат , қайыр қалмады,
Жақын – жуық жараннан.
Атқа мінген жігіт те,
Қалмады нәрсе қарардан.
Қайыр кетіп қазаннан,
Қуат кетіп азаннан.
Мұндай жағдайға кезіккен ел – жұрты не істеуі керек?!
Заманнан заман оралған,
Дүние шіркін соны алған
Адыра қалғыр бұл қоныс
Қайырсыз екен азалдан.
Қазақ еліне тұтқа болған өткен дәуір қайраткерлері Асанқайғы, Қазтуған,
Еділдің бойы – қанды қиян,
Жайықтың бойы – майлы қиян.
Маңғыстадың бойы – шаңды қиян.
Адыра қалғыр үш қиян...
Жеті жұрттың кеткен жер,
Қайырсыз болған неткен жер?
Адыра қалғыр, көк Жайық,
Көпір салып өткен жер.
Асанқайғы, Қазтуған,
Орақ, Мамай, Телағыс,
Шоралар шұбап кеткен жер!
Жердің құтсыздығы – оның баянды қоныс боп, ел –
Мыңнан – мыңнан жылқы айдап,
Жүзден – жүзден нар байлап,
Ақтылы қойдың өрген жер,
Шалқыған дәулет мол бітіп,
Қызығын жұртым көрген жер!..
Арпа, қауын төктірген,
Жеріне жеміс ектірген...
Ата – баба игеріп, қоныстанған осынша бай мекеннің жау
Тұлпар мініп ту алған,
Дұшпанын көріп қуанған,
Алмасын қанға суырған
Аруақты ерлердің
Абыройын төккен жер...
Ердің соңы – Исатай,
Бармағын тістеп өткен жер,-
деп ақын қазақтың айбынды батырларын, олардың өткен істерінің аяғы
Шаңдаттырып даласын,
Талқан етіп қаласын,
Атамыз қазақ болғанда,
Әлде неше шапқан жер.
Қоралап айдап дұшпанды,
Қарық олжаға батқан жер.
Қайырсызда болып барады – ау,
Атамыз өткенАсан би,
Мұны да құтсыз деп айтқан жер.
Ел қамын жеп өткен жиһанкез Асан би де бұл
Ақтөбе мен Қорғаншы,
Асанқайғы бабаның,
Қызылтастан үй салдырып,
Он жыл тұтас отырып,
Әңгіме құрып кеткен жер.
Сондай – ақ, елге ерлігімен даңқын асырған Сидақ батыр
Алты жыл балшық бастырып,
Тоғыз жыл кірпіш соқтырып,
Сусынын шайға қандырып,
Хандығына жұртын нандырып,
Адыра қалғыр Астрахан
Әз Жәнібек хан салдырып,
Ақылын кәуірге алдырып,
Айласы құрып кеткен жер.
Осы өңірді жайлаған қазақтың бай, батырларының барлығы да амалсыздық
Орақ, Мамай, Қобыланды, Ертарғын, Едіге би, Асан билер сақтық
Бұрынғы өткен заманда,
Ел қорғаны барында,
Белгілі екен ерлерге, Жаудың да келер шамасы,
Қоныстың бәрін жоғалтқан,
Ноғайлы қазақ надан жұрт
Бірлігіңнің де кемісі...
“Үш қиян” Мұраттың шешендігін, суреткерлігін танытарлық таңдаулы толғауларының бірі.
Емендей белін бүгілтіп.
Жібектей жалын төгілтіп.
Еріні төмен салпиған,
Құйрығы гүлдей малынған.
Күдері бел, күпшек сан,
Бедеу атқа мінген жер.
Қазақтың өзіне ғана тән тұрмыс, тіршілік қамдары, салттары, көші
Қырғауылдай қызыл нар
Қыз келіншек жиылып,
Қызықпенен артқан жер,
Айыр өркеш сары інген
Кілем жауып үстіне
Қыл арқанмен тартқан жер.
Немесе:
Табаны жерге тимеген,
Маңдайы күнге күймеген.
Тұлпардан өзге мінбеген,
Салқында ал қара құс тон киген,
Салтанатқа салпы ерінді нар артып,
Салқамдыққа жорғадан өзге мінбеген.
Міне, осындай өзіне, салтына жарасымдысәнді тұрмыс шегіп, киім киіп,
Киім кисе жеңі жоқ,
Етегі бар да белі жоқ,
Бармақ сияр жері жоқ,
Қатпа болған түйедей,
Киеңкі болған биедей,
Ел биледі бір сымпыс.
Осылайша ақын,- азғындық белгілері деп, бұрын қолданып келген үйреншікті
Мұраттың “Қазтуғаны” - оның “Үш қиян” толғауының логикалық жалғасы.
Арайна, билер, арайна,
Арайна десем болғай ма?
Арайнасыз әр қайда,
Ердің ісі оңай ма.
Арайна болған Қазтуған,
Қайғыланып сонда толғай ма?!-
деп Қазтуғанның аузымен ақын өзінің “Үш қиян”, “Сарыарқаларындағы” идеяны
Еділді қоныс етпеңіз,
Жағалап қалмақ алады.
Жайықты қоныс етпеңіз
Сыдыра біткен көкжиек
Кәпірлер қала салады
Әй, жақсылар жақсылар,
Бұл қоныстан кетпесең,
Оны талақ етпесең...
Күндердің күні болғанда
Қайғыда жүріп өлерсің!
“Қазтуған”- Мұраттың шешендігіне куә боларлық көркем туынды. Ақынның Қазтуған
Жайық сенi қайтейiн,
Ағашың абат көрiнген.
Жасыл ала қамқадай,
Жапырағы жерге төгiлген.
Бұтағы бұрама күмiс алқадай.
Баттауығы бiлектей,
Ботташығы жүректей,
«Жыраулық поэзияға тән ақпа – төкпе екпiн, бiрыңғай ұйқас,
«Мұрат ақын шығармаларының ең көлемдiсi “Қарасай – Қази” жыры.
…Қай жаманға тастайсың,
Орда байтақ елiңдi?
Аңдып жүрген көп жаман,
Сындырған екен белiңдi.
Қапылықпен кеттiң бе,
Бiр сермемей қолыңды.
Артыңа тастап барасың,
Алған бiр жұпты телiңдi.
Қарасай мен Қазидай,
Жас қалдырдың төлiңдi!..
Орақ тiлге келiп өлердегi сөзiн айтады. Ел жағдайының қиын
Ақмырза досым келдiң бе,
Орақты жатқан көрдiң бе?..
Қос – қос орда, қос орда,
Қосылып қонбас менен соң…
Баса жайлап шет қонып,
Ел қона алмас менен соң…
Адам тiлiн бiлмеген,
Басы шоқты қалмағың,
Аузы түктi кәуiрiң,
Жан – жағыңды қамалап,
Қала салар менен соң…
“Қарасай – Қази” жырындағы ең тартымды көрiнiс – Қараүлек
Айдынды Орақ, ай да Орақ,
Ай балтасы қанды Орақ.
Байтақ жұртың тозды Орақ…
Аюдай арқыраған Орағым,
Астраханда даңды Орақ,
Арғымақ атың азды Орақ.
Күндей күркiреген Орағым…
Орақты өлтiрген екi жүздi қарабеттер тобына арнаған өжет сөздерi
Орағымды өлтiрген:
Алшы, Смайыл, Тобаяқ
Есiмнен менiң кетер ме?
Орағымды өлтiрген,
Қалу мен Сары оңбасын,
Ергiз де екi болмасын.
Қараүлек жоқтауының тағы бiр маңызды жерi ол елге төнiп
Құладынның көрдiң бе,
Аспаннан қу төңкерiп iлгенiн?
Аңдаймысың, жiгiттер,
Ноғайлының мынау үстiнен
Ауыр әскер ертiп жүргенiн.
Үстiмнен жүрген дұшпанның
Езуiн тартып күлгенiн!
Ал, Орақтың жары, Қарасай мен Қазидың анасының бейнесi арқылы
Қарсыласқан дұшпанды
Қабыландай соғып жер едi.
Маңдайы күндей балқыған,
Көзi судай толқыған,
Исi зафрандай аңқыған.
Бiр патшадай неме едi,
Өтiп кеттi демесең,
Қай батырдан кем едi…
Жыр оқиғасының тағы бiр шиеленiскен кезi – негiзгi кейiпкерлердiң
Атаңа тартып тумадың,
Белiңе садақ бумадың.
Не болды саған балаларым…
Мен саған жерiк болғанда,
Аюдың етiн жегiздiң.
Жолбарыстың сүтiн iшкіздің
Осы сөздерден кейiн Қарасай шеше тiлiн алып, жауға аттану
Бiрiншi көдер асады,
Аспанға тозаң шашады,
Екiншi көдер асқанда,
Бұйраның бауыры сөгiлдi,
Үшiншi көдер асқанда,
Қолтық етi бөлiндi.
Қарасайдың ерлiгiн, күш – қуатын да жырау батырлар жырындағы
Қарасай барып атқанда,
Қаһарланып тартқанда,
Үй орнындай қара тас
Қақ жарылып кетеді…
Бұдан кейін Қарасай мен он бес жасар Қази жау
Жырдың тілі, образдылығы ақынның басқа шығармаларынан әлде- қайда озық.
Айналайын, Қазижан,
Аспандағы жұлдызым,
Маңдайдағы құндызым,
Артыңда енді кім қалды,
Айналайын, жалғызым?…
Қалмақтың Бөрі ханымен Қарасайдың тілдесіп, тірескен жерлері де жырдың
-Ай, кәуір – ау, ай, кәуір,
Сөзімді тыңда, сен кәуір!
Мен қас асылдан болармын.
Күркіресем күндей соғармын,
Күлсем жаймашуақ болармын.
Мен бурылша аттан мықтымын.
Бұғалық салсаң үзермін.
Мен буыршыннан мықтымын,
Мұзға салсаң мұңайман…
Жырдың поэтикалық тіліндегі әр түрлі ауыстырулар мен әсіреулер –
Алаша аттың басы деп,
Қалмақ ердің қасы деп,
Қақ жүректің тұсы деп,
Өлер жерің осы деп,
Толықсып тұрған қалмақты
Толғап Қази ұрады…
Қарасай мен Қази асқан ерлік көрсетіп жүріп, шаршап, ұйқыға
Жау таянып қалған соң,
Ай бетінен көрінеді,
Қарасай, Қази жас бала
Ұйқыдан шаршап құлады…
Аюдай арқыраған Орақтың,
Күндей күркіреген шырақтың,
Күн бетінен шығады,
Екі – үш күн айқай салады,
Аруағы көрден шығады…
Қарасай, Қази, Ер Тарғын
Қалмақты жаулап алады…
Еліне аман қайтады.
“Қарасай - Қази” жыры Мұраттың жыраулық өнерге жетік ақын
Мұраттың ақындық мұраларының құнды бір саласы, оның лирикалық –
Мұраттың “Айжарыққа”, “Есенғали болысқа”, “Есентемір Тұрабай болысқа”, “Қарақожа болысқа”,
“Оқудан қайтқан жігітке” хат деген өлеңінде Дәулетімбет деген оқып
Мұрат – сұлулықты, көркемдікті бағалай білген эстетикалық талғамы жоғары
Мұрат шығармаларын тiзбектей жiктеп, талдау соңында айтарымыз – оның
Қорытынды
Қазақ әдебиетінің тарихы зерттеп – зерделенген сайын жаңа дерек
Зар заман тақырыбы кеңестік кезеңде де, тәуелсіздік туы көтерілген
Отаршылдық кезеңде айқын көрінген зар заман ағымының бастау көздері
Зар заман ағымы – отаршылдық дәуірдегі елдің әлеуметтік ахуалының
Қазақ әдебиетінде зар заман деп аталғанымен, отаршылдықтың езгісін көрген
Өткен дәуренді романтикалық сарынмен жырлаған, алдағы кезеңде антиутопиялық әуенмен
Зар заман өлеңдерін қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар қара
Бұл шығармалар өз ұлтына жаны ашитын ақындардың қайраткерлік тұлғасын
Зар заман ақындары атанған топ өкілдерінің өлеңдерін тек пессимистік
Ежелден ақынның міндеті елдің көзіндегіні ғана емес, көңілдегіні де
Зар заман жырлары өзіндік дәстүрі бар, ерекшелігі мол күрделі
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Ахметов.З “Әдебиеттану терминдер сөздігі”, 1998 ж.-18 бет.
Әуезов.М. “Зар заман ақындары”. Әдебиет тарихы. Алматы, 1991 жыл,
Әуезов.М. “Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі”. “Әлем”. Алматы – 1991
Бердібай.Р. “Жұлдыздар жарығы”. Алматы – 2000 ж.
Дүйсенбаев.Ы. “Ғасырлар сыры”. Алматы – 1970 ж.– 63 б.
Досмұхамедұлы.Х. “Аламан”. Алматы: Ана тілі, 1943 ж.– 265 б.
Дербісалин.Д. “Әдебиет туралы толғаныстар”. Алматы, 1990 ж.– 62 б.
“Нар заман мен Зар заман поэзиясы” (Асан Қайғыдан Әбубәкірге
“Ай, заман – ай, заман - ай”, Алматы, 1991
Жұмалиев.Қ. “Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері”, 1 том,
Жұмалиев.Қ. “Қазақ әдебиеті”, Алматы – 1943 ж.–
“Зар заман: жыр толғаулар”. Алматы, 1993 ж.– 176 б.
Кәкішев.Т. “Санадағы жырлар”. Алматы, 1992 ж. – 31 б.
Қирабаев.С. “Зар заман шындығы”. Қазақ әдебиеті, 1997 ж, 23
Қирабаев.С. “Талантқа құрмет”. Алматы – 1998 ж, 28-29 б.б.
Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. 2
Қабдолов.З. “Сөз өнері”. Алматы. Қазақ университеті. 1992 ж. –
Кекілбай.Ә. “Күй тәңірі” /Егемен Қазақстан/, 1993 ж. 6 қазан.
Мәдібаева.М. “Зар заман ағымы және Шортанбай мұрасы”. Ф.ғ.к. диссертация.
Мырзахметов.М. “Отаршылдық дәуірдегі әдебиет”. Жұлдыз. 1993 ж. №7.
Мағауин.М. “Ғасырлар бедері”. Алматы, 1991 ж. – 40 б.
“Философия және мәдениеттану”. (“Зар заман ақындарының әлеуметтік философиясы”). Құрастырушылар:
Омарұлы.Б. “Зар заман поэзиясы”. Алматы 2000 ж.
Омарұлы.Б. “Бұғауға бағынбаған жырлар”. Алматы, Ана тілі, 1998 ж.
Өміралиев.Қ. “XV – XIX ғасырдағы қазақ поэзиясының тілі”.Алматы,1997.
Сыздықов.Қ. “Зар заман ақындары”.Алматы, 1995
Сыздықов.Қ. “Ақын - жыраулар”. Алматы – 1974 ж., 17
Сүйіншәлиев.Х. “Алғы сөз”, (құрастырушыдан). XIX ғасыр әдебиеті. Хрестоматия. Алматы:
Сүйіншәлиев.Х. “Қазақ әдебиетінің тарихы”, Алматы – 1997 ж., 435
Шәріп.А. “Қазақ поэзиясы: утопия және антиутопия” Жұлдыз, 1998
“Бес ғасыр жырлайды”. Алматы, 1989 ж.
Ысмайлов.Е. “Әдебиет жайлы ойлар”. Алматы, 1968 ж. – 159
Шортанбай. Толғаулар. Айтыстар. Дастан. Алматы: Айқап, 1993 ж. –
Әдеби мұра және оны зерттеу.Алматы, 1961. 372 б.
Қасабеков.А, Ж. Алтаев. “Қазақ философиясы”. Алматы: Ер – Дәулет,
Қоңыратбаев.Ә, Қоңыратбаев.М. “Көне мәдениет жазбалары”. Алматы, Қазақ университеті,
Қашқари Махмұд. “Түбі бір түркі тілі” (“Диуани лұғат ат
XIX және XX ғасырдағы қазақ әдебиеті (жинақ) (құрастырған
Бұқар жырау Қалқаманұлы. Шығармалары. Алматы: “Мұраттас” орталығы, 1992 ж.
4

Ұқсас жұмыстар

Шортанбай шығармашылығын жан-жақты талдау

Дәстүрлі ақындық поэзия

ХІХ ғасырдағы қазақ-қырғыз әдеби байланыстары

Қазақ әдебиетіндегі Зар заман ағымы мен нәзирагөйлік дәстүр (ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басы)

Тәуелсіздік тұсындағы қазақ әдебиеттану ғылымының даму бағдары

ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТАРИХЫНДАҒЫ ШИЕЛЕНІС

ХІХ ҒАСЫР ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ДӘСТҮР МЕН ЖАҢАШЫЛДЫҚ

Нарманбет поэзиясындағы азаттық идеясы

ЗАР ЗАМАН ӨКІЛДЕРІНІҢ АЗАТТЫҚТЫ ЖЫРЛАУЫ