Дәнді дақылдардың элиталық тұқымдары
Мазмұны
Кіріспе
1. Әдебиетке шолу
1.1 Бидай және арпа дақылдарының халық шаруашылығындағы маңызы.
1.2 Бидай және арпа дақылдарының бастапқы тұқым шығару
1.3 Оңтүстік Қазақстан облысындағы тұқым шаруашылығына сипаттама.
2. «Алтын төбе» тәжірибелік бекетіндегі өсімдік шаруашылығының жағдайлары.
3. Облыстың табиғи-климаттық жағдайы.
4. Негізгі бөлім.
4.1. Материалдар мен әдістемелер.
4.1.1. Дипломдық жұмыста қолданылған материалдар.
4.1.2. Зерттеу жұмыстарының әдістемелік негіздері.
4.2. Зерттеулік жұмыстардың нәтижелері.
4.2.1. Бидай мен арпаның бастапқы және өндірістік тұқым
4.2.2. Тұқымның сорттық және себістік сапасы.
4.2.3. Бидай мен арпаның сорттық тұқымын өндіру технологиясының
4.2.4. Бидай мен арпаның тұқым тазалау, кептіру және
4.2.5. Бидай мен арпа өнімін өндірудің агротехникалық негіздері.
4.2.6. Топырақ өңдеу ерекшеліктері.
4.2.7. Тыңайтқыштар
4.2.8. Тұқымды себіске даярлау және себістік мерзімдері.
4.2.9. Егістікті күту.
4.2.10. Өнім жинау.
5. Тұқым өндірудің ээкономикалық тиімділігі
6. Еңбекті қорғау
7. Табиғатты қорғау
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Белгілер және қысқартылған мәндер.
МҮҚ – мемлекеттік үлгі қалып.
АӨК – агро өнеркәсіп кешені.
МШК – мүмкін шекті концентрация.
Анықтама
Дотация –
Сорт ауыстыру –
Сорт жаңарту –
Вегетация бойында егістікті ауру, зақымдалған, бөгде сорттық, дақылдық
Кіріспе
Қазіргі кезеңде Қазақстанның жалпы ішкі өнімі көлеміндегі ауыл
Өсімдік шаруашылығының ауыл шаруашылығының бір саласы ретінде өнеркәсіп
Өсімдік шаруашылығы ауыл шаруашылығы өндірісінің басқа бір саласы
Жер шарында ауыл шаруашылығы өсімдіктері 1 млрд. га-дан
Қазақстанда 2001 жылы ауыл шаруашылығы дақылдарының егіс көлемі
Дәнді дақылдардың егістік құрылымында еліміздің басты азық-түліктік дақылы
Келтірілген деректер қаншалықты қомақты болғанымен, біздің елімізде азық-түлік
Жоғарыда келтірілген жолдардың ішінде соңғысын саралау осы дипломдық
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында ауыл шаруашылығына аз көңіл бөлінді.
Аталған міндеттер мен шешу жолдары өздігінен орындалмайды. Әрбір
«Алтын төбе» тәжірибелік бекетіндегі өсімдік шаруашылығының жағдайлары.
РМҚШ «Алтынтөбе» тәжірибе бекеті – Оңтүстік Қазақстан облысы,
Қазіргі уақытта шаруашылық келесідей материалдық техникалық базамен жабдықталған:
Аудан орталығы Қазығұрт селосынан 50 км қашықтықта, облыс
Тәжірибе бекетінің негізгі бағыты – ауыл шаруашылық дақылдарының
1.Дәнді дақылдардың элиталық тұқымдары
2.Көп жылдық бұршақ тұқымдас шөптердің элиталық тұқымдары.
3.Майлы дақылдардың элиталық тұқымдары.
4.Элиталық тұқым шаруашылығындағы ауыл шаруашылық дақылдарын
өндірудегі ғылыми негізделген технологияларын құру.
Қосымша жүретін жұмыстар:
1.Бау-бақша өсіру.
2.Мал азықтық жемшөп өндіру.
3.Ұн өндіру.
Мұндай жұмыстарды атқаруға шаруашылықтың келесідей артықшылықтары бар:
1.Элиталық тұқымдарға сұраныстың молдығы.
2.Өз егіс алқаптарының болуы.
3.Барлық қажетті материалдық-техникалық базамен жарақтандырылуы.
4.Басшылар мен қызметкерлердің қажетті дәрежедегі біліктіліктері.
Қызметкерлер. Қазіргі уақытқа дейін шаруашылықта 30 адам жұмыс
Қаржылық жағдайы. 2005 жылға дейін шаруашылықтың кредиторлық қарызы
Сыртқы қарыздарын төлеу графигі
№ Жыл Таза пайда табу жоспары, млн.теңге Жыл
қарыздардың
қалған бөлігі, млн.теңге Жыл соңындағы таза пайда, млн.теңге
1
2
3 2005
2006
2007 13
34
55 45
47
32 8
25
40 37
22
- -
-
8
Шаруашылықта өндірілетін өнім түрлері:
Күздік бидайдың «Южная 12» сорты. Жаңа сорт, жұмсақ
«Память 47» (қос жарналы) күздік және жаздық бидайы.
Жаздық арпаның «Бәйшешек» сорты. Масақ тығыздығы орташа, екі
Шаруашылықтың өндірілген өнімінің барлығы тек ішкі нарыққа шығарылады.
1.І-ІV репродукциялы тұқым өндіруге мамандандырылған шаруашылықтарға.
2.Тауарлық астық өндіретін шаруашылықтарға.
Облыстың табиғи-климаттық жағдайы.
Оңтүстік Қазақстан облысы 1932 жылы 10 наурызда құрылған.
Облыстың оңтүстігі - Өзбекстан Республикасымен, батысы Қызылорда, солтүстігі
Облыс көлемі 117,4 шаршы км. Әкімшілік-шекаралық құрылымына облысқа
Оңтүстік Қазақстан облысының шығыс бөлігі Тұран алқабында, ал
Қаратау жотасының Сырдария өзені жаққа қараған оңтүстік-батыс беткейлері
Облыстың қиыр солтүстігін Бетпақдала үстіртінің батыс бөлігі алып
Облыстың оңтүстік-батыс жағында Қызылқұм шөлі бар, ол оңтүстікке
Өзендердің бәрі де Сырдария мен Шу өзендерінің бассейндеріне
Климат. Оңтүстік Қазақстан облысының климат жағдайы әр түрлілігімен
Жылдың ең суық айы – қаңтар. Бұл айдағы
Топырақ. Оңтүстік Қазақстан облысының табиғи климаттық жағдайы жоғарыда
Таулы қоңыр топырақ.
Қоңыр топырақ.
Күңгірт сұр топырақ.
Кәдімгі сұр топырақ.
Ашық сұр топырақ.
Қоңыр сұр топырақ.
Көгалды сұр топырақ.
Тоғайлы топырақ
Сортаң топырақ.
Тұзды топырақ.
Құмдар.
Ауыл шаруашылығы үшін ең маңыздылары қоңыр, сұр және
сұр топырақтар. Шөл аймақ сұр қоңыр топырақты болып
Тау маңындағы ылғалмен жартылай қамтамасыз етілген аймақтың топырағы
Топырақ құрайтын жыныстар ылғалдылық жағдайына және жер бедері
Бұл аймақтың топырағы күрделі, рельефті және эллювиальді-
деллювиальды шөгінділер қалыптасқан, соның ішінде аз жетілген, эродирленген,
Ауыл шаруашылығына жарамдылығы жағынан бұл аймақ (таулы қоңыр,
Тау бөктерлеріндегі табиғат жағдайы суармалы егіншілік үшін, жоғары
Суармалы және тәлімі егіншілікті бірдей дәрежеде өркендетуге болатын
Аудан орталығы – Қазығұрт ауылы облыс орталығынан 70
Аудан құрамына 12 ауыл әкімшілгі кіреді және онда
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Бидай және арпа дақылдарының халық шаруашылығындағы маңызы.
Халық шаруашылығында бидай және арпа дақылдары ерекше орын
Азық – түлік өнімі ретінде бидайдың аса бағалы
дәні – аса құнарлы да қуатты азық, оны
Бидайдың 20-дан астам түрі бар. Солардың ішінде ең
Қатты бидай (Triticum durum) халық шаруашылығында аса құнды
Бидай мен арпадан нан пісреді, макарон, кондитер өнімдерін,
құнарлы азықтар, консервілер әзірлейді, сыра дайындауға, спирт, крахмал
Арпа астығы халық шаруашылығында кеңінен қолданылады. Одан тағамдық
Бидай мен арпа – негізгі азық түлік көзі
мал азығы болып та саналады. Мысалы елімізде өндірілегн
Бидай мен арпа сабаны да едәуір бағалы ірі
басқа дақылдармен бірге сүрлемге де салынады. Сүттеніп пісе
1.2 Бидай және арпа дақылдарының бастапқы тұқым шығару
Тұқым өндіру – ауыл шаруашылығы өндірісіндегі негізгі салалардың
Жоғары сапалы жаңа және өндіріске енгізілетін сорттардың қажетті
Өнімділігі аз сортты мол өнімді сортқа ауыстыру және
Белгілі бір топырақ және ауа райы жағдайына ұсынылған
Өндіріске тек жаңа, мол өнімді сорт енгізу өнімділікті
Тұқым – мамандандырылған арнайы тұқым өндіру егістіктерінде барлық
Ірі шаруашылықтарда алғы дақылды таңдап алу және тұқым
Тұқымдық егістерді сол сорттың егістігінен кейін орналастыру тиімсіз.
Танапты арам шөптен таза ұстау үшін сыдыра жырту,
Шаруашылық жағдайында негізінен жер жырту алдында суарған тиімді.
Тұқым себер алдындағы топырақ өңдеу жұмыстарына қопсыту және
Тұқым себу кезінде себу мерзімі, мөлшері, тәсілі және
Мұндайда тар қатараралықты, кәдімгі қатараралықты себу тәсілдері қолданылады.
Тұқым өндіру шаруашылығындағы негізгі тиімділік көрсеткіштерінің бірі тұқымның
Тұқымдық материал мемлекеттік өлшемдеу танаптарына, яғни жалпы себу
Міндетті технологиялық шаралардың бірі – тұқымды себер алдында
Тұқым өндіру егістіктерінде тыңайтқыш енгізу жүйесі топырақтың агрохимиялық
Өсімдікті минералды тыңайтқыштармен қамтамасыз ету өсіп-жетілу кезеңдерінде оның
Егістікті күтіп-баптау жұмыстары жоғары сапалы тұқым өнімділігін көтеруге
Масақтану кезеңінде егістік одан басқа дақылдар түрлерін алып
Дәннің қамырланып пісу кезеңінде, өсімдіктің сорттық белгілері анық
Мұнда басқа сорт немесе басқа өсімдік қоспалары алынып
Тез, әрі дер кезінде тұқым тазалау жолымен кондицияға
Тұқымдық астықтарды тек сортқа байланысты ғана емес, сонымен
Әрбір тұқым партиясына дақылдың, сорттың аты-жөні, репродукциясы, сорттық
Сақталу мерзімінде тұқым сапасының өзгермеуін, өздігінен қызуын, жабысуын,
Егіндік бекітуді (апробация) селекционерлер, не болмаса бастапқы тұқым
Апробацияның мақсаты тек егістің сорттық тазалығын ғана анықтау
Апробатор себілген тұқымның, оның сол немесе басқа сорт
Егін – жайда апробатор сорттық егісті көріп шығып,
Жеке дақылға масақ (астық) бауын теріп алатын егіс
Масақты дәнді дақылдар – бидай мен арпаның сорттық
Жай агроқұрылымдардың әр тұқымдық егісінен бір масақ бауы,
Бау жинау кезінде апробатор егістің арам шөп шамасын
Өткерілген апробация және апробациялық баудың талдап-анықтау жұмыстарының нәтижелері
1.3 Оңтүстік Қазақстан облысындағы тұқым шаруашылығына сипаттама.
Ауыл шаруашылық өндірісінде тұқым деп жоғары сапалы мол
алуға арналған әр түрлі тұқымдық жадығат (материал) айтылады.
Ауылшаруашылық дақылдарының өнімі тұқымнан басталатыны ежелден
белгілі: егер танапқа сапасыз тұқым себілсе, алынатын өнім
Біздің заманымызда да , ауыл шаруашылығы күрделі өзгерістерге
Тұқым өзінің сапасымен ерекшеленеді: себу сапасы – олардың
жарамдылық дәрежесін анықтайтын тұтас тұқымдық қасиеттері; сорттың сапасы
Көп жылдық тәжірибе көрсеткендей, жоғары сапалы тұқым –
агротехникалық шаралармен қатар, ауыл шаруашылығы, оның ішінде өсімдік
Тұқым өндірістің аса маңызды құралдарының бірі болып табылады.
ауылшаруашылық дақылдары шығымдылығының мол және тұрақты болуын және
Оңтүстік Қазақстан облысы жақсы дамыған аграрлық аймақ болып
табылады. Оңтүстік Қазақстан облысының топырақ – климат
Облысымызда республикалық бюджеттен бөлінген қаржы егісттікке су
жеткізу, элита тұқым шаруашылығына, минералдық тыңайтқыштар алуға, өсімдік
2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Материалдар мен әдістемелер
2.1.1 Дипломдық жұмыста қолданылған материалдар. Дипломдық жұмысты орындау
Тұқым шығару жүйесінің технологиялық негізін зерттеу кезінде әр
2.1.2 Зерттеу жұмыстарының әдістемелік негіздері. Дипломдық жұмысты орындау
- бидай және арпа сорттарының морфологиялық ерекшеліктерін анықтау
- тұқымның өнгіштігін анықтау әдістемесі;
- тұқымның тазалығын анықтау әдістемесі;
- тұқымның өсу энергиясын анықтау әдістемесі;
- элиталық тұқым егістігін апробациялау әдістемесі;
- элиталық тұқымды ору және кептіру ерекшеліктері;
- элиталық тұқымды себу және күту ерекшеліктері;
- элиталық тұқымды сатар алдындағы мөлшерлі қаптарға қаптау
- элиталық тұқымды сату кезіндегі арнайы құжаттарды толтыру
Жұмыс барысында «Алтын төбе» асыл тұқым шығару шарушылығындағы
Тұқым питомниктеріндегі өнімді жинау, алдында фитотазалау және алдын
2.2 Зерттеулік жұмыстардың нәтижелері
2.2.1 Бидай мен арпаның
Бидай мен арпаның өнімділігін арттырудың негізгі шарттарының бірі
Аудандастырылған сорттың тұғырлы материалдарын сақтау және көбейту (оригинаторлық
Тұқым шығаруда сортауыстыру және сортжаңарту деген ұғымдар бар.
Сортжаңарту деп аудандастырылған сорттың жоғары сапалы тұқымын жыл
Ауылшаруашылығының даму үрдісінде өнімділікке үлкен көңіл бөлінеді. Жоғары
Бастапқы тұқым шығару үрдісі. Бидай мен арпаның
Бастапқы тұқым шығару питомниктерін арнайы ауыспалы егістегі дақыл
Бидай мен арпаның тұқым шығару үрдісі бірегей жекелей
1) бірінші жылғы ұрпақтарды сынау питомнигі; 2) екінші
Ғылыми-зерттеу институттарында бастапқы элиталық өсімдіктерді жеке сұрыптау тәсілі
Іріктеліп алынған өсімдіктер морфо-биологиялық сипаттамалары, өсімдіктің биіктігі және
Бірінші жылғы ұрпақтарды сынау питомнигінде өсімдіктердің өсіп дамуына
Бұл питомникте әр өсімдіктің ұрпағы жеке егіледі.
Бірінші жылғы ұрпақтарды сынау питомнигінен іріктеліп алынған ұрпақтық
Бірінші-төртінші жылдардағы көбейту (алғашқы көбейту) питомниктерінде барлық
Суперэлита питомнигі аталған бастапқы тұқым шығару мекемелерінде жүргізілетін
Элита өндіруге құзырлы шаруашылықтар элиталық және одан кейінге
Элита және бірінші репродукциялы тұқым өндіру кезіндегі агротехникалық
Алғашқы көбейту питом-
никтері және суперэлита
Элита және 1репродукция
Арнайы тұқым шығару шаруашы- 1 репродукция
лықтары
-
Арнай тұқым шаруашылықтары- 2 репродукция
1репродукция
3-4 репродукция
2 репродукция
3 репродукция
1-сурет. Бидай мен арпаның тұқым шығару үрдісінің сызба
Элиталық питомниктен жиналған өнімге репродукциялық реттік сан
2.2.2 Тұқымның сорттық және себістік
Тұқым шығару үрдісінде егістікке пайдаланатын тұқымдық материал
Тұқымның сорттық сапасын оның сорттық тазалығы көрсетеді. Сорттық
Бидай мен арпаның егістігіндегі пайымдау жұмыстарын қамырлық пісу
Бидай мен арпаның элиталық питомнигіндегі сорттық тазалық 99,7%
Егістіктегі өсімдіктердің күйе ауруының түрлерімен ауыру деңгейі 5%
Аудандастырылған сорттың потенциалын толық пайдаланудың тағы бір кепілі
Бидай мен арпаның репродукциялық питомниктеріндегі тұқымдық материалының егістік
Тұқымның басты сапалық көрсеткішінің бірі оның өну қабілеті.
Сонымен, тұқымдық материалдың класстарға бөлінуі оның себістік сапасына,
Алғашқы, суперэлита және элита питомниктерінде себілетін тұқымның сапасы
1-кесте
Бидай мен арпа дәнінің себістік сапасының көрсеткіштері
Көрсеткіштер Әр класқа тиесілі үлесі
бірінші екінші үшінші
Бидай мен арпа тұқымының үлесі (%, одан кем
Басқа өсімдіктердің дәндерінің үлесі (1 кг тұқымда одан
Арам шөптердің дәндерінің үлесі (1 кг тұқымда одан
Өну қабілеті (%, одан кем болмауы керек) 95,0
Тұқымның ылғалдылығы (%, одан көп болмауы керек)
Күйе түрлерінің тозаңқаптары және олардыңбөліктері (%, одан көп
Қастауыштың мүйізшелері (%, одан көп болмауы керек). 0,01
Құрамында карантиндік, улы арам шөптердің тұқымы және басты
Тұқымның себістік сапасын аудандық және облыстық мемлекеттік тұқым
Тұқымның сапасы мемлекеттік стандарттың талаптарына сай болған жағдайда
Тұқым сатушы мекеме сатып алушы шаруашылыққа, тұқымдық материалмен
2.2.3 Бидай мен арпаның сорттық тұқымын өндіру технологиясының
Тұқым шығаруға мамандалған шаруашылықтарда сорттық агротехника талаптары өте
Бидай мен арпаның ауыспалы егіс жүйесіндегі орнын анықтау
Бидай мен арпа егілетін танап алдын ала таңдалып
Сорттық тұқымды себер алдында аурулармен зиянкестерге қарсы пестицидтермен
Өңдеуден өткізілген тұқымды қайта өз қапшықтарына салып себіске
Тұқымдық егістіктегі себіс жұмыстарын қолайлы мерзімде жүргізеді. Бидай
Тұқымдық егістіктерде себіс мөлшерін жоғарылатуға болмайды. Танаптағы өсімдіктердің
Тұқымдық егістіктерде себіс мөлшерін азайту үлкен тиімділік береді.
2-кесте
Жапырылудың бидай мен арпа тұқымының сапасына әсері
Нысандар 1000 дәннің салмағы (г) Дәннің болмысы (г/л)
Қатты жапырылған егістік тен алынған өнім 26,9 512
Жапырылмаған егістіктен алынған өнім 34,5 598,1 82,1 75,6
Бидай мен арпаның жоғары репродукциялы тұқымын өндіруде және
Өнімділікдің басты кепілінің бірі өсімдіктерді минералды элементтермен қамтамасыздандыру.
Аталған іс-шараларды мүлтіксіз орындау біркелкі өнімді және бірмезгілді
Тұқымдық питомниктердегі аса маңызды іс-шаралардың бірі болып арам
Егістіктегі өсімдіктер пісіп жетілген кезде өнім жинауды кешіктіруге
Тұқым шығару питомниктеріндегі өнім жинауды ең жоғары репродукциялы
Тұқым жинау тәсілі бидай мен арпаның егілу зонасына
Тұқымның себістік сапасына өнім жинаудағы техниканы дұрыс пайдалану
Тұқым қабықшасының бүтінділігі бұзылған жағдайда, тұқым ішіне оттегі
Тұқымның ору және үгіту кезіндегі зақымдануына дәннің ылғалдығы
Комбайынның дәндерді үгітетін доңғалағының (барабанының) айналыс жылдамдығы
Бидай мен арпаны зақымдамай үгіту үшін екі
2.2.4 Тәжірибе бекетіндегі бидай мен
Танаптан келіп түскен өнімнің құрамында көптеген қоспалар мен
Оңтүстік өңірінде, жиналған өнімді қырманда ашық ауа
Температурасы 15-180С желді айдау арқылы кептіру кезінде бидай
Көптен бері қолданылып келе жатқан тұқым тазартқыш техникаларға
Жұмыс принципі келесідей : тазартуға түскен тұқымдық материалдар
Селектрадан өткізілген тұқымды өте таза деп айтуға болмайды.
Тазартылған тұқымдық материалды арнайы,алдын ал дайындалған қоймаларда сақтайды.
Ылғалдықтың стандарттық талапқа сай болуы тұқымның өну қабілетін
2.2.5 Шаруашылықтағы бидай мен арпа өнімін өндірудің
Қазіргі заманда бидай мен арпа өндіру технологиясына қойылатын
Жыл сайын жоғары өнім алу үшін бидай мен
Еліміздің барлық облыстарындағы топырақтық және климаттық жағдайдың әрқилылығы
Егістіктің өнімділігі мен берекелілігі шаруашылықтағы ауыспалы егістік жүйесінің
Мәскеудің К.А.Тимирязев атындағы ауылшаруашылық академиясында жүргізілген көпжылдық тәжірибелердің
Бидай мен арпаның тамыр жүйесінің сіңіру қабілеті басқа
Бидай мен арпа ылғалдың жоғары мөлшерін талап етеді.
Су сіңіргіштігі жоғары, қара шірікті және жаңадан игерілген
Топырақ қышқылдығы өсімдіктердің тамыр жүйесінің қызметін нашарлатады. Бидай
Ауыспалы егістіктердегі бидай мен арпаның тағы бір пайдалы
Бидай мен арпаны ауыспалы егістіктердің санқилы түрлерінің құрамына
Еңесті жер бедерінде орналасқан танаптарда топырақты су эрозиясынан
Кейде жолақты ауыспалы егіс нұсқасы пайдаланылады. Бұл кезде
Сегіз танаптық ауыспалы егістіктегі алдыңғы дақылдың бидай мен
3-кесте
Дақылдың аталуы Алдыңғы дақылдың аталуы
күздік бидай бидай мен арпа арпа бұршақ картоп
Тыңайтқышсыз
Бидай 25,8 24,0 27,9 30,9 30,2 28,1
Арпа 25,2 24,0 25,3 31,1 30,7 26,9 26,5
Жыл сайын гектарына 15 тонна көң төгілгенде
Бидай 33,6 32,2 32,3 34,1 34,6 32,3
Арпа 35,3 34,7 34,9 38,0 38,1 34,1 35,0
15 тонна көңге эквиваленттік минералды тыңайтқыш мөлшері (NPK)
Бидай 31,0 30,0 31,3 33,5 30,9 30,9
Арпа 35,8 35,6 34,8 39,8 39,8 35,9 36,1
Бірінші жыл – таза пар, күздік бидай;
Екінші жыл – күздік бидай, жүгері;
Үшінші жыл – арпа + көпжылдық шөптер, күздік
Төртінші жыл – көпжылдық шөптер, арпа;
Бесінші жыл – көпжылдық шөптер, күнбағыс;
Алтыншы жыл – күздік бидай, таза пар;
Жетінші жыл – жүгері, күздік бидай;
Сегізінші жыл – күздік бидай, арпа +
Тоғызыншы жыл – арпа, көпжылдық шөптер:
Оныншы жыл – күнбағыс, көпжылдық шөптер.
Топырақ өңдеу тәсілдері мен тыңайтқыштардың бидай мен арпа
4-кесте
Топырақ өңдеу тәсілдері Өнімділік көрсеткіштері Топырақ өңдеу тәсілдері
ц/га Топырақ өңдеуден келген кіріс мөлшері
N45
N45P45
N45P45R45
Ылди төмен жер жырту (20-22 см тереңдікке) 11,4
Еңестікке көлденең бағытта жер жырту (20-22 см тереңдікке)
Еңестікке көлденең бағытта палдап жер жырту (20-22 см
Еңестікке көлденең бағытта 30-33 см тереңдікте аудармай қопсыту
2.2.6 «Алтын төбе» тәжірибе бекетінде топырақ өңдеу
Бидай мен арпаның өнімділігі топырақ өңдеу тәсілдері мен
Топырақты себіске даярлау үшін жүйелі өңдеу тәсілдері
Күзгі сүдігер жырту. Күзгі жер жыртудың агротехникалық мәні
Тау алды және сай-қырлы аудандарда орналасқан танаптарда
Жыртылған топырақ астында өсімдіктердің қалдықтары шіри бастайды, жыртылған
Оңтүстік өңірінде өнім жинаудан кейін топырақ құрғақ және
Мұндай танаптардың жоғарғы қабатын күздік терең жер
Шеңберлі тырмалармен қиқаланбаған шымдық қабат таспа түрінде созылып
Негізгі жер жыртуда топырақтың ірі кесектерін қосымша құралдар
Қазақстанның орталық және солтүстік аймақтарында топырақ эрозиясы танаптарға
Жаздық немесе күздік өнім жиналып біткеннен соң танаптағы
Желмен ұша батаған топырақ түйіршіктері сабақтарға соқтығысып танапта
Механикалық құрамы жеңіл немесе құмдақ топырақты танаптарда жер
Негізгі жер жыртуды көктемге қалдырудың тағы бір реті
Себіс алдындағы жер өңдеу. Себіс алдындағы жер
Себіс алдыңғы өңдеу күздік жер жыртудан біршама ажыратылады.
Танаптың себіске мұқият және сапалы даярлануы себісті белгілі
Күзде жер аударылған танаптарды көктемгі себіске даярлауды
Механикалық құрамы ауыр топырақтарда көктемгі жер өңдеудің алдында
Құрамы жеңіл немесе құмдақ топырақтарда тікелей жер өңдеуді
Көктемгі жер өңдеуді айтарлықтай тереңдікке жүргізген кезде, себіс
Тығыздау тәсілі, әсіресе механикалық құрамы жеңіл, құмдақ немесе
Аталған тәсілдердің барлығы, ақтығында, өнімділікке айтарлықтай әсер етеді.
Қазақстанның оңтүстік өңіріндегі себіс алды жер өңдеу жедел
Ал солтүстік облыстарда, көктемнің кеш шығуына және
5-кесте
Ерте көктемгі жер өңдеудің бидай мен арпа өнімділігіне
Жер өңдеу тереңдігі Дақыл өнімділігі
бидай арпа
Көктемгі екі қайтала тырмалау 19,8 22,4
Культивациялау, 5-6 см тереңдікте 21,6 24,6
Культивациялау, 10-12 см тереңдікте 24,1 26,4
Культивациялау, 10-12 см + тығыздау 26,8 30,5
Шеңдерлі тырмалармен өңдеу + тығыздау 25,9 29,9
2.2.8 «Алтын төбе» шаруашылығында тұқымды себу мерзімдері және
тұқымды себіске даярлау жұмыстары.
Себіске арналған тұқымның сапасы бидай мен арпа өнімінің
Бидай мен арпа өсімдігі үшін тұқымның жақсы іріктелуі
Бидай мен арпа сыпырғысының төменгі масақшаларында түзілген дәндері
Қысқы сақтау кезінде тұқымдар, төменгі температураның әсерінен, терең
Бидай мен арпаның өнімділігің және тұқым сапасының төмендеуі
Ылғалды өңдеу қиын және өте көп уақытты
Тұқымның себістік сапа көрсеткіштері стандарттан алу керек.
Себіс мерзімі бидай мен арпаның өнімділік деңгейіне үлкен
Ресейлік тәжірибе бекеттерінің деректерінде бидай мен арпаның себіс
Қазақстаннның солтустік облыстарында бидай мен арпаны себеді. Оңтүстік
----------------------------к8*3ік
Себіс тәсілдері. Өсімдіктердің танаптағы өсуі мен дамуына
Қазіргі кездегі, дәнді дақылдарды өндіру технологияларында кеңінен қолданылып
Далалық және құрғақ климаттық зоналарда бұл себіс тәсілі
Соңғы кезде көптеген шаруашылықтарда дәнді дақылдарды суармалы танаптарда
Себіс мөлшері.Гектарынан алынатын өнімділік деңгейіне дақылдың себіс мөлшері
Керісінше, өте сирек егістікте танаптың өнімділік потенциалы толық
Әр зонаның климаттық және топырақтық ерекшелігіне байланысты бидай
Әр климаттық жағдайларда бидай мен арпа тұқымының қауыздығы,
Себіс мөлшерінің салмағын анықтау үшін мың дәннің салмағын,
А х В х
Н =
C х Д
мұндағы Н - себістік жарамдығына қарай
А - тұқымның себістік коэффициенті
В - 1000 дәннің салмағы
С - тұқымның өнгіштігі (%);
Д - тұқымның физикалық тазалығы
Мысалы, тұқымның салмағы - 45 г ,
(4 х 45) х 1000
Н =
95 х 99
Қазақстанның бидай мен арпа егетін аймақтарында себіс мөлшері
Жеңіл құрамды құмдақ топырақтар үшін оптималды себіс мөлшері
Егістіктегі себіс және минералды тыңайтқыштардың мөлшері өзара қарым
Ресейдің бидай мен арпа себетін ылғалды аймақтарындағы
-кесте
Арпа мен бидайдың ОҚО –ғы себіс мөлшері
Зонаның аталуы Себіс мөлшері (1 гектарға / млн.
Күдік бидай Жаздақ арпа
Ылғалы орташа және аз түсетін тәлімі жерлерде 3,0-3,5
Ылғалы жеткілікті жерлерде 4,0-4,5 3,0
Бидай мен арпаның себіс мөлшері көпжылдық бұршақ тұқымдас
Тұқым себу кезіндегі фосфорлық тыңайтқыштарды қоса себу үлкен
Бидай мен арпа өнімділігне тұқымның ендіру тереңдігіде әсер
Бидай мен арпа тұқымының ісінуіне көп ылғал мөлшерінің
Тұқым себудегі егу тереңдігін анықтау кезінде топырақтың механикалық
Сонымен қатар, себіс тереңдігі тұқымның көлемдік мөлшерінеде байланысты.
Тұқымның бірыңғай тереңдікке егілуі топырақ өңдеудегі сапалық пен
Тұқым себу жұмыстарының өткізілу сапасы тұқым сепкіш техниканың
Бидай мен арпаның ылғал сүйгіштік қасиетіне орай, көктемгі
Себісті белгіленген агротехникалық талаптарға сай жүргізу керек. Қазақстанның
2005-2007 жылдарға егін алқаптарын орналастыру жоспары
№ Егіс түрлері Дақыл Сорты және репродукциясы
2005 2006 2007
1 Жалпы егіс көлемі - - 8264 8264
2 Дәнді дақылдары - - 470 1900 -
3 Күздік бидай «Южная-12» Суперэлита 110 120 200
«Южная-12» Элита 280 480 480
«Южная-12» І-репродукция - 1000 1920
Пит. Р-3 - 100 200
4 Жаздық бидай Сорт «Память-47» ІІ-репродукция 80 -
Сорт «память-47» Элита - - 100
-//- Питомник Р-3 - 100 100
-//- І-репродукция - - 100
5 Арпа «Байшешек» Питом. Р-3 - 100
6 Майлы дақылдар (сафлор) Сорт «Нурлан» Элита
Сорт «Нурлан» Пит. Р-3 - 200 100
-//- І-репродукция - - 200
7 Жоңышқа «Красноводопадская» І-репродукция 100 - -
«Красноводопадская» Элита 1700 - -
«Красноводопадская» І-года - 1780 500
«Красноводопадская» пользования - - -
«Красноводопадская» Алдыңғы жылдарда егілген - - 2084
8 Парға қойылған танап - - 2380 1600
9 Меңгерілмеген алқап - - 3494 2280
2.2.9 «Алтын төбе» шаруашылығындағы егістікті күту.
Бидай мен арпаның егістігіндегі өсімдіктер аолғашқы даму кезеңдерінде
Топырақты тығыздау. Себістен кейінгі топырақ тығыздау бидай мен
Ылғалдығы жоғары және ауыр топырақтарда (танаптың ылғал сіңіргіштігі
Топырақты тығыздау танап бетінің бедерлерін тегістеп өнім жинауды
Топырақ тығыздауды себуден кейін жұмыр немесе қазықшалы тығыздауыштармен
Тырмалау. Бидай мен арпа өсімдігінің егістігі, басқа дәнді
Топырақ бетіндегі қабықша себістен кейін көп ұзамай пайда
Егістікті тырмалау кезінде топырақ қабықшаларын бұзумен қатар, өсімдіктердің
Егістікті, танаптың ерекшелігіне қарай, жеңіл немесе орташа салмақты
Үстеме қоректендіру. Бидай мен арпа егілген танаптарға, әртүрлі
Көктемгі қоректік заттардың, әсіресе азоттың жетіспеушілігінен танаптағы өсімдіктер
Азотпен үстемелі қоректентіру топырақтың жоғарғы қабатындағы ылғалдың жеткілікті
Арам шөптермен күрес. Егістіктегі арам шөптермен күрес жүргізу
Арам шөптер танаптағы ылғал мөлшері мен қоректік заттарды
Арам шөптердің басым көпшілігі дақылдардың ауруларының қосымша егесі
Кұрес жолдарын анықтау үшін арнайы зерттеулік және бақылау
Көктемгі себіс алды культивациялау және тырмалау тәсілдерін деркезілік
Арам шөптері өте көп танаптарды себіске ерекше даярлайды.
Ылғалды аудандарда, ерте көктемде танапты аталған тәсілдермен қайта
Біржылдық арам шөптердің дәy қоры мол танаптарда бидай
Агротехникалық тәсілдердің әсері жеткіліксіз болған жағдайда арам шөптерге
Бидай мен арпа, арпа мен бидайға қарағанда, гербицидтердің
Дәнді дақылдардың егістіктерінде қолдануға рұқсатталған гербицидтер тізімін Қазақстанның
Гербицидтер Мөлшері, кг немесе л/га Сезімді арам шөптер
Күздік бидай
2,4 Д, 50 с.е. 1,5-2,0 Қосжарнақты бір жылдық
Дален, 40 с.е. 1,9-2,5 -//- -//-
Дифезан, 50 140-200 мл/га Сондай-ақ 2,4 Д гербицидіне
Топик, 8 э.к. 0,4 Қара сұлы, ән түрлі
Пума – супер, 75 0,8-1,0 --//-- --//--
Раундап, 36 с.е. 3,0 Бір және көп жылдық
Бюктрил - Д 1,5-1,75 Бір жылдық қос жарнақты,
Сатис, 18 0,15 --//-- 2,4 – жапырақтан толық
Арпа
Лонтрел 416 3-4 Бір және көп жылдық қос
Чисталан, 40 э.к. 0,75-1,0 Бір және көп жылдық
Раундап, 36 с.е. 3,0 Бір және көп жылдық
Бюктрил-Д, 45 э.к. 1,25-1,5
Чисталан, 40 0,75-1,0 Қос жарнақты, сондай-ақ 2,4 Д
Дифезан, 50 с.е. 140-200 г/га --//-- --//--
Ковбой, 40 с.е. 125-190 г/га --//-- --//--
Гранстар, 75 10-25 г/га --//-- --//--
2.2.10 «Алтын төбе» тәжірибелік бекетінде өнім жинау.
Бидай мен арпаның сапалы және мол өнімін алу
Бидай мен арпаның толық пісу кезеңінде сыпырғыдағы дәндердің
Бидай мен арпа өнімін жинауда екі тәсіл қолданылады.
«Алтын төбе» шаруашылығнда өнім өндіруден түскен жалпы өнім
№ Тауар аты Жалпы сатылған өнім(тонна) 1 дана
2005 2006 2007
Күздік элита 100 31,870 3,870 - -
І-репродукция 100 31,0 3,100 - -
І-репродукция 570 31,0 - 17,856 -
Элита 350 31,870 - - 11,15400
І-репродукция 220 31,0 - - 7,011
Тауарлық дән 3264 15 - - 48,960
Тауарлық дән 248 10 248 - -
Жаздық
Элита 150 31,870 - - 4,78
Тауарлық дән 170 15 - - -
Тауарлық дән 400 15 - - 6,000
Тауарлық дән 128 15 1,920 - -
Арпа 240 12 - - 2,880
//-//?
Тауарлық 280 15 - - 4,200
Жоңышқа
Элиталық тұқым 20 200 - - 4,000
Элиталық тұқым 10 200 - 2,000 -
Шөп 200 000дана 50 - - 10,000
Жалпы:
Кеткен шығындар
4,162480 - -
-
- 7,800
-
- - 42000
Жалпы кіріс
17,030 - -
-
34,600 102000
Таза пайда
12,867 - -
-
- 25,000 -
-
- - 60,000
3. «Алтын төбе» тәжірибелік бекетінде бастапқы тұқым шығару
4. Еңбекті қорғау.
Еңбекті қорғау дегеніміз тиісті заң және басқа да
Еңбекті қорғаудағы құқықтар мен міндеттер жұмыс беруші мен
жұмыс берушімен осы Заңда белгіленген тәртіппен жеке еңбек
тең еңбегі үшін қандай да болсын кемсітусіз тең
қауіпсіздік пен гигиена талаптарына сай келетін еңбек жағдайларына;
демалысқа;
өзінің еңбек міндеттерін атқаруына байланысты денсаулығына немесе мүлкіне
кепілдіктер мен өтемақылар алуға;
егер басқа заң актілерінде өзгеше көзделмесе, кәсіптік одақтарға
еңбек дауларын тараптардың келісуімен немесе сот тәртібімен шешуге;
ұжымдық шартпен және жұмыс берушінің актілерімен танысуға;
өзінің кәсіби біліктілігін арттыруға құқы бар.
Ал енді «Алтын төбе» шаруашылығына тоқталатын болсақ, бұл
Шаруашылықтағы мамандандырылған денсаулықты сақтау, қауіпсіздікті бақылау және баға
Өндіріс барысы, механикаландыру және автоматтандыру деңгейі. Жұмысқа түсердің
Өндіріс орнындағы ғимараттар. Шаруашылықта бас ғимараттан басқа 2
Өндірістік санитария жағдайы. Шаруашылықта қызметкерлерге алғашқы көмек көрсету
Технологиялық процесстерде және құрал жабдықтарды қолданғандағы қауіпті және
Шаруашылықта кейінгі жылдарда бақытсыздық жағдайларға және жұқпалы ауруларға
Жерді пестицидтермен өңдегенде қауіпсіздікті жете қадағалау жасалады. Пестицидтермен
Сонымен қатар әр түрлі қол жуатын заттар мен
Өндірістік эстетика. Шаруашылықта ғимараттардың барлығы ойластырылып орналастырылған. Ғимараттардыңың
Өрт қауіпсіздігі. Шаруашылықтағы жұмысшылар мен қызметкерлердің барлығы тегіс
Өртке қарсы қолданылатын барлық жабдықтармен қамтамасыз етілген. Ашық
Төтенше жағдайдағы тіршілік қауіпсіздігі. Төтенше жағдайлар туралы
қызметкерлер толық хабардар етіледі. Оларға кез-келген төтенше жағдай
Бұл шаруашылықта еңбекті қорғау жұмыстарын ұйымдастыру үшін жауапкершілік
Еңбекті қорғаудағы шараларды арттыруға арналған ұсыныстар:
Бақытсыздық жағдайларға ұшырау фактілерінің алдын алу.
Еңбекті қорғау бөлмелерін жаңа нұсқаулармен, соңғы жаңалықтармен жабдықтау.
Орталықтандырылған жылыту қазандығын орнату.
Қорытындылар мен ұсыныстар. Шаруашылықтағы еңбеккерлер мен жұмысшылар қоршаған
Ағаш егілген қатарларды жүргізу және көбейту, табиғатты қорғау
Шаруашылықтың барлық мүшелерін атмосфералық ауаны қорғауды, қоршаған ортаны
Қоршаған ортаны қорғау
Шаруашылықтағы табиғатты қорғау жұмыстарының жағдайы.
Табиғатты қорғау мәселелері Республикамыздың, бұрынғы Кеңестік дәуірден өтіп,
«Табиғатты қорғау» түсінігінің аясына табиғат ресурстарын, шарттарын дұрыс
Ауыл – шаруашылық амалдарының дұрыс жүргізілмеуі әсерінен жердің
Қазақстан Республикасының Ата заңында көрсетілгендей: «Еліміздегі қазіргі және
Оның ішінде сарқылатыны өз кезегімен қайта қалпына келтірілетін
Сол мақсатпен елімізде тәуелсіздік алғалы бері бірнеше заңдар
Қазақстан Республикасы үкіметінің «Атмосфералық ауаны түрлі ластанулардан қорғау»,
Шаруашылықтың санитарлық жағдайы. Шаруашылық территориясындағы барлық объектілер қатаң
Қоршаған ортаның санитарлық жағдайы. Бұл шаруашылық объектілері елді
Жерді қорғау және дұрыс пайдалану. Шаруашылықта жер картасы,
Шаруашылықта топырақты жел және су эрозиясынан сақтау үшін
Жерді әртүрлі жанар-жағар майлармен ластау, улы химикаттармен, минералды
Органикалық тыңайтқыштар арнайы жерге жиналып, биотеориялық зарарсыздандырудан кейін
Улы химикаттар мен жанар-жағар майлар арнай жайларда сақталады.
Жердің құнарлығын арттыру мен сақтау үшін барлық агротехникалық
Суды қорғау және дұрыс пайдалану. Судың негізгі көзі
Атмосфералық ауаны қорғау. Шаруашылықтағы барлық қоймалар мен объектілер
Өсімдіктер, шабындықтар және жайылымдарды қорғау.
Шаруашылықта орман жоқ, бірақ көптеген отырғызылған жасыл өсімдіктер
Қалдықтардың мүмкіндік шекті концентрациясын есептеу.
Қалдықтардың мүмкіндік шегі (ҚМШ) деп – қалдықтардың техникалық
Зиянды заттардың мүмкіндік шекті концентрациясы (МШК) деп –
Зиянды заттардың жердегі концентрациясының См(мг2/м3) максималды мәніне
См =
Машиналар мен тракторлар және қондырғылар үшін қалдық көзін
а) V1
а) I0 = :
Газ қоспаларының жалпы көлемі 0,7 т/тәу.
СО бойынша I0 = :
NО2 бойынша I0 = :
SО2 бойынша I0 = :
I компоненті бойынша қалдық көзінің улылығы І1
І=450*0.00222 = 0.99
I1 = 3.0*0.333 = 0.999: I2 =
I4 = 0.005*200 = 1
Газдардың қоспасы
I0 = :
Улылығы І1 = 3.0*0.333 = 0.999:
Тастаулардың улылық салмағының салыстырмалы мәні:
Т1 = I1*V1,
Мұндағы: V1 - і компонентінің тастаулар көлемі.
Көздер бойынша қатысты мәндерді анықтаймыз:
а) Т1 = 0.995*4032 = 4031.95987
2) Т1 = 0.999*192 = 191.99808
Т2 = 1*256 = 256
Т3 = 0.995*275 = 270.99986
Т4 = 1*116 = 116
а) Т1 = 0.999*2496 = 2495.975
Т2 = 1*176 = 176
Қоршаған ортаға тасталатын атмосферадағы зиянды заттардың келтірер шығынын
Уі = 340*103 * ;
Мұндағы: - і затының максималды
Мұндай ауыстыруларды түрлі көздерден шығып жатқан жердегі концентрацияны
С1 = {0.125{10-7}+0.125{7-2}*0.0066}*4208 = 14.5953 мг2/м3
С2 , С3 , С4 мәндерін есептейміз:
С2 = 0.6438 мг2/м3 ; С3 =
ә) См = мг2/м3
С1 = 0,98067*0,037 =0.0363 мг2/м3 ; С2
б) См = мг2/м3
С1 = (0,125(10-9,5)+0,125(9,5-2))*0,0089 =0.9825 мг2/м3 ;
С2 = 0.1164*6.6665 = 0.77598 мг2/м3 ;
С3 = 0.1117*6.6665 = 0.74465 мг2/м3
С4 = 0.0223*6.6665 = 0.148662 мг2/м3
Алынған мәліметтерге сүйене отырып З қалдық көзіне С-Х
Қалдықтардың мүмкіндік шегін (ҚМШ) есептеу.
Қалдықтардың мүмкіндік шегі деп – су объектінің белгіленген
ҚМШ суды пайдалану орнындағы шекті мүмкін концентрациямен, зиянды
ҚМШ = 9cm*Gcm ;
Мұндағы: 9cm – жоба бойынша ағынды сулардың орта
Сонда ҚМШ шамасының мәні : ҚМШ =0.7*0.5=0.35 г/сағ.
Қоршаған ортаға тасталынатын зиянды заттардың келтірер шығынын есептеу.
МШК шамасы оның улылығын сипаттайды. МШК төмен болған
І0 = :
Мұндағы: МШКі – і заттың мүмкіндік шекті концентрациясы.
Жобаланатын қондырғының салыстырмалы улылық индексі:
Демек зақымның шамасы
У = 0.7 * 1280 * 12.61 =
Жалпы қорытынды жылдық зақымдану
= 98000 + 244780.7 + 112980 = 455761.26
Қорытынды
Зақым есебі барлық тасталу қалдықтарына емес, ол кейбір
Құрылыс жерінде өсімдік қабаты қийылады және қоймаланады.
Қазаншықтарды өңдеу кезінде шаң бөлінуін төмендету мақсатында егістік
суды тарту лотоктары немесе құбырлар алдын алынған.
қатты қалдықтар қоймаланып, сонан соң тасымалданады.
атмосфераға минимальды зақымдайтын машина механизмді қолданады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Оразалиев Р.А. «Қазақстан бидайы», Алматы «Қайнар», 1984ж.
М.Г.Пруцкова. «Күздік бидайдың жаңа сорттары», Алматы, «Қайнар», 1974ж.
E.H.Roberts. Жизнеспособность семян. Москва «Колос» 1978г. перевод с
Научно практические аспекты развития растениеводства и животноводства в
Рефератный журнал серия 3. 2007 18-23ст. Нац. центр
Государственная программа развития сельских территорий РК на 2004-2010
П.А.Забазный. Краткий справочник агронома. Москва «Колос» 1983г.
6-я международная научно-практическая конференция // «Качество урожая в
Н.А.Майсурян.Практикум по растениеводству 6. «Колос» Москва 1970г.
Селекционные достижения Казахстана 1. алматы «Бастау» 2001г. 19-50ст.
Научные основы развития сельского хозяства на юге Казахстана.
И.Сейітов, Т.Саудабаев, Ш.Әбдірашев. «Агрономия негіздері», Алматы, «Ана
Г.В.Коренев, П.И.Подгорный, С.Н.Щербак. Растениеводство с основами селекций и
Қ.Әрінов, А.Нағымтаев, М.Ысқақов, Н.Серікпаев, И.Жұмағұлов. «Агрономия негіздері», Астана
И.Г.Строн. Промышленное семеноводства. Москва «Колос» 1980
Г.В.Гуляев, А.В.Сергеев. Справочник агронома – семеновода. Москва изд.2-ое
В.М.Кавун, К.А.Савицкий. Агротехника важнейших сельско-хозяйственных культур. «Высшая школа»
И.А.Абугалиев. Справочник по семеноводству полевых культур. Алматы 1981г.
В.А.Добрынин, А.В.Беляев. Экономика сельского хозяйства. Москва «Агропромиздат» 1990.г.
Оңтүстік Қазақстан облысы ауыл шаруашылығы өндірісін өркендету жүйесі.
К.К.Абуллаев, Б.А.Мустафаев. Современные агротехнологий зерновых культур на Северо-востоке
ICARDA Annual Report 2003y.
Маханов Б.Б., Сатаев М.И., Өсербаев М.Т., Сатаева Л.М.
қауіпсіздігі. – Шымкент, М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік
24. Шайық.Ө.Ш, Батырбеков А.Д., «Шоқан тағылымы-12»//Оңтүстік Қазақстан
1
Тауарлы өнімге арналған егістіктер
Тұқымдық егістіктер (тұқым шығаратын бөлімшелер мен шаруашылықтар)
Таурлы өнім өндіретін шаруашылықтар
Алғашқы көбейту улескілері
Тұқымдық егістіктер
Көбейту улескілері
Элиталық тұқым шығаратын шаруашылықтар
Ғылыми зерттеу институты немесе селекциялық – тәжі рибелік
Астық дақылдарының тұқым шаруашылығы
Агро өнеркәсіп кешенінің қазіргі даму жолдарына жалпы сипаттама
Бидай және арпа дақылдарының халық шаруашылығындағы маңызы
Шаруашылықта тұқым қорын есептеу
Сапалы тұқым дайындау жолдары
Егістіктегі жұмыстар
Элйттік тұқымдарды өндіруге орнын анықтау
Күздік бидайдың халық шаруашылығындағы маңызы
Қант қызылшасы жапырақтарының даму кезеңдері
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары