Орта Азиядағы жана саяси конфигурация
Мазмұны
КІРІСПЕ 3
І -ТАРАУ. ҚР, ҚХР және Ресейдің жаңа геосаясаты 7
1.1 Қазақстан-Қытайдың жаңа геосаяси кеңістіктегі орны 7
1.2. Қазақстан-Ресей катынастарының негізгі кезеңдері және стратегиялық мүдделері 18
1.3 Орта Азиядағы жана саяси конфигурация: Қазақстан-Ресей-Қытай
Сілтемелер 39
ІІ-тарау. Қазіргі кездегі халықаралық қатынастардың Орталық Азиядағы жаңа ролі
2.1. Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы және Қытай, Ресей және АҚШ-тың
2.2. “Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына” қатысуындағы Орталық Азия елдерінің негізгі
Сілтемелер 55
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. XX г. аяғы жаңа халықаралық геосаяси ахуал,
Жаңа тәуелсіз мемлекеттер — Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының
Екі жақты Қазақстан—Ресей 1991 жылдан бергі эволюциясын негізгі екі
Қазақстанның жаңа мемлекеттілігі туралы, оның басым мақсаттарды дұрыс айқындауда
"Өзіміздің басым саясаттарымызды дұрыс айқындап, тиісті стратегияларымызға талдау жасап,
Біз қуатты сыртқы күштер келешегімізді айқындауда сөзсіз үлғайып келе
КСРО ыдырағаннан кейін кеңестік құндылықтар өзінің маңызын жоғалта бастады.
Ресей мемлекеті үшін әлемдік қауымдастықтан өз орнын алу және
В.В.Путиннің келуімен Ресей сарапшьшары РФ-ның сыртқы саясатында концептуалды негіздердің
В.Путиннің сыртқы саясатын сараптайтын болсақ, бұл үміттердің орындалуын көруге
Орта Азияда жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы аймақтағы геосаяси
ҚХР мен Қазақстан және Орталық Азия мемлекеттерінің арасындағы орналатын
Бұл мәселелерді анықтау тақырыптың өзектілігін анықтайды.
Дипломдық жұмыстың деректемелік негіздері. Аталмыш дипломдық жұмыстың деректемелік негізі
1. Мемлекетаралық келісім шарттар.
2. Мемлекеттік емес үйымдардың құжаттары.
3. Мемуарлар.
Мемлекетаралық келісім-шарт: ҚХР мен ҚР арасындағы шекаралық мәселедерді шешуге
Мемлекеттік емес келісім-шарт-ШОС меморандумы.
Мемуарлар-Назарбаевтің Қазақстан-Ресей-Қытай қатынастарына байланысты еңбектері пайдаланған: Казахстан: взгляд на
Дипломдық жұмыс зерттелу, тарихнамасы. Аталмыш тақырып бойынша тарихнаманы отандық,
Қазақстан зертеуілерінің ішінде Қазақстан-Қытай-Ресей қатынастары туралы негізгі мәселелерді қарастыратын
Сонымен бірге, Қазақстан-Қытай, Қазақстан-Ресей қатынастарының өзекті проблемаларын ресейлік зерттеушілердің
Осы мәселені зерттеуші Трофимов: «Ресей Қытайдың Ортаазиялық мемлекеттерде экономикалықжолмен,
Орта Азия туралы, Орта Азияның геосаяси, геоэкономиканың мәселелерін арнайы
Браун Б. "Первый год неожиданной независимости" (1993 ж.) еңбегінде
Қазақстан халқының көп ұлттылығына байланысты экономикалық тепе-тендікте болуы -
З.Бжезинский Қытайға сипат бере, оны әліде әлемдік емес, бірақ
Бжезинскийдің ойынша, ҚХР-да екі басты мақсат бар, олар -
Диплом жұмысының мақсаты-ғаламдану үрдісі жағдайында Қазақстан-Қытай-Ресей стратегиялық қатынастарын сараптау
• Орта Азиядағы жаңа геосаяси жағдайға сараптама жасау;
• Қазақстан-Қытай жаңа геосаяси жағдайдағы орны;
• Қазақстан-Ресей жаңа геосаяси жағдайдағы орны;
• Ресейдің Қазақстан, Орта Азия мемлекеттеріне байланысты жаңа саясатын
• Орта Азиядағы Қазақстан-Ресей-Қытай мүдделері.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік және теориялық негіздерін жалпы-ғылыми әдістер-синтез және
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы алдына қойған мақсаттарға
І -ТАРАУ. ҚР, ҚХР және Ресейдің жаңа геосаясаты
1.1 Қазақстан-Қытайдың жаңа геосаяси кеңістіктегі орны
Қазақстан — Ресей мен Қытайдай әлемдік державалар арасында шаңырақ
1996 жылы сәуірде Шанхайда ҚХР; РФ, ҚР, Қырғызстан Республикасы
Қазақстандық сарапшылардың пікірінше, Қытайдың Қазақстандағы Орталық Азиядағы саясатына өткен
Қазақстан мен Қытай қатынастарын зерттеуде қырғи-қабақ соғыс кезіндегі қалыптасқан
XX ғасырдың 70-80 жж. еңбектерінде негізінен КСРО-Қытай қатынастарындағы Шынжаң
И.Сванберг және И.Бенсон еңбектерінде 1930-1950 жылдардағы Шығыс Түркістандағы, 1944-1949
КСРО ыдырағанға дейін Қытайдың ресми саясатына түркі-мұсылмандық халықтардың қарсылығын
Орта Азияда жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы аймақтағы геосаяси
Американдық зерттеуші Т.Фуллердің пікірінше өзгерген геосаяси жағдайда ҚХР үшін
Қазақстан мен Қытайдың жаңа геосаяси кеңістіктегі орнына екі мемлекет
Талас территориялар КСРО жағынан емес, ҚХР жағынан қойылып отырғанын
КСРО ыдырағаннан кейін шекара мәселесі Ресей-ҚХР және Қазақстан-ҚХР арасында
Ресей 1992 жылы Амур мен Уссури аймағындағы 600-ге жуық
Қазақстан-Қытай арасындағы шекараны анықтау мәселесі 1992 жылы басталып, 1998
Қосымша келісім бойынша, Чогон-оба және Баймұрза аймағында ҚР сауыр
Бүгінгі танда Қытай мен Қазақстан арасындағы дау туғызып отырған
Қазақстан мен Қытайдың арасындағы сондай-ақ, экономикалық мәселе де маңызды
Біздің ойымызша Қытайдың Орталық Азиядағы және Қазақстандағы сауда-экономикалық қатынастарының
ҚХР бүгінде өзінде жүргізілген реформалардың нәтижесінде әлемдік алпауыт мемлекетке
Сарапшылардың пікірінше, 2005 жылы Қытай ВВП бойынша АҚШ-ты қуып
- 1995 ж., өнеркәсіптегі өндіріс құралдарының 90% 1980 жылдан
- ірі және орта өнеркәсіп орындарындағы өндіріс құралдарының 26
- 1997 жылы ҚХР сыртқы сауда көрсеткіші 325,1 млрд.долл.
Қазақстан мен Қытайдың жаңа геосаяси кеңістіктегі орны туралы айтқанда,
Біздің пікірімізше, ҚХР Орта Азиядан Қазақстанда өзінің экономикалық қуаттылығын
ҚХР мен Қазақстан және Орталық Азия мемлекеттерінің арасындағы орнатылған
Орталық Азия мемлекеттері үшін, бұл өздерін егемен мемлекеттер құқында
1. Халық санының өсуі, қызмет атқаратын адамдардың санының азаюы,
2. Ауыл шаруашылығының төмендеуі;
3. Қоршаған ортаны жақсарту мен экологиялық мәселе;
4. Тұтынатын заттарды қарқынды өндірудің қажеттілігі, астық өндірудің тиімділігі
5. Ұлттық аймақтағы сепаратизм, Орталық пен ауылдар арасында қатынастардың
6. ҚХР жоғарғы билік басындағы саяси дағдарыстың шиеленісуі, фракциялық
7. Қалалық жердегі экономикадағы мемлекеттік сектордың дамуы мәселесі;
8. Экономикалық реформалардың әлеуметтік зардаптары, топтардың және ауылдық жерлердегі
9. Әлемдегі геосаяси жағдайдың тұрақсыздығы. Оның ішінде Орталық Азия,
Бұл факторлардың бәрі ҚХР мен Орталық Азия мемлекеттері арасындағы
Бірінші, Қытай жалпы адамзат алдында түрған ғаламдық мәселелерді шешуге
Сондықтан да ҚХР-ның Орталық Азиядағы стратегиясына тоқталып өтейік.
90-жылдардағы сияқты Қытайдың сыртқы саясатында Орталық Азия басымды бағыттардың
1. ҚХР мен Орталық Азия мемлекеттерінің ортақ мүдделеріне сәйкес
2. ҚХР мен Орталық Азия мемлекеттерінің саясаты үшінші елдерге
3. Қытай бұл аймақта Ресеймен бақталаспайды;
4. ҚХР Орталық Азия мемлекеттеріне қауіп төндірмейді /13/. Біздің
• аймақтағы пантюркизм мен фундаменталистік ықпалды шектеу;
• Орталық Азия мемлекеттерімен сауда-экономикалық қатынастарды нығайту арқылы өзінің
• аймақтағы саяси күштердің тепе-тендігін және Орталық Азия мемлекеттерінің
Қазіргі кездегі Орталық Азиядағы жағдай тұтасынан алғанда ҚХР тиімді
• ҚХР үшін Орта Азия мемлекеттерінде энергетикалық комплекстердің дамуы;
• Металлургия саласындағы өнеркәсіптер;
• Құрылыс саласындағы өндіріс органдары;
• Қазақстанға бос еңбек күштерін орналастыру, Қытайдан миграцияны күшейту
Сарапшылардың пікірінше, егер Қытай Орталық Азияда экономикалық мәселерге көбірек
Қытай мен Қазақстанның жаңа геосаяси кеңістіктегі орнын қарастырғанда біз
Қытай Халық Республикасының Орталық Азиядағы орнының нығаюы 1996 жылдың
Бұл келісім шартты XXІ ғасырдағы көпжақты ынтымақтастық негізін салған
Ал Қытайдың Орталық Азиядағы саясатына баға бере келіп Батыс
Бұл экономикалық ұйымға Орта Азиялық жаңа мемлекеттермен қатар Иран,
Ал атақты аналитик Т.Фуллердің пікірінше, болашақта Орта Азия мемлекеттері
Қытай мен Орта Азия мемлекеттерінің қарым-қатынастары Евразиядағы екі тарихи
Ресей және Кеңес империясының ыдырауы мен ҚХР-ның әскери қуатыньң
Біздің ойымызша, ҚХР-ның геосаяси стратегиясында Шыңжаң мәселесі ерекше орын
Шыңжаң провинциясы аймақтың модернизациялық үш кезеңін басынан өткізді: "Үлкен
Айта кететін жағдай - Шыңжаң мен Орталық Азия арасындағы
Сарапшылардың пікірінше, ресми Пекиннің Шыңжаңның басқа да Оңтүстік аймақтарымен
Сондықтан да, бұл аймақты Қытай өзі игере бастады. Бұл
Қазақстандық сарапшылар Шыңжаң мәселесін Орталық Азиядағы қауіпсіздік мәселесінен сабақтастыра
Ұйғыр сепаратизмі екі мемлекеттің ұлттық мүдделеріне қатысты мәселе. Бұл
- Тарым аймағы—Фергана аймагы (Қоқанд, Ош);
- Түрфан—Хами-Үрімші;
- Құлжа—Джонгар аймағы—Жетісу (Алматы);
Шыңжаң сепаратизмінің діни-этникалық ерекшелігін де ескеру қажет. Бұл қозғалыс
• Батыс бағыт — Андижан, Қоқанд қалаларын, Қырғызстанның бірнеше
• Солтүстік бағыт — Жетісу және Жоңғар
• Шығыс бағыты — Шыңжаңның солтүстік-шығыс бөлігін қамтиды;
Бұл бағыттардың ішінде ваххабистік-экстремистік ағымдардың ең кең тараған жері
Соның ішінде Ферғана аймағында ұйғыр сепаратизмі шиеленісіп отыр. Оның
Бүгінде ұйғыр сепаратизмі ваххабизм идеологиясын қолдап аймақтағы тұрақтылыққа әсер
Қашқар мен Ферғана аймақтары діни негіздегі ұлтаралық қақтығыстардың орталығы
Солтүстік бағыттың ұйғырлары ҚХР Орталық үкіметіне қарсылықтың басында тұр
Франс-пресс агенттігінің мәліметтері бойынша Қазақстанда жасырын қызмет атқаратын 4
Ресми Пекин Қазақстанда ұйғыр қозғалысын қолдап отыр деп айыптауда.
Қазақстан Республикасының бұл мәселедегі позициясы айқын. Қазақстан үкіметі сепаратистік
ҚР мен ҚХР-ның жаңа геосаяси кеңістіктегі орнын біз екі
Біз жоғарыда атап көрсеткеніміздей КСРО-ның ыдырауы Орталық Азияда жаңа
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялағаннан кейін, 1991 жылы оның түңғыш
Бұдан бұрын айтқанымыздай, Қазақстанның сыртқы саясатындағы басым бағыттардың бірі
Қазақстанның қазіргі жағдайының ерекшелігі, яғни экономикалық реформалау жолдарында қалыптасқан
Қазақстан үшін Кеңестік дәуірден кейінгі болмыстың нақты шындығын, егемендену
Оның ішінде стратегиялық мақсат ретінде экономикалық реформаларды ойдағыдай жүргізу,
Сондай-ақ Н.Назарбаев ҚХР-мен толық сенім принципі негізінде өзара достық
Екі мемлекеттің геосаяси кеңістіктегі алатын орны және олардағы реформалардың
Қазір дүние жүзі Қытай тәжірибесін үйренуде.
Ал Қазақстанда реформалар бұрынғы саяси түсінік ыдырап, экономикалық шаралардың
Қазақстан мен ҚХР өздерінің әр түрлі саяси-әлеуметтік негіздеріне экономикалық
Қазір олар жаңа геосаяси ойынның объектісіне айналуда.
1.2. Қазақстан-Ресей катынастарының негізгі кезеңдері және стратегиялық мүдделері
1991 жылы тамыз айынан басталған КСРО-ның ыдырау үрдісі оның
Бұл мемлекеттердің құрылуының тарихи алғы шарттарына келетін болсақ, олар
XV ғ. ойраттар, қазақтар, ноғайлар және Қара теңіз бойының
Қазақ хандығының дүниеге келуі Қазақстанның бүкіл аумағында бүрын өткен
XV ғ. ортасында қазақ хандығының территориясы кеңи түсті. Моғолстан
Академик М.Қ.Қозыбаевтың пікірінше "Ресей дипломаттары қазақ хандары мен сұлтандарының
Қазақтардың Ресей құрамында болған кезеңін тарихи үрдістің бүкіл күрделілігі
"Ресейдегі гуманизм жақтастарымен қаупі, оның демократиялық мәдениетінің ықпалы қазақ
Қазақстанның Ресейге қосылуына қазақ қоғамының әр түрлі әлеуметтік және
Қазақ даласына тауар-ақша қатынастарының енуі ғасырлар бойы әдет-ғұрыпқа қайшы
Жалпы Қазақ даласын Ресей мен Қытай ең алдымен өздерін
Қазақстандық тарихшы мамандар қазақ жеріндегі орыс отаршылдық саясатын екі
Патша үкіметінің отарлау саясатының негізгі мақсаты- қазақ даласын түпкілікті
Екі мемлекеттің өзара қатынасының кеңестік кезеңінде нақты мемлекет аралық
Мәселен, 1920 жылғы 17 тамызда Ресей Кеңестік Республикалар Социалистік
Тарихтан белгілі 1925 ж. Республика астанасы Орынбордан Ақмешітке көшіріліп,
1936 ж. Қазақ КАСР Қазақ КСРО деп қайта құрылды.
XX ғ. аяғы жаңа халықаралық және геосаяси ахуалды паш
Жаңа тәуелсіз мемлекеттер — Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының
Екі жақты Қазақстан—Ресей 1991 жылдан бергі эволюциясын негізгі екі
Т.Мансұровтың пікірінше, Қазақстан—Ресей қатынастары өрбуінің бірінші кезеңінде төмендегідей негізгі
— екі елдің мемлекетаралық қатынастарының құқықтық негіздерін айқындау (1991
— мемлекетаралық экономикалық және саяси ынтымақтастық үлгілерін іздестіру (1992
— Қазақстан мен Ресейдің экономикалық және басқа салалардағы (1994
Қазақстанның жаңа мемлекеттілігі туралы, оның басым мақсаттарды дұрыс айқындауда
"Өзіміздің басым саясаттарымызды дұрыс айқындап, тиісті стратегияларымызға талдау жасап,
Біз жаңа мемлекетті, жаңа нарықтық экономика мен жаңа демократияны
Біз қуатты сыртқы күштер келешегімізді айқындауда сөзсіз елеулі рөл
Егерде біз өз ниетімізді байсалды ұстансақ және пайымды да
Қазақстан мен Ресейдің арасындағы 1991-1995 ж.ж. қарым-қатынастар осы принциптер
КСРО ыдырағаннан кейін кеңестік құндылықтар өзінің маңызын жоғалта бастады.
Ресей сарапшьшарының пікірінше, Б.Ельцин тұсындағы РФ СІМ рөлінің төмендеуінің
Ресей Федерациясының сыртқы саясатының жаңа кезеңі үкімет басына В.В.Путиннің
В.В.Путиннің келуімен Ресей сарапшылары РФ-ның сыртқы саясатында концептуалды негіздердің
В.В.Путиннің өзіндік сыртқы саясат жүргізетіндігі ол саясаттың Ельцинизм түбірінен
В.Путин өзінің сыртқы саясатын азиялық азимутты айқындаудан бастады. Қытай,
В.Путин "Шанхай бестігі" мәселесінде, Ирак пен АТР саяси басымдылықтарды
XXІ ғасырға аяқ басқан уақытта Путин Ресей төңірегінде қалыптасқан
XXІ ғасыр әлемдік саясатта жаңа күрделі үрдістерді туғызғаны белгілі.
"Таймс" газетінің анықтамасы /25/ бойынша, Ресей XXІ ғасырда әлемдік
Ресейдің жаңа сыртқы саясаты, саяси концепциясы сондай-ақ, оның геосаяси
Ресей сияқты алпауыт мемлекетке сыртқы саяси көпжақтылық және әртектілік
XXІ гасырдағы Ресейдің сыртқы саясаты жаңа үрдістерді сараптай келе
Ресей мен Қазақстан Достастық мемлекеттерімен ынтымақтастықты дамыту мен тереңдету
Ресей сыртқы саясатындағы жаңа үрдіс, оның халықаралық қауымдастықтағы орнын
Ресей зерттеушілері А.Талкин және Ю.Красин: "Ұлттық мүдде — белгілі
1.3 Орта Азиядағы жана саяси конфигурация: Қазақстан-Ресей-Қытай
XX ғасырдың 90 жылдарынан бастап Орта Азия халықаралық саяси
ТМД республикаларындағы жүзеге асырылып жатқан нарықтық экономикаға көшу жоспарлары
Бірақ, бұрынғы Одақта табиғи ресурстар, ұлтжандылық, білікті жұмыс күші
Жаңа тәуелсіз мемлекеттерде экономикалық реформалаудың қиындықтары қоғам өмірінің саяси
Орта Азия республикаларының тәуелсіздік алуы мемлекет аралық қатынастардың дамуында
Олардың қатарында (ЕС, НАФТА, МЕРКОСУР, ЭСКАТО, АСЕАН/АЗСТ, ЭПТ, ОЭСР,
Орталық Азияда ортақ мәселелерді келісіп шешу үрдісі бар. Орталық
Орта Азия өзінің геосаяси орналасуы, ортақ шекара, көлік және
Дегенменде, ортақ ұқсастықтарға, ортақ тарихи, мәдени дәстүрге қарамастан жаңа
Қырғызстан — географиялық жағдайына сәйкес салыстырмалы түрде кіші мемлекет,
Тәжікстан — негізінен таулы мемлекет, оның 93% тау, 7%
Түркіменстан - өзіндік даму жолын тандап отырған мемлекет. Мемлекеттік,
1993 жылдан бастап, Түркімендерде су, газ, электр энергиясын пайдалану
С.Пірімбетовтың пікірінше, Ортақ экономикалық кеңістікті құру үшін және Орта
• Қаржы және еңбек ресурстарының кедергісіз айналымын қамтамасыз ету
• Көлік және коммуникация жүйесінде ортақ саясат жүргізу;
• Мемлекеттер арасында еркін сауда, еркін баға жүйесін еңгізу,
• Өнеркәсіп субъектілерінің арасында тікелей экономикалық байланыстарды орнату және
• Өзара инвестиция саясатында тең экономикалық байланыстарды қамтамасыз ету
• Жеңілдетілген кедендік тәртіп орнату, сондай-ақ, кедендік заңдарды реттеу
• Манеторлық одақ қалыптастыру, ұлттық валюталардың еркін айналымын қамтамасыз
Сонымен, Орталық Азиядагы (1991 жылдан кейінгі) экономикалық интеграцияның даму
Әрине, Орта Азиядағы экономикалық, интеграциялық үрдістерді ТМД шеңберінде де
1997 жылғы мәліметтерге сәйкес ТМД шеңберіндегі өндірістік, әлеуметтік гуманитарлық
ТМД үшін Достастықтағы бейбітшілік пен тұрақтылықты қамтамасыз ету туралы
Біздің ойымызша, Орталық Азиядағы аймақтық интеграция экономикалық және әлеуметтік
Бүгінде аймақтық интеграцияның дамуының бірнеше кезеңдері анықталып отыр:
— ортақ нарықтың қалыптасуы және өндірістік кооперация;
— ұлттық заңдардың жақындасуы және ортақ экономикалық саясат жүргізу
— ортақ экономикалық және қаржы кеңістігін құру, соның нәтижесінде
Жалпы Орта Азиядағы мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық дамуы бұл мемлекеттердің дағдарыстан
ТМД шеңберіндегі және Орталық Азиядағы экономикалық және саяси интеграцияңың
ЕАО құру жобасының кіріспесінде былай делінген: "Дүниежүзілік практика көрсетіп
Мұндай жағдай ТМД институтының беделін түсіреді. Демек бірлескен күш-жігер
...Экономикалық бірігу мәселелерін шешу жеткілікті мөлшердегі құзыреті бар саяси
Сонымен, ЕАО құру жоспары кеңестік кеңістіктегі өмір сүретін халықтардың
Өзімізге белгілі ЕАО туралы идеяны Н.Ә.Назарбаев алғаш рет Ресей
Бүгінде бұл идея саясаткерлер мен ғалымдардың арасында ғана емес,
Еуразиялық одақ құрудың негізгі- қағидаларына келетін болсақ, ол мынадай
— экономиканы, қорғаныс ісін және сыртқы саясатты басқа руды
— біртұтас экономикальіқ кеңістік;
— ортақ қорғаныс кешені;
Бүгінгі ЕАО идеясының кейбір қағидалары алайда ТМД және Орталық
Қазақстан және Қытай Халық Республикасы арасындағы әскери ынтымақтастық, шекаралас
Соның ішінде, Қазақстан мен Қытай арасындағы әскери ынтымақтастық туралы
Қазақстан-Қытай ынтымақтастығында, сонымен қатар, бір мәселе жатыр. Ол Қытай
1992ж. "Ядролық қару-жарақты таратпау келісім-шартына" қол қойғаннан кейін, Қазақстан
1995 жылы Қытай Қазақстанның ядролық қарудан бас тартуына байланысты
Қазақстан - Қытай қатынастарыңдағы ҚХР төрағасы Цзян-Цзэминнің 1996 жылы
Қытайдағы ядролық қару теқ өзін-өзі қорғауға бағытталған.
Қытай мақсаты - ядролық қаруға жаппай тиым салу немесе
Осыған қарағанда Қазақстан мен Қытай позициялары ядролық қаруға байланысты
Пекиндегі Цзян Цзэмин мен Назарбаевтың келіссөздерінде былай айтылған болатын:"
Қазақстанға қауіпсіздік кепілдігін беру туралы, Қазақстандық ғалым Ж.Ш.Аманжоловтың көзқарасымен
Қазіргі кезде, Қазақстан мен Қытайдың әскери ынтымақтастығы әскери салада
Жемісті әскери ынтымақтастықтың негізі ҚР мен ҚХР арасындағы достық
Қазақстан мен Қытай арасында әскери салада ынтымақтастықты дамытудағы тағы
Әскери ынтымақтастық бағыттары: әскери техника, қарулану (әдейі мүлік) өндірістерін,
Ынтымақтастық барысында туындайтын барлық сұрақтар ұйыммен өкілеттелген тараптармен (Қазақстандық
Қытаймен қатынастарды қауіпсіздікке байланысты жағымды деп бағалауға болады. Бұл
Мемлекеттің шекараларының қауіпсіздігі - мемлекеттің қауіпсіздігі екені бәріне мәлім.
Қазақстан-Қытай шекарасы бұрынғы кеңес-қытай, немесе Ресей империясынан Кеңес одағына
1862 жылы Жәуешекте Пекин келісім шартына сәйкес батыс шекараны
1915 жылы 30 мамырда "Хаттамасында" Харгос өзенін - Қазақстандағы
1994 жылы 26 сәуірде ҚХР мемлекеттік кеңес төрағасы Ли
1999 жылы 5 мамырда Қазақстан Республикасы, Ресей Федерациясы және
Сөйтіп, қазіргі уақытта, Қазақстан мен Қытай арасындағы саяси-экономикалық дамуына
Шекара мәселесінің ішіне трансшекаралық өзендер мәселесі де кіреді. Бұл
Өзінің дамуында "Шанхай бестігі" алғашында шекаралық мәселелерді шешуге бағытталған,
ҚР, РФ, ҚХР, Қырғызстан Республикаеы, Тәжікстан Республикасы мемлекеттерінің екі
Бес мемлекеттің бірігуінің дамуындағы тағы бір қадам сол жылдың
2000 жыл ішінде-ақ қорғаныс министрлері мен сыртқы істер министрлері
2000 жыл 5 шілде "Шанхай бестігінің" бесінші сатысы Душанбе
Душанбе саммитінде халықаралық терроризм мен діни экстремизмге қарсы күресу
Душанбе декларациясынан басқа Қырғызстан, Қытай және Тәжікстан мемлекеттері арасында
2001 жыл барысында "Шанхай бестігі" шеңберінде әскери штаб басшылары
Көпжақты ынтымақтастықты дамыту ШЫҰ мүшелеріне әлеуметтік-экономикалық дамуды қамтамасыз етеді.
"ШЫҰ- әскери-саяси блок болып табылмайды",-деп жариялады Қытай. Осыған байланысты
Сөйтіп, шанхай бірлестігі өзінің 5 жылдық даму эволюциясында тиімділігін
ШЫҰ перспективасы туралы ұйымға басқа мемлекеттердің қатысу еріктерінен көруге
Қорытындылай келе, Қазақстан мен Қытай арасындағы әскери саяси ынтымақтастық
Сілтемелер
Назарбаев Н.Ә. Тарих тагылымдары және қазіргі заман. А., "Қазақстан".
Абдыгалиев Б. Государственная политика и межнациональные отношения в РК.-Алматы.
Трофимов Д. Центральная Азия: проблемы этно-конфессионалбного развития.- М,: МГИМО.
Штут Р. Борьба за власть и влияние в Центральной
Браун Б. Средняя Азия: первый год неожидонной независимости //Оборонная
Бжезинский 3. Великая шахматная доска. Превосходство Америки и его
Султанов К. Состояние и перспективы казахстанско-китайского сотрудничества//Саясат, 1998, июнь.
Лаумулин М.Т. Китайско-центральноазиатские отношения: геополитика и безопасность. Взгляд с
Касенов У. Центральная Азия: национальные и региональные аспекты безопасности//Казахстан
Сыроежкин К.Л. Китай и Центральная Азия: политические отношения и
Токаев К.К. Внешняя политика Казахстана в условиях глоболизации. А.,2000.-85
Сыроежкин К.Л. Китай и Центральная Азия: политические отношения и
Токаев К.К. Внешняя политика Казахстана в условиях глоболизации. А.,2000.-98
Мансұров Т. Қазақстан: және Ресей: егемендену, бірігу, стратегиялық әріптестік
Сыроежкин К.Л., Кривоногов В.М. Синьцзянский производственно-строительный корпус СУАР КНР:
Токаев К.К. Внешняя политика Казахстана в условиях глоболизации. А.,2000.-132
Гумилев Е.Н. Ежелгі Русь және Қиян дала. М.,1989. 674-675
Ежелгі Заманнан қазірге дейінгі Қазақстан тарихы // М.Қ.Қозыбаев. А.,."Қазақстан",
Мансұров Т. Қазақстан: және Ресей: егемендену, бірігу, стратегиялық әріптестік
Назарбаев Н.Ә. Тарих тагылымдары және қазіргі заман. А., "Қазақстан".
Зиманов С.З. В.И.Ленин және Қазақстандағы кеңесті ұлттық мемлекет. А.,
Назарбаев Н.Ә. Тарих тагылымдары және қазіргі заман. А., "Қазақстан".
Кто и как формировал и определил. 142-143 бб
Бжезинский 3. Великая шахматная доска. Превосходство Америки и его
С.Кортунов "Имперское" и национальное в российском сознании // М.
Назарбаев Н.Ә. Тарих тагылымдары және қазіргі заман. А., "Қазақстан".
Ежелгі Заманнан қазірге дейінгі Қазақстан тарихы // М.Қ.Қозыбаев. А.,."Қазақстан",
Абдыгалиев Б. Государственная политика и межнациональные отношения в РК.-Алматы.
Мансұров Т. Қазақстан: және Ресей: егемендену, бірігу, стратегиялық әріптестік
Султанов К. Состояние и перспективы казахстанско-китайского сотрудничества//Саясат, 1998, июнь.
Аманжолов Ж.М. Международно-правовое обеспечение национальной безопасности РК. Автореферат.
Казахстан- Китай: 5 лет по пути добрососедства и сотрудничества.
Токаев К.К. Внешняя политика Казахстана в условиях глоболизации. А.,2000.-256
Что кроется за соглашением о границе с Китаем? Комментарии
Казахстан- Китай: 5 лет по пути добрососедства и сотрудничества.
Калиева Д.А. Шанхайская Организация Сотрудничества: перспективы и развития //
Султанов К. Состояние и перспективы казахстанско-китайского сотрудничества//Саясат, 1998, июнь.
ІІ-тарау. Қазіргі кездегі халықаралық қатынастардың Орталық Азиядағы жаңа ролі
2.1. Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы және Қытай, Ресей және АҚШ-тың
КСРО-ның күйреуінен кейін, өз тәуелсіздіктеріне ие блған Орталық Азия
Орталық Азия табиғи ресурстарға өте бай аймақ. Қазақстан бұрынғы
КСРО-ның құрамында болған бұрынғы Азия елдерінде көптеген мөлшерде ядролық
Бұл таратудың негізгі мақсаты “Шанхай Ынтымақтастық Ұйымындағы” мемлекеттердің мүдделерін
“Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының” іргетасын қалаушылардың бірі, Орталық Азия елдерімен
Ресей Орталық Азияның қауіпсіздік жүйесіндегі ерекше роынды алады. Кеңес
2001 жылы 15 маусымда құрылған “Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының” қызметін
Ресей Федерациясының “Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына” қатысуының бірнеше маңызды себептері
Біріншіден, Азия-Тынық мұхит аймағында өзінің ықпалын нығайту. Бұл контексте
1991 жылдан 2000 жылға дейін Қытай Ресейдің әскери қаруын
Екіншіден, Ресейдің “Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының” шеңберіндегі Қытаймен қатынасы конструктивті
Соңғы екі-үш жыл ішінде Ресейдің федералды шекара қызметкерлерінің берген
Егерде миграция осы қалпымен жалғаса беретін болса, онда Ресейдегі
Ресей өзінің Орталық Азиядағы геосаяси мақсаттарын нығайтуға тырысады.
Біріншіден, Тәуелсіз мемлекеттер Достастығы шеңберіндегі орталықтан шеттеуге (қашуға) қарсы
Екіншіден, “Орталық Азия” Мәскеудің сыртқы саясатындағы приоритетті аймақтарының бірі
Қазіргі кезеңде Oрталық Азияға Тәуелсіз мемлекеттер Достастығы елдері экспорттарының
Жоғарыда айтылғандардың барлығын еске ала отырып, Ресей Федерациясы Орталық
“Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының” іргетасын салушылардың келесі бір Орталық Азиямен
Қытай да Ресей секілді Орталяқ Азияда геосаяси мүдделерге ие.
Бірақта,/5/ Ресей мен Қытайдың “ Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына” қавтысуы
Қытай күшті экономикалық күшке ие, бірақ халықаралық жүйеде әлсіз
Сонымен, көпполярлық әлем туралы ой Бішкек және Душанбе Декларацияларының
Көпполярлылық - құжаттарда көрсетілгеніндей, “жаңадан құрылып келе жатқан жаңа
Қытай өз атынан Тайваньді қандай да болмасын мемлекеттің ПРО
Душанбе Декларациясының/8/ маңызды мәселелерінің бірі гуманитарлық мәселелерді және адам
2000 жылы шілдеде НАТО-ның бас хатшысы Д.Робертсон ОРталық Азия
ХХІ ғасырға деген өзінің экономикалық өсуі және елдің модернизациясын
Қазақстан/10/ мен Қытай арасындағы қатынастар тату көршілестік және достастық
Осындай мәселенің басты қозғаушысы болып Қытайдағы ұйғыр сепаратистік ұйымдарының
Мао кезеңінен кейінгі Қытайда ішкі және сыртқы саясаттың үлкен
ХХІ ғасырда орталық Азияға деген бірқалыпты дамуда. Өйткені, бұл
“Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы” шеңберіндегі ынтымақтастықтың дамуын Қытай жағы жеті
Көпполярлық әлемді дамыту идеясын қолдау.
БҰҰ-ның әлемді басқарушы ролін сақтау.
Елдердің бір-біріне қолдау көрсетуі.
Әрбір халықаралық субъектілерінің өз даму жолдарын өздері таңдауы.
Өзге елдердің ішкі істеріне араласпау.
Елдер бір-біріне көпжақты қолдау көрсетуі.
Шанхай бірлестігі шеңберіндегі өзара сенімді күшейту. Шанхай бірлестігі ешкімге
діни экстремизм және халықаралық терроризм;
есірткі бизнесі;
этносепаратизм.
Әлеуметтік-экономикалық саласына келетін болсақ, онда приоритетті бағыттар мыналар: көлік
Жоғарыда айтып кеткеніміздей-ақ, Қытай үшін экстремизм мен сепаратизм мәселелері
Осылайша, Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы әлемдік саясаттың байыпты факторын құрайды.
Дегенмен, АҚШ әлем ресурстарының ең үлкен тұтынушысы, ол үшін
Орталық Азия мемлекеттерінің әрбіреуінің тәуелсіздігін, егемендігін және қауіпсіздігін қолдау;
Адам құқықтарына негізделген нарықтық экономика және басқарудың демократиялық формасын
Бұл мемлекеттерді әлем қауымдастығына, халықараоық ұйымдарға және евроатлантикалық диалога
Терроризммен, есірткі және басқа да түрлеріне қарсы күресу мәселелеріне
Әскери-саяси мүдделері:
Орталық Азия елдерінің ядролық қаруды таратпау мәселелерін қадағалау, Уранның
АҚШ-тың Қорғаныс министрлігі Орталық Азия және Қытайдың келешектегі саясатына
Joіnt Vіsіon 2020 /15/ (Бірлескен көзқарас 2020)
Asіa 2025 /16/ (Азия 2025)
“Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының” негізін қалаушы келісім-шарттардың 2020 жылдың 31
Ауғанстанда жағдайдың өршуімен, ондағы АҚШ-тың жүргізген әрекеттерінен соң жағдай
2.2. “Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына” қатысуындағы Орталық Азия елдерінің негізгі
Орталық Азия мемлекеттерінің Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына қатысуын жекеше тұрде
Қытай мен Ресей сияқты Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына қатысу Қазақстан
Біріншіден, Қазақстан географиялық жағынан екі ірі күшті мемлекеттер Қытай
Яғни, Қазақстанның шекара мәселесін шешуіне зор көмегін көрсетті.
Өзбекстанның “Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына” толыққанды мүше болып кіруінің өзі
Екіншіден, діни экстремизм және терроризммен күрес мәселелерінің брлестік төңірегіндегі
Үшіншіден, Орталық Азия елдерінің және Қазақстанның “Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына”
Дегенмен де, Орталық Азия мемлекеттерінің жеткіліксіз саяси, экономикалық мүмкіншіліктері
“Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы” шеңберіндегі мемлекеттердің экономикалық сала бойынша ынтымақтасуды
“Шанхай бірлестігі” Орталық Азия мемлекеттері үшін бірқатар геосаяси жетістіктерге
Тактикалық негіз./17/ Экстремизм, терроризм, есрткі саудасы, қару-жарақты контрабандалаумен жәіне
Стратегиялық негіз. Бұл негізге сүйене отырып, ұзақ мерзімді жоспар
“Шанхай бірлестігінің” мүмкіншілігі, әсіресе, Пекиннің мүмкіншілігі жалпыаймақтық баланс мақсаттарында
Орталық Азия елдерінің қақтығыс ошағына айналған Ауғанстандағы шиеленіскен жағдай
Ауғанстанмен көршілес жатқан Өзбекстан, Түркіменстан, Тәжікстан және тағы да
Сондай-ақ, Қырғызстанның қабылдаған шешімі оның ұжымдық қауіпсіздік келісім-шарты бойынша
Орталық Азияға өз әскерлерін енгізген американдықтарға мұндай әрекет бұл
Орталық Азияға американ әскерлерінің енуі Ресей мен Қытайды мазаландырды.
Біріншіден, ол Орта Азиядағы қақтығыс ошағы Ауғанстанмен көршілес орналасқан.
Екіншіден, Өзбекстанның өзінің ішіндегі көптеген мәселелер “Өзбекстанның Исламдық Қозғалысы”
Үшіншіден, “Ұжымдық қауіпсіздік келісім-шарты” және “Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы” шеңберіндегі
Бұл ұйымның екі негізгі артықшылығы бар: біріншіден, Азиядағы АҚШ-тың
ШЫҰ-на мүшелердің енуі, әсіресе, Үндістанның енуі ұйымның әлемдегі ықпалын
Иранның ұйымға кіруі туралы ниетінің бар екендігін жоғарыда айтып
Жоғарыдағы айтылғандардың барлығын қорыта келе, Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының ішіндегі
Сілтемелер
Касенов У.Т. Безопасность Центральной Азии. – Алматы, 1998г. С.
“Шанхайский форум“ как фактор безопасности в регионе. Ашимбаев М.С.
Ашимбаев М.С.“Шанхайский форум“ как фактор безопасности в регионе//Analytіc. –2000.
.Касенов У.Т. Безопасность Центральной Азии. – Алматы, 1998г. С.
Калиева Д.А. Шанхайская Организация Сотрудничества: перспективы и развития //
Там же.
Душанбинская декларация -глав государств Республики Казахстан, Китайской Народной Республики,
Там же.
Калиева Д.А. Шанхайская Организация Сотрудничества: перспективы развития// Analіtіc.
Нарысов С.Тату кершілік. – Астана. – Пекин, 2001. –
Там же. С.4.
Сыроежкин К.Л. Взаимоотношения Китая с государствами Центральной Азии (стратегические
“Шанхайская пятерка” – безопасность и сотрудничество в Центральной Азии
Центральная Азия
Бурнашев Р. “Шанхайская пятерка”: к вопросу о региональной политике
Там же.
Ашимбаев М.С. “Шанхайский форум” как фактор безопасности в
Акимбеков С.М. Афганский конфликт и проблемы безопасности Центральной Азии.
http//www.kіsk/kz/Gazeta.Ru
Сыроежкин К.Л. Новые рубежи ШОС // Континент. – 2001.
Касенов У.Т. Безопасность ЦентральнойАзии. – Алматы, 1998г.
ҚОРЫТЫНДЫ
“Шанхай бестігі” ең алдымен, шекара мәселелерін шешу үшін құрылған
Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы үлкен кеңістіктегі және бірқатар ерекшеліктері бар,
Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының маңызды элементі – ол оның барлық
Ұйым, ең алдымен, мемлекеттердің өзара қауіпсіздікті және тұрақтылықты қамтамасыз
Зерттеу жұмысын жүргізу барысында автор алдына арнайы мақсат қойып,
Жалпы, осы міндеттерді жүзеге асыру нәтижесінде автор келесідей қорытындыға
бүгінгі таңда әлемде жаңа өзгерістер, олардың артынан сол өзгерістердің
Бірақта, автор болжамы бойынша Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы сияқты ұйымдардың
Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы қызметінің негізгі бағыттарының кейінгі кезде экономикалық,
Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының құрылуы мемлекеттердің дипломатиялық жетістігі болып табылады.
Қазіргі кезде Орталық Азия елдеріне деген ұлы державалардың назары
Орталық Азия мемлекеттерінің арасындағы қақтығыстарды болдырмайтын шаралардың жиынтығын
Сонымен автор Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының құрылуын сараптай келе Орталық
Тікелей Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының ұлғаю тенденциясына тоқталатын болсақ, әрине,
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Деректер
Дипломатиялық құжаттар
Соглашение об укреплении мер доверия в военной области в
Приложение к Соглашению об укреплении доверия в военной области
Соглашение о взаимном сокращении вооруженныхсил в районе границы от
Приложение к Соглашению о взаимном сокращении ворруженных сил
Дополниительное соглашение меджу Республикой Казахстан и Китайской Народной Республикой
Соглашение между Республикой Казахстан, Республикой Кыргызстан и Российской Федерацией
Совместное заявление участников Алматинской встречи – Республики Казахстан, Китайской
Бишкекская Декларация глав государств Республики Казахстан, Китайской Народной Республики,
Бишкекский Меморандум о сотрудничестве и взаимодействии правоохранительных органов и
Душанбинская Декларация глав государств Республики Казахстан, Китайской Народной Республики,
Совместное коммюнике по итогам встречи министров иностранных дел Республики
Декларация о создании ШОС// (Шанхай, 15 июнь 2001г.)
Шанхайская Конвенция о борьбе с терроризмом, экстремизмом и сепаратизмом,
Договор о вечной дружбе между Республики Казахстан, Киргызстан и
Соглашение о безвозмездной помощи Правительством КНР и РК (27.27.22).
Соглашение между Правительством РК и Правительством Российской Федерации о
О мерах по реализации договоренностей, достигнутых по итогам Алматинской
Қазақстан мен Қытай Республикалары арасындағы дипломатиялық қарым-қатынас орнату туралы
Өзара достық қатынастар негіздері туралы Қазақстан Республикасы мен Қытай
Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының Бірлескен Декларациясы 1993
Қазақстан Республикасына Қауіпсіздік кепілдігін беру туралы Қытай Халық Республикасы
Заңды актілер
Закон Республики Казахстан “О государственной границе РК” от 13
Концепция охраны государственной границы Пограничной службой КНБ РК от
Баяндамалар мен интервьюлар. Жолдамалар.
Приветствие Президента Республики Казахстан Участникам встречи министров обороны государств
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың “Шанхай бестігі” мемлекеттерінің саммитіәндегі
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қытай Халық Республикасының Төрағасы
Қытай мен Орталық Азия елдерінің арасындағы достастық пен ынтымақтастықтың
ІІ. Монографиялар. Мақалалар. Ғылыми жұмыстар
.Акимбеков С.М. Афганский конфликт и проблемы безопасности Центральной Азии.
Бхеженский З. Великая шахматная доска. – М., 1999.
Карин Е.Т. Қазақстан Республикасы ұлттық қауіпсіздігінің ішкі саяси аспектілері.
Касенов У.Т. Безопасность Центральной Азии. – Алматы, 1998
Кушкумбаев С.К. Геополитические факторы интеграционных процессов в постсоветской Центральной
Лаумулин М. Казахстан в современных международных отношениях: безопасность, геополитика
Майлыбаев Б.А. Современный политический процесс в Казахстане и
Мансуров Т.А. Казахстан и Россия: суверенизация, интеграция, опыт стратегического
Мансуров Т.А. Стратегические приоритеты казахстано-российских отношений. Внешнаяя политика Республики
Назарбаев Н.А. Стратегия вечной дружбы. Казахстан-Россия. – М.,2000.
Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы, 1999.
Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. – Алматы, 1998.
Нарысов С.Ж. Тату көршілік. – Алматы,-Пекин, 2001.
Огнева В.В. Казахстан и Россия: потенциал взаимодействия. – Алматы,
Поздняков Э.А. Геополитика. - М., 1996.
Токаев К.К. Под стягом независимости. – Алматы, 1996.
Токаев К.К. Дипломатия Казахстана. – Алматы, 2001.
Чжен Кун Фу. Геополитика Казахстана: между прошлым и будущим.
Центральная Азия: новое пространство для сотрудничества / под ред.
ІІІ. Баспасөз
Аманжолова Ж.М. Территориальные и пограничные взаимоотношения Казахстана и других
Ашимбаев М.С. Шанхайская пятерка, как фактор безопасности в
Асанова А. Становление межгосударственных киргизско-китайских отношений // Проблемы Дальнего
Асанбаев М.Б: Узбекистан: некоторые аспекты регионального лидерства // Центральная
Аханова Г.А:, Ердавлетова С.Р. Современные геополитическое и геоэкономическое положение
Ахметжанов Р. Расширение Шанхайской пятерки: интересы участников. – Время
Ауэзов М. Стабильность - это экономика. “О ШОС”
Бакаев А., Едилова Д. Безопасность Казахстана в современных условиях
Бзежинский З. Геополитическое положение после распада СССР // Казахстан
Бурнашев Р. “Шанхайская пятерка”: к вопросу о региональной политике
Ван Цзябо. Политико-экономические перспективы “Шанхайской пятерки” // Центральная Азия.
Джалилов А. “Шанхайская пятерка” преобразована в ШОС // Панорама.
Дорофеев М. Сотрудничество – без опасности // Экспресс К.
Дорофеев М. ШОС – это по-нашему // Экспресс К.
Жусипов Б.С. Формирование эффективной геополитической безопасности в Казахстане //
Калиева Д.А. Шанхайская Организация Сотрудничества: перспективы развития // Analіtіc.
Касенов У.Т. Центральная Азия: национальные и региональные аспекты
Крефт Г. Китай в сообществе великих держав. Стремлениек всемирно-исторической
Кушкумбаев С.К. Центральная Азия: постсоветская конфигурация геополитического пространства. –
Лаумулин М.Т. Китайско-центральноазиатские отношения: геополитика и безопасность // Казахстан-Спектр.
Лаумулин М.Т. Китайско-центральноазиатские отношения: геополитика и безопасность (взгляд с
Ларин А. Китайская политика России при президенте Путина //
Ларин А. Американский фактор в российско-китайском стратегическом партнерстве //
Мансуров Т.А., Интеграция и суверенитет. Стратегические приоритеты казахстано-российских отношений
Мынбаева М. Казахстан в современной геополитической ситуации // Евразийское
Надыров, Смирнов. Дезинтеграция стран ЦАР – угроза национальной безопасности
Парамонов В.Формирование геополитической ситуации в ЦА – внешние факторы
Поздняков Э.А. Современные геополитические изменения и их влияние
Сатиев Х. Роль и значение Шанхайской пятерки в решении
Сатпаев Д. Шанхайская пятерка? Шестерка? Семерка? Новое поколение. –
Сеилханов Е.Т. современная политика и Центральноазиатский регион // Казахстан-Спектр.
Сыроежкин К.Л. Политика Росси в ЦА и Казахстанская
Сыроежкин К.Л. Взаимоотношения Китая с гсоударствами Центральной Азии (стратегические
Сыроежкин К.Л. Новые рубежи ШОС. – Континент. – 2000.
Сыроежкин К. Мы обречены на соседство // Континент.– 2000.
Сулеев Д. Шанхайский процесс: новый отчет // Мегаполис. –
Таксанов А. Ташкент хочет войти в Шанхайскую пятерку //
Шашкова Н. “Шанхайская пятерка” новый этап сотрудничества: Саммит в
Штут Р. Борьба за власть и влияние в ЦА
ІV. Оқулықтар және сөздіктер
86. Дипломатический словарь в 3-х томах / Под ред.
V. Интернет
87.http://www.kіsі/kz/Pats/Confs/cnf5/chebotarev.html
88. http://www.mfa.kz.
http://www.navіgator.kz/artіcles/mpole260500a.shtml
http://www.tx3.eurasіa.org/ru/99/archіves/march/ka_press/Nazp0215.htm
http://www.kіsі.kz/Pats/Confs/cnf5/chebotarev.html
http://www.pnp.ru/pg_nomers/23757.htm
http://www.pubs.carnegіe.ru/books/2000/04am/05kh.asp
http://www.іwpr.net
59
Қытайдың Орталық Азиядағы саясаты
Қазіргі кездегі халықаралық қатынастарының Орталық Азиядағы жаңа ролі
Тірі ағзалар және олардың комплекстерінің географиялық таралу заңдылықтары
Қытай Халық Республикасы
Түркияның Орта Азия мемлекеттермен дипломатиялық қарым қатынастары
Cisco құрылғыларын конфигурациялаудың негіздері
Қытай және Жапония арасындағы сауда - экономикалық қатынастары
Анықтама конфигурация объектісі
Киімде болған киізден
Қазіргі кездегі Жапонияның ішкі және сыртқы саяси жағдайы