Менеджмент міндеттері
ЖОСПАР
Кіріспе.......................................................................................................2
I тарау Банк менеджментіне жалпы сипаттама
1.1. Банк менеджментінің түсінігі және ерекшеліктері......................3-9
1.2. Банк менеджментінің негізгі бағыттары.......................................10-14
II тарау Банктердегі басқару процессіне сипаттама.
2.1. Банктердегі басқаруды ұйымдастыру...........................................15-19
2.2. Банктерді басқару принциптері ....................................................20-26
III тарау Банктік менеджментті жетілдіру жолдары....................27-31
Қорытынды ............................................................................................32-33
Қолданылған әдебиеттер тізімі .............................................................34
Кіріспе
Менеджмент – ұйымдастыру және басқарудың оңтайлы жүйесі туралы
Менеджменттің мағынасы әр түрлі. Менеджмент сөзі тар мағынасында
Менеджменттің негізін өз ісін басқару субъектісін білу, өз
Менеджменттің негізгі фигурасы өзі айналысып отырған істің даму
Дамыған елдерде менеджмент өндіріс нәтижелілігін көтеруде маңызды факторлардың
Менеджменттің негізгі мақсаты-басқарудың оңтайлы жүйесі есебінен пайда табу.
I тарау Банк менеджментіне жалпы сипаттама.
1.1. Банк менеджментінің түсінігі және ерекшеліктері.
Банктік менеджмент — бұл менеджмент жүйесіндегі айрықша сала
Менеджмент — ұйымдастыру мен басқарудың неғұрлым тиімді жүйесі
Банктік менеджмент — клиенттердің қаржылық дамуына неғұрлым қолайлы
Басқару катынасы менеджмент предметі болып саналады. Банкті басқару
Банктік менеджменттің жоспарлау, ұйымдастыру, үйлестіру, ынталандыру және бақылау
Банк капиталын, оның ресурстарын басқару, активтер мен пассивтерді
Өз ісінің басқару субъектісін білуден, өз еңбегі мен
Дамыған елдерде менеджмент өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды факторларының
Пайда алуға ұмтылу — менеджменттің жаңғыз ғана мақсаты
Менеджмент ғылым ретінде, бүкіл қызмет аясы үшін ортақ
• нақты мақсаттарға жетуге басқару субъектісінің әрекетін
бағыттау;
• мақсаттың бірлігі, оған жету құралы мен нәтижесі;
• өзіне жоспарлау, талдау, реттеу және бақылауды енгізетін
үздіксіздікті қамтамасыз ететін болашақ және ағымдағы жоспарлаудың бір
жүзеге асырудың маңызды факторы ретінде қабылданатын басқару шешімдерін
бүкіл ұжымның және оның әрбір мүшесінің табысқа жетуі
мүмкіндігін барынша жоғары түрде пайдалануға мүмкіндік беретін ұжымның
әрбір кызметкердің өзінің біліктілігін арттыруға, кызмет аясында жаңа
ұжымдағы оң психологиялық ахуалға бағдарлану;
қызметтік және басқару міндеттерін шешуге мүмкіндік беретін басқарудың
Банк қызметкері үшін менеджмент негіздерін білу екі тұрғыдан
Менеджменттің барлық қағидалары, мақсаттары мен міңдеттері банктерге де
Банктік менеджментті тұтастай түрдегі "менеджмент" түсінігінен жеке түрғыда
"Банктік менеджмент" - жетекшінің, жауапты қызметкерлердің білім-біліктілігі мен
Адам — басты түлға.
Машықтанған — жетекші немесе жетекші — кәсіби шебердің
Банк менеджері мынадай сапаларға ие болуы тиіс: өз
Егер менеджмент сапасыз болатын болса, банктің жұмыс нәтижесі
Банктік менеджменттің, аталмыш бөлімшенің қоғамдық еңбек бөлінісі қызметінің
Банк қызметінде бір мезгілде, әріптестік сипатты білдіретін шарттық
Ол ең алдымен, келесілерден тұратын банкілік менеджменттің өзіндік
• ақша нарығы жағдайындағы шаруашылық жүргізуші субъекті
банк сенімділігінің кепілі ретіңде банк балансының өтімдігін
камтамасыз ету;
іскерлік байланыстардың ұзактығы мен тұрақтылығын келістіретін, банк көрсететін
аталмыш ұжымның өндірістік, коммерциялық жөне әлеуметтік проблемаларын табысты
• олардың әлеуетті мүмкіндіктерін неғұрлым толық жүзеге
асыруға мүмкіндік беретін мамандарды даярлаудын, қайта да-
ярлаудың жөне орналастырудың тиімді жүйесін жасау.
Банктік менеджмент атап көрсетілген мақсаттарга сәйкес бірсыпыра сандық,
Сандық көрсеткіштердің банк қызметін басқарудың барлық аясына қатысы
Сапалық көрсеткіштерді бірнеше түрге бөлуге болады. Бірінші топты
Әлеуметтік көрсеткіштер ұжым мүшелерінің кәсіби даярлықтарының дамуын, олардың
Банктік менеджменттін тағы бір ерекшелігі, салымдар мен депозиттер
Макро - және микро деңгейлердегі несие қатынасы мең
1. Банк қызметі
тарапынан
(жүмыстың өзімен)
Банктің мақсаты
Банктің
міндеттері
Қабылданатын
шешім
Банктің күрделі операциялары адамдар арқылы атқарылады. Олар операцияларды
Банктер алуан түрлі қызметтер көрсетеді (әлемдік тәжірибеде —
Банк қызметкерлері өте білікті болуы қажет, банктің ішіңде
Дамыған еддердің (АҚШ; Англия, Франция, Жапония) коммерциялық банктеріндегі
Жоғары басшылық
Жауапты қызметкерлердің деңгейі
(бөлімдердің, комитеттердің,
сарапшылардың бастығы)
3. Арнайы қызметкерлер, қызмет
көрсету процесі
4. Операциялық зал,
касса, инкассация,
инспекторлар, басқа кіші
қызметкерлер
Атап көрсетілген топтарға мыналар жатады: Банк стратегиясын айқындайтын,
Банктегі бүкіл қызметтер мен операцияларды, негізгі жүмыстарды орындайтын
Заңгер, психолог, социолог, бағдарламашы, математик, физик, геолог және
Инспекторлар, бөлімдердің қызметкерлері, бухгалтерлер, кассирлер, техниктер, инкассаторлар және
Банктік менеджмент екі келіс (көзқарас) арқылы анықталатын екі
1-ші багыт:
Банк қызметін басқару-
ды ұйымдастыру:
1. Қызметті жоспарлау
а) стратегиялық
б) шешу тактикасы
2. Банк бағытын айқын-
дау;
3. Клиенттерді тандау,
несие беру аясын іріктеу;
4. Маркетинггік зерттеу;
5. Активтерді басқару;
6. Пассивтерді басқару;
7. Меншікті капиталды
басқару;
8. Коммерциялық банкте-
гі тәуекелдерді басқару.
Процесс кезінде болашақтағы іс-әрекетті айқындайтын банк саясаты жоспарлау
Нақты бір банктің даму тұжырымдамасын қалыптастыру. соған сәйкес
Коммерциялық банктердің экономикалық тұрғыдан негізделген банк саясатын қалыптастыруға
Ұйымдық мәселе, негізгі идеялардың пайда болуынан бастап, оларды
Соған сәйкес саясат калыптастыру кезіндегі банктік менеджмент аналитикалық
Маркетинг, ең алдымен, олардың орналасқан жерлеріндегі банктің нақты
Банк бір мезгілде несие ресурстарының көлемі мен құрылымы,
Активтерді басқару банк менеджментінің маңызды бағытттарының қатарына жатады;
Пассивтерді басқару процесі кезінде келесідей міндеттер шешілетін менеджменттің
міндетті резервтерді құруды қамтамасыз ететін бөліктен басқа, банкте
банктің клиенттер алдындағы тиісті міндеттемелерін орындауы және активтік
банктің "арзан" ресурстарды тарту есебінен кірістер алуын қамтамасыз
Банктің меншікті қаржыларын басқарудың оның өтімдігі мен төлем
Банк жұмысының тиімділігін (рентабельділігін) оның кірістері мен шығыстарын,
Банк қызметіндегі тәуекелдерді баскару тәуекел - менеджмент деп
Менеджменттің мазмұнына сондай-ақ еңбек ұжымын басқару тұжырымдамасын жасау
жапон үлгісі банк қызметінің жоғары түпкі нәтижелерге жетуіндегі
американдық үлгі — ұжымның бүкіл қызметінде шешуші рол
Шешімдер қабылдау, бақылау жауапкершілігі мен ұйымдастыру, қол астындағылармен
Ұжымды басқарудың басты міндеттері оның әрбір мүшесінің өз
Ұжым еңбегін ұйымдастырудағы менеджердін шеберлігі мен біліктілігі, оның
II тарау Банктердегі басқару процессіне сипаттама.
2.1. Банктердегі басқаруды ұйымдастыру
Пайда табуға ұмтылу - менеджменттің бір ғана мақсаты
Менеджмент ғылым ретінде барлық қызмет саласына ортақ мына
Басқару субъектісі әрекетінің нақты мақсатқа жетуге бағытталуын.
Олардың алға қойған мақсаттарының, нәтижесінің және құралдарының ортақтығын.
Құрамына жоспарлау, талдау, реттеу және бақылау енетін басқару
4. Олардың араларының үзілмеуін қамтамасыз ететін келешекке арналған
Оларды іске асырудагы маңызды фактор ретінде қабылданған бақылауды.
¥жымның және оның әрбір мүшесінің шығармашылык белсенділігін, табыстылығы
Ұжымның әрбір мүшесімен оның мүмкіндігін пайдалануға жол ашатын
Жұмысшылардың кәсіптік деңгейін көтеруге, үнемі оқуға және қызметтің
Ұжымдағы жақсы психологиялық жағдайға бағдарлануды.
Функционалдық және басқарушылық міндеттерді шешетін басқарудың ұйымдық құрылымының
Банк қызметкеріне менеджмент негізін білу өте маңызды. Ең
Шетелдік экономикалық әдебиеттерде кәсіпорындардың қаржылық тұрақтылығының, олардың несиені
Германияның коммерциялық банк қатарында практикалық (тәжірибелік) қызметінде тиісті
Мәселен, 1 балл - барлық салада жоғары кәсіби
Балдардың өсуі қауіп-қатер дәрежесінің өсуін білдіреді, ең көп
Ақша нарығының ұдайы өзгеріп отыратын жағдайында жұмыс істейтін
Банк менеджментінің ерекшеліктері банк менеджментінің Коғамдық еңбек бөлінісі
Айтылып кеткендей, банк бизнеспен айналысатын өзінше өзгешелігі бар
Сонымен қатар, банк басқа біреулердің (бөтен) ақшасымен «жүмыс
Сонымен, банк тек өзінің немесе жекеше шыққандардың ғана
Банк қызметінде серіктестік сипатқа ие келісімшарттық қатынас маңызды
Жеке және ұжымдық мүдделердің ұштасуы банк менеджментінің мазмұнында
ақшалай нарық жағдайында шаруашылық жүргізуші субъекті ретінде банк
банк сенімділігінің кепілдігі ретінде банк балансысының өтімділігін қамтамасыз
іскер байланыстың тұрақты болуына әрі ұзаққа созылуына септігін
ұжымның өндірістік, коммерциялық және әлеуметтік проблемаларының сәтті шешілуін
әлеуетті мүмкіндіктерін толық жүзеге асыруға мүмкіндік беретін мамандарды
Аталмыш мақсаттарға сәйкес банк менеджменті сандық, сапалық және
Сандық көрсеткіш банк қызметін басқарудың барлық саласына қатысты,
банк клиенттері мен олардың шоттарының саны, депозиттердің, несие
банк орындайтын операциялар мен қызмет көрсетулердің ауқымы.
Сапа көрсеткіштерін үш топқа бөлуге болады:
Банктің кірістері мен шығыстарына қатысты көрсеткіш. Осы көрсеткіштің
Қаражат айналымының жылдамдық көрсеткіші, операцияларды орындауға кететін шығынның
3. Көрсетілетін банк қызметінің ауқымы, құрылымы және
сапасы бойынша клиенттер тілегін қанағаттандыру деңгейінің
көрсеткіштері, банктің іскерлік келіссөздердің құпиялылығын,
ақпараттардың сақталуын қамтамасыз ету қабілеті.
Әлеуметтік көрсеткіштер ұжым мүшелерінің кәсіби дайындығының қалай дамығандығын,
Банк менеджментінің өзге ерекшелігі мынаған байланысты: мемлекет банк
2.2 Банктерді басқару принциптері
Банк қызметін басқарудың ерекшелігіне басқару салаларының ауқымдылығы жатады.
Аталмыш қатер ақша нарығына және осыған орай институттардың
Банк операцияларының келісімшарт сипатында болуы, клиенттермен жұмыс тек
Банк менеджментінің негізгі бағытын екі үлкен салаға бөлуге
Бірінші топ банк құзыреттілігіндегі экономикалық процестерді ұйымдастыру және
Екінші топ банк ұжымын ұйымдастырумен және басқару мен
Осы салалардың әрбіреуі өз кезегінде бірнеше бағытқа ие
1) Банк тұрғысынан басқарудың ең жауапты бөлігіне жоспарлау
Бұл процесте келешектегі әрекетті анықтайтын банк саясаты жасалады.
Банк дамуының сандық, сапалық және әлеуметтік көрсеткісіштерінің келешекте
2. Активтерді басқару банк менеджментінің маңызды бағыттарының
Әр алуан активтердің банкке әркелкі пайда әкелетіні және
3. Пассивтерді басқару менеджменттің дербес бағытын бідіреді. Бұл
міндетті резервтерді қалыптастыратын бөлігін есептемегенде табыс әкелмейтін қаражаттың
банк өз клиенттерінің алдындағы тиісті міндеттемелерді орындауы үшін
банктердің «арзан» ресурстар есебінен пайда алуын қамтамасыз ету.
Осы міндеттердің әрбіреуі мәселені шешудің айрықша тәсіліне ие.
Менеджмент міндеттері:
1. Өзіндік банк қаражатын басқару оның өтімділігі мен
төлем қабілеттілігін қамтамасыз етуде айрықша маңызды орын
алады. Банктің активтік операцияларын ұлғайтуда әрі депозит
мөлшерін өсіруде өзіндік банк капиталын арттыру қажеттілігі
пайда болады.
Өзіндік банк капиталын басқару оның жеткіліктілігінін, сондай-ақ осы
2. Банк жұмысының пайдалылығын басқару оның кірісгері
мен шығыстарын, тартылған қаражат бойынша шекті шығындарын
және несиелеу мен инвестициядан түсетін шекті табысын, каржылық
3. Банк қызметіндегі тәуекелдіктерді басқаруға тәуекелдік - менеджменті
Банк қызметінде қатер әр түрлі операцияларды орындау барысында
Тәуекелдік болмаған жерде кәсіпкерлік болмайды, сондықтан да оны
қауіп-қатер пайда болуының ықтимал жағдайын көре білу;
болжалды зиянның ауқымын бағалау;
ескертудің тәсілін немесе оның орнын толтыратын көзді табу.
Қауіп-қатерді (тәуекелдікті) басқару өткен шақта зиянның қалай пайда
Қатерлерді басқару проблемасы банк қызметін үйымдастыру-№ең, жауапкершілік жүйесімен
Шетелдік іс-тәжірибеде жекелеген несие операциясын орындау кезінде негізі
4. Менеджмент мазмұны сонымен қатар еңбек ұжымы әзірлейтін
Шетелдік іс-тәжірибеде менеджменттің екі үлгісі бар:
жапондық үлгісі банк қызметінің түпкілікті жоғары нәтижеге қол
американдық үлгі бүкіл ұжым қызметінде шешуші рөл ойнайтын
Осы бастапқы екі идеяға қарай шешім қабылдауды, қызметкерлердің
Ұжымды басқарудағы басты міндет - менеджер әрбір қызметкердің
Шетелдерде жүргізілген әлеуметтік зерттеу мынаны көрсетіп берді: қаржылық
¥жымды басқаруда менеджер білуі тиіс үш фактордың орны
ұжым жұмысын ұйымдастыра білу;
әр қызметкермен тіл табыса білу;
ұжым алдына қойылған міндеттерді шешу үшін әр қызметкерге
Менеджердің ұжым еңбегін ұйымдастыра білуі міндеттерді ұжым мүшелеріне
Менеджердің әр ұжым мүшесімен тіл табыса білуі біршама
Дамыған елдердің кәсіпорындарында билік орындаушыға (атқарушыға) беріледі. Сондықтан
Бағыныштыға қатысты басшыға тән мінез-құлық стилінің екі түрі
түсіндірмелері болатын директивалық нұсқаудың негізінде;
шешім қабылдауда, бастама көтеруде құқықтар беру. Мінез-құлықтың тиісті
Францияда осы өлшемдер бойынша басшы мінез-кұлқын анықтайтын мамандардың
еңбек нәтижесіне құзыретті және мүдделі емес (мінез-құлықтың директивалық-ықыластандырғыш
еңбек нәтижесіне құзыретті болмаса да мүдделілік танытады (әдетте
құзыретті, алайда, мүдделі емес (мүдделілік жүйесін құру қажет);
құзыретті және мүдделі (бастама көтерудің кең ауқымды құқығын
Еңбекке деген ынтасын және энтузиазмын ояту үшін ұжымға
III тарау Банктік менеджментті жетілдіру жолдары
Қазақстан Республикасындағы банктік басқарудың жоспарлауы. Стратегиялық жоспарлау ретінде
а)жоғарғыбасшылық;
ә) бөлімше басшылары;
б)мамаңдандырылған функциональды бөлімдердің басшылары.
Стратегиялық жоспарлар, әдетте, 3-5 жыл мерзімге дейін құрылады.
банктің жалпы стратегиясын эксперттер тобы әзірлейді және алғашқы
стратегия жасап шығару барысында нақтылы іске асатын мақсаттар
ұсынылатын жұмысты орындайтын мамандар аясы анықталады;
қызметкерлерді, менеджерлерді және техникалық еңбеккерлерді даярлаудың стратегиясы ойластырылады;
стратегиялық және ағымдағы жоспарлар үйлестіріледі,
негізгі құрам мен тиісті тәртіппен даярланады;
Жоғары басшылық тарапынан стратегиялық жоспарлардың орындалуын үнемі бақылау
банктің меншікті капиталын;
активтерін;
қарыздың (заем) қаражатын;
пассивтерін;
пайданы;
инвестициялық қоржынды;
коммерциялық банктің өтемпаздығы.
Меншікті капитал - АҚ, не болмаса ЖШС (жауапкершілігі
Меншікті капиталды басқару сапасы былайша бағаланады:
а) тартылған капиталдың (облигациялар, ұзақ мерзімді сипаттағы вексельдер)
ә) дивиденд төлемдерін ұқсас банктер тобы бойынша тиісті
Әлемдік банк тәжірибесінде банк капиталының жеткіліктілігін бағалаудың негізгі
банк жарғылық капиталының ең аз шамасы;
I және II деңгейдегі капитал арасындағы арақатынас (негізгі
тәуекелді ескеріп, безбенделген, I деңгейдегі капиталдың активтерге қатынасы
«левереджа» (тетік) коэффициенті;
жиынтық капитал мен активтердің өсуі қарқының арақатынасы;
активтердің сапасы.
Отандық тәжірибеде банктің меншікті капиталына мыналар кіреді:
жарғылық капитал;
резервтік капитал;
әр түрлі қорлар;
ағымдағы жылдың пайдасы.
Банктің белсенді операциялары банктің елеулі және белгілі бір
Активтерді басқарудың негізгі принциптеріне мьшалар жатады:
- активтер құрылымының мақсатқа сәйкес жөн-жосығын сақтау;
- белсенді операцияларды әртараптандыру (диверсификациялау);
- тәуекелділікті бақылау және резервтер құру;
- активтердің табысты болуын қалау.
Басқару жүйесіндегі коммерциялық банк. Стратегиялық менеджмент коммерциялық банкті
Отандық банк жүйесін реформалау процесі елдің қаржылық секторын
2002 жылдың ішінде банктердің жиынтық мемлекеттік капиталы 32%-ға
Республикада банк жүйесінің нығаюы мен қаржылық қызмет көрсететін
халықтың және зейнетақы қорларының ақшалай салымын 1999 ж.
депозитгердің (оның ішінде заттай және талап етілгенге) кепілді
2000 ж. наурызында «ҚР-ның банк құпиялары мәселелері жөніндегі
Коммерциялық банк стратегиясын құрудың типтік
а) жалпы мақсат;
ә) уақытша ауқым;
б) стратегиялық бағдар:
банктің болашақтағы рөлі;
басқару міндеттері;
в) банктің жағдайын талдау:
банктің жағдайын (статусын) бағалау;
бэселестік позиция;
клиенттермен қарым-қатынас;
каржылық жағдай;
г)іс-әрекеттің жаңа ауқымын игеруде артықшылықтарды
анықтау:
жаңа қаржылық қызмет көрсету;
жаңа қаржылық қүралдар;
жаңа клиенттер;
ғ) жаңа өндірісті құру жоспарын жасау;
д) нақты каржылық міндеттерді анықтау;
е) банктік әлеуеттің дамуы;
ж) стратегиялық жоспарлау мен жедел жоспарларды үйлестіру;
з) қосарланушы талдау жүргізу.
Коммерциялық банктің несиелік операцияларын басқаруға мыналар кіреді:
несиелік қатынастар технологиясы;
несиелік тәуекелділік.
Коммерциялық банктің пайдасын басқарудың құрамдас элементтері бұлар:
банк кірістерін басқару;
банк пайдасын қалыптастыруды бақылау;
сандық және сапалық тұрғыдан алғанда банктің табыстылығы мен
банктік өнім мен көрсетілетін қызметтің тиімділігін бағалау.
Коммерциялық банктің өтеу алатындығы (өтемпаздығы) оның іс-әрекетіне берілетін
Қорытынды
Осы курстық жұмысымызды қорыта келе, банктік менеджмент-жаңа нарықтар
Басқару қатнасы менеджмент предметі болып саналады. Банк капиталымен
Банктік менеджментің қызметі: ұйымдастыру, жоспарлау, үйлестіру, ынталандыру, бақылау.
Банктік менеджмент банктік қызмет көрсетудің жаңа нарықтарын құру,
Банктік менеджментінің ерекшелігі алға қойған мақсаттарға қатысты банктік
Сандық көрсеткіштердің банк қызматін басқарудың бүкіл аясына қатысы
Сапалық көрсеткіштер-банктің кірістері мен шығыстарын көрсеткіштері, қаржы айналымын
әлеуметтік көрсеткіштер ұжым мүшелерінің кәсіби даярлықтарын дамытуды, олардың
Банктік менеджментті екі келіс тұрғысынан зерттеп-үйрену көзделеді: яғни
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. Хамитов Н.Н. Банк ісі. Алматы: Экономика, 2006
2. Искакова З.Д. Банк ісі: оқу құралы. Қарағанды,
3. Бердалиев К. Менеджмент: оқу құралы. Алматы: Экономика,
4. Указ Президента РК, имеющий силу Закона "О
5. Финансовый анализ: Учебник /Под ред. Ефимовой О.В.-
Финансовый анализ в коммерческом банке: Учебник /Под ред.Шеремета
Финансовый анализ в коммерческих и некоммерческих организациях: Учебник
Финансовый анализ коммерческой деятельности: Учебник /Подред.АбрютинойМ.С.-М.:Финпресса,2002г. - 176с.
Финансовый менеджмент: Учебник /Под ред.Павлова Л.Н.-М.:ЮНИТИ,2001г. - 269с.
10. Финансово-кредитный словарь /М.: Финансы и
1983г.І-Ш тома.
11. Управление финансами: Учебное пособие Под ред. Кукукиной
Управление финансами: Учебное пособие /Под ред. Тренева Н.Н.-
Банковское дело.Стратегическое руководство/ Под ред.Платонова В., Хиггинс М.:
Банковские риски под.ред. Зотова В.С., Бишкек,2000 г.
15. Банковское дело Под ред. Лаврушин О.И.-М.: Изд.РОСТО,1992г.
35
35
Экономика мамандықтарының студенттеріне арналған оқу-әдістемелік кешеннің жинағы
Қаржы менеджментінің мәні
Менеджменттің мақсаттары мен міндеттері
Педагогикалық менеджменттің құрылымдары
Банк менеджментіне жалпы сипаттама. Банк менеджментінің түсінігі және ерекшеліктері
Қаржылық менеджмент туралы түсінік
Банктердегі басқару процессіне сипаттама
Банктік менеджменттің негізгі бағыттары
Менеджмент психологиясы жайлы лекциялар
Банк менеджментін ұйымдастырудың мақсаты, міндеттері және принциптері