Жеткіншектік кезеңнің психологиялық ерекшеліктері

МАЗМҰНЫ
Кіріспе................................................................. 6
1 Жеткіншектік кезеңнің психологиялық ерекшеліктерін зерттеу мәселелері
1.1 Жеткіншектік кезеңнің психологиялық ерекшеліктері....................... 6
1.2 Жеткіншек шақтағы дағдарыс және оның алдын алу жолдары.........
2 Психология ғылымында лидерлікті теориялық зерттеу........................ 19
2.3 Тұлғаның лидерлік қасиеті туралы түсінік..................... 19
2.2 Жеткіншектердің лидерлік қасиетін дамытуда қарым-қатынастың рөлі.. 28
3 Жеткіншектердің лидерлік тұлғасын қарым-қатынас арқылы дамытуды эксперименттік
3.1 Зерттеу мақсаты мен міндеттеріне және пайдаланылған әдістері мен
3.2 Эксперимент барысы мен нәтижелері мен қорытындылары.............. 52
Қорытынды......................................................... 63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.......................................... 65
Қосымша А ........................................................ 67
Қосымша Ә ....................................................... 68
Қосымша Б ........................................................ 69
Қосымша В ........................................................ 71
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Жеткіншек кезеңде тиісті әдебиеттерде «өтпелі жас
Кейбір жеткіншек жастағылар осы кезеңде бұрынғы қалпынан үлкен адамдармен
Жеткіншек бәрін өзім істей алам, «Сендер мені әлі бала
Бүгінгі заман жеткіншектер үлкен адамдардың талабына көне кетпейді.
Әдетте жеткіншектерді тәрбиеге көнбейтін қиын жас деп сипаттайды.
Психолог З. Фрит жеткіншек үлкендердің қамқорлығына көнбейтінін «өзім бәрін
Бұл пікірге көптеген психологтар қарсы. Жеткіншектердің тәрбиеге көнгісі келмеуі
Жаратылыстан жүрек жылуы мен мейірім шуағы мол халықтың бірі
Шығыстың ғұламасы Әл-Фарабидің еңбектерінде «жас жеткіншектеріңізді көрсетіңіз, мен сіздің
Баланың жас ерекшелігі, әр жасқа тән болатын дағдарыстардың себептері
Өйткені мектеп жасындағы баланың көбіне көп негізгі әрекеті –
Тұлғаның әлемді танып білуі қарым-қатынас арқылы жүзеге асады. Қазіргі
Зерттеу мақсаты – Жеткіншектердің лидерлік қасиетін қарым-қатынас арқылы
Зерттеудің міндеттері:
Жеткіншектік кезеңге психологиялық сипаттама беру.
Лидерлікті теориялық негіздеу.
Жеткіншектік кезеңдегі лидерлікті дамытуды эксперименттік зерттеу.
Зерттеу пәні – жеткіншектік кезеңдегі лидерлік.
Зерттеу нысаны– жеткіншектік кезең.
Зерттеудің болжамдары: егер жеткіншектік кезеңде кездесетін дағдарыстың алдын алып,
Жұмыстың теориялық маңыздылығы: Зерттеу жұмысында жеткіншектік кезең мен лидерліктің
Жұмыстың практикалық маңыздылығы: Жұмыстың мақсаты мен міндеттеріне сай қарастырылған
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
Жеткіншектік кезеңнің тұлғалық қасиеттері жаңа сипатта зерттелді;
Лидерлікті дамыту жолдары жүйеленді.
Зерттеу әдістері: ғылыми әдебиеттерді оқып-үйрену, «Социометрия» әдісінен алынған деректерді
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
алғашқы кезеңде зерттеу мәселесі бойынша материалдар жинақталып, жүйеге келтіріледі;
эксперимент жұмысының бағдарламасы даярланып, тәжірибелік эксперименттік жұмыстар жүргізіледі;
зерттеу қорытындысы жүйеленіп, талдау жүргізіледі.
Зерттеу базасы:Қызылорда қаласы № 171 Ғ.Мұратбаев атындағы орта
Дипломдық жұмыс құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
1 ЖЕТКІНШЕКТІК КЕЗЕҢНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
ЖЕТКІНШЕКТІК КЕЗЕҢНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Педагогикалық тәжірибеде баланың жан-жақты дамуы мен мінез-құлқы жағынан қалыптасуының
Жеткіншектердің мінезіндегі мұңдай қылықтардың негізі осы жастағы соматикалық және
Сүйектің өте тез өсуі кейде жанға батарлықтай ауыратыны байқалады,
Бала жеткіншек шаққа өткен кезде оның жүйке жүйесінің құрылымы
Ағзаның тез өсуі әрі оның өсуінің бір қалыпты болмауы
Кез-келген жалғандық оның ызасын тудырады және көңілін қалдырады.
Біз өз алдына жеке қарастыратын әлеуметтендіру факторларының ішіндегі аса
Жеткіншек өтпелі кезеңнің ең басты процесінін бірі — жеткіншектің
Өз құрбыларымен қарым-қатынаста болуға деген қажеттіліктің орнын ата-аналары толтыра
Жеткіншектерді өмір ортасының қарама-қайшылықтары қызықтырады, бұл жастағылардың қажеттілігі –
Жеткіншектер қоғдмдық-өндірістік еңбекке қатысады. Ол тек еңбек арқылы ғана
Жеткіншектермен жұмыстағы негізгі педагогикалық идея: іс-әрекет түрлеріндегі жетістікке жағдай
Жеткіншектер тәрбиесі, бірінші кезекте, олардың физиологиялық дамуына байланысты белгілі
Жеткіншектік кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орны оның «өтпелі», «бетбұрыс»
Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар қалыптасады, ағзаның, сана-сезімнің жаңа
Жеткіншектер әсіресе, ересектіктің сырт белгілеріне еліктейді. Ересектердің сыртқы келбетінің
ұл балалардың нағыз ер адамдарға өздерінің теңей алуы;
әлеуметтік есеюі;
үлкендермен немесе құрбыларымен бірлесіп әрекет етуі.;
инттелекттік өсуі;
білуге құмарылығының негізделуі;
көп оқып үйренуге ұмтылуы;
«Нағыз еркектік» қасиеттеріне теңесу.
Жеткіншектік кезеңде ересектіктің дамуындағы енді бір бағыты балалардың арасында
Жеткіншектердің үлкендермен, жолдастарымен қарым-қатынасы жаңа кұрылымдарға иеленеді. Жеткіншектерде өзінің
Жеткіншектердің адамгершілікті даму мәселесі тәрбиенің теория және тәжірибенің өзекті
Үлкендердің тәрбиесін жеткіншектерге саналы түрде жеткізу керек. Ғалым А.
Сонымен қатар, жеткіншектік әлеуметтік-адамгершілік бейімделу проце-сінде жыныстық жетілудің әсер
З. Фрейд баланың әлеуметтік даму мәселесін қарастырып, жыныстық идентификациясына
Кеңес педагогы В.А. Сухомлинскийдің айтуы бойынша шындық сезімі ар
Белгілі ғалым А.Н. Леоньтев бойынша заттық сезімдердің пайда болып
Г.С. Абрамова бойынша идеал толық өмірдің пайда болуын шегендейді.
Адамгершілігі бар ересек адамдардың өзі баланың «ненің жақсы?» «ненің
Қазіргі кездегі жеткіншектері ешқандай негізсіз олардың эмоциялық еркіндігі кейде
ЖЕТКІНШЕК ШАҚТАҒЫ ДАҒДАРЫС ЖӘНЕ ОНЫҢ АЛДЫН АЛУ ЖОЛДАРЫ
Бала дамуының әртүрлі кезеңдерінде өзара ауысуы, әдетте, өте қарқынды
Бала психикасында негізгі төрт дағдарысты кезеңдерді байқауға болады: Олар:
Бір жастағы дағдарыс (бөбек кезден балалық шақтың ерте кезіне
Үш жас дағдарыс(балалық шақтың ерте кезінен мектеп жасына дейінгі
Жеті жас дағдарысы (мектеп жасына дейінгі кезден төменгі сынып
Жеткіншектік дағдарыс(12-16 жас).
Бірқалыпты жасқа қарағанда дағдарысты жаста баланың психологиясы мен іс-әрекетінде
Жеткіншектік шақтың тәрбие психологиясында алатын орны ерекше. Оның маңыздылығы,
Бала қашан жеткіншекке, жеткіншек –бозбалаға, бозбала-ер жеткен адамға айналады?
Л.С. Выготскийдің ойынша, өтпелі кезең екі процестен тұрады [33]:
табиғи –жыныстық жетілуді қоса алғандағы ағзадағы биологиялық жетілу процесі;
әлеуметтік қарым қатынас, тәрбие, әлеуметтендіру процесі. Бұл процестер өзара
әр баладағы физикалық және психикалық даму әр түрлі қарқында
жекелеген биологиялық жүйелер мен психиканың жетілуінде ішкі диспропорциялар болады;
физикалық есеюге сәйкес келмейтін әлеуметтік есею байқалады (әлеуметтік қалыптасудың
Жеткіншектік кезең биологиялық мағынада өтпелі болып табылады. Жеткіншектің әлеуметтік
Биологиялық факторларға жыныстық жетілуді, сонымен қатар,барлық мүшелердің, талшықтардың және
Жеткіншектік кезіндегі іс-әрекеттің кенет өзгеруі негізгі психологиялық «механизмін» ноба
Келесі кезекте біз жеткіншектік кезіндегі тұлғалық өзгерістерге тоқталамыз. Жеткіншектердің
Әдетте тұлғалық қатынастар біртіндеп қалыптасады, санасы өседі, өмірде бекиді
Жеткіншектің өзін өзі құрметтей білуі мен танып білуінің қалыптасуының
Жеткіншек бала өзінің ықыласын білдіруге қабілетсіз деген қате түсніктер
Құрбыларының арасында бала тең дәрежеде «ересек» мәселелерін талқылай алады.
Д.И. Фельдштейн бойынша жеткіншектік даму процесінің үш дәрежесін
Кесте 1- Жеткіншектік даму процесінің дәрежесі
№ Дәреже атауы Жас кезеңі Сипаттамасы
1 2 3 4
1 Локальді- ерке, қырсықтық 10-12 жас Баланың дербестікке ұмтылуы
2 Оң-мағыналы 12-13 жас Олардың бұл талабын қоғамда мақұлдауын
Кестенің жалғасы
1 2 3 4
3 Мақұлдату-іскерлік 14-15 жас Ересектер әлемінде әрекет етуге дайындығы,
Өтпелі кезең әрқашан дағдарысты болып есептеліп келген. Бірақ, тұлғаның
Жеткіншектік шақтың дағдарыстары ғалымдарды ерекше қызықтырады. Бұл дағдарыс көңіл-күйдің
Жоғарыдағы мәселенің теориялық тұрғыдан шешіле бастауы ХХ ғасырдың басына
Алайды, ғылымда жеткіншек шақтың ерекшелігі оның дамуы мен өміріндегі
Неміс писхологы К. Левиннің айтуынша қазіргі қоғамда екі дербес
Л.С. Выготский өтпелі шақ дағдарысының екі себебі бар деп
Л.И. Божовичтың пікірінше жеткіншектік дағдарыс өзін-өзі тұлға ретінде танып-
Көптеген авторлар дағдарыс даму ұғымының «мінез акцентуациясы» мәселесімен байланыстырады.
А.Е. Личко жеткіншек акцентуациясының мынадай типтерін бөліп көрсетті: гипертимді,
Жеткіншек акцентуациясын білу жеткіншектермен отбасында, мектепте, мектептен тыс үйірмелерде
Обьективті және субьективті факторлардың бірлігі мен өзара әрекеті, адамгершілікті
Жеткіншектер 14-15 жаста өз құрдастарының іс-ірекеттері туралы ғана емес,
Жеткіншектердің идеалына ұнайтын бейнелерге келсек, мұның өзі түрліше кездеседі.
Жеткіншектерде идеал - өзін-өзі тану және өзіндік шыңалуда қажеттілік
- жеткіншектік жастағы идеал, бұл өзін-өзі тәрбиелеудегі күшті түрткі;
- өзін-өзі тәрбиелеуді жақсы ұйымдастырып жеткіншек алдында идеалды көрсетуде,
- жеткіншектерді өзін-өзі тәрбиелеу әдістері үйретілмеген жерлерде, тұлғаның даму
Жеткіншектің зиятты дамуы және адамгершілікті идеалының дамуы - өмір
Жеткіншектерге жағымды адамгершілікті қалыптастырып, жағымсыз нашар әдептер құтылу үшін,
Жеткіншектердің про- немесе ассоциалды жүріс-тұрысында оның тек қаншалықты темпераменті,
Жеткіншектердегі инициалды мотивация. Әртүрлі заттарды теріс пайдаланушылықта бірінші орынға
Мотивация арнайы бір деңгейде жеткіншектердің мінез акцентуацияларының типтеріне
ПСИХОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНДА ЛИДЕРЛІКТІ ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2.1 ТҰЛҒАНЫҢ ЛИДЕРЛІК ҚАСИЕТІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
Лидерлік қарым-қатынаста топтық іс-әрекетінің маңызды аспектісі ретіндегі қарастыратын әлеуметтік-психологиялық
Батыс ғылымында лидерліктің пайда болуын түсінуге 3 негізгі теориялық
Ерекшеліктер (адам қыры) теориясы ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ
Өткен ғасырдың 1940 жылы К. Берд 79 қырдың ішінен
Қырлар теориясының негізінде лидерліктің жаңа түсінігі «ситуациялық теориясы» қалыптасты.
Топтық өмірдің әртүрлі ситуацияларында топтың жеке мүшелері бөлінеді, олардың
Лидерліктің қасиеттері, қырлары немесе сапалары, салыстырмалары болып табылады. Ситуациялық
Біріншіден, егер бір ситуацияда біреу лидер болса, ол басқа
Ситуациялық теория өте кең таныла бастады: себебі оның негізінде
Үшінші теория «лидерліктің жүйелік теориясы» деп аталады. Мұнда лидерлік
Кіші топтағы лидерлік феномені біріншіден, топтың іс-әрекет контексінде қарастырылады,
«Лидердің синтетикалық теориясы» аясындағы ең қызықты ықпалға
К. Левин үш стильді бөліп қарастырады: авторитарлы, демократиялық және
Формалды жағы
Авторитарлы
- іскер,қысқаша тапсырма беру;
- қауіп төнген жағдайда тиым салу;
-нақты айқын тіл, жайдарсыз тон
- мақтау және субъективтілік;
- эмоция есепке алынбайды;
- тәсілді көрсету – жүйе емес.
Лидердің позициясы топтан тыс:
Демократиялық
- инструкция ұсыныс формасында;
- құрғақ сөз емес, жолдастық тон;
- мақтау және жазалауды - кеңеспен;
- талдау және тиым салу – дискуссиямен.
- жұмыстың барлық бөлігі
ұсынылып қана қоймай, талданады.
Лидердің позициясы топтың ішінде:
Популистік
- конвенциалды тон;
- мақтау мен жазалау жоқ;
- ешқандай ынтымақтасу жоқ.
бөлінуі жеке қызығушылықтардан
құралады немесе жаңа лидер
тобынан шығады.
Сызба 1- Лидердің позициясы
Әрине, бұл сызба лидерліктің пайда болуын және оның барлық
Қазіргі жаңа психоаналитикалық түсініктер, яғни топтық процестер жайлы ұғымдар
З. Фрейд үшін невротиктің жеке басын түсінудің маңызды жолы
З. Фрейдтің пікірінше, алғашқы топ тұлғаның жиынтығын береді, ол
З. Фрейд идентификацияны лидермен қатысты қарастырады. Атап атқанда, жауласатын
Күшті лидердің әсер етуін топ мүшелері гипноздалған индивидке ұқсатады,
Келесі кезекте біз тұлғааралық қажеттіктерге қатысты лидердің функциясына тоқталамыз.
Жеткілікті қосылу. Топ өмір сүру үшін әрбір мүше оның
Аса үлкен емес қосылу. Топ мүшелері бір-бірімен арақашықтық ұстап,
Жеткілікті тексеру. Топ мүшелері басқаларға белгілі бір дәрежеде әсер
Аса күшті емес тексеру. Топта мінез-құлық паттенттер орнату керек,
Жеткілікті сиымды болу. Артық жақындасып кету топ үшін қажет
Мақсаттар мен құндылықтар иерархиясын түсіну және орнату, топ мүшелеріндегі
Топ мүшелерімен мүмкіндіктерді барынша кеңінен қолдану.
Американдық әлеуметтік психологтардың пікірі бойынша, лидер ұғымы функционалды, ал
Лидерлік топ арқылы анықталады, топты зерттеу арқылы лидерліктің сапасы
Лидердің тиімділігі еркіндік дәрежесімен анықталады, соның арқасында лидер өзінің
Американдық зеттеулер формалды емес лидерді анықтайды, олар топ белсенділігіне
Қазіргі американдық психологияда лидердің классификациясын, оның негізін 1952 жылы
ХХ ғасырдың 70-ші жылдарына дейін кеңес психологиясында лидерлік мәселе
Кеңес дәуірінде әлеуметтік психологияда әлеуметтік және лидерлік мәселеге
Лидер ұғымы алғашында топ мүшесі ретінде нақты міндеттер шешу
Лидер мәселесі топтық құбылыс ретінде қарастырылды және топтағы қатынастар
Р.Л. Кричевскийдің пікірінше, лидердің топқа әсер ету өлшем туралы:
Кейде лидер ұғымы бедел ұғымымен теңеседі. Әрине бұл дұрыс
Кеңес психологиясында лидерлікті кіші әлеуметтік топты ұйымдастыру және басқару
Лидер ұғымымен қатар, бастамашыл адам мен топтың іс-әрекетін ұйымдастыру
Лидер ұғымын мына жағдайда ескеру керек:
Лидерді топ ұсынбайды, ол сол посты спонтанды түрде топтың
Лидер ресми емес жетекші роліне ұсынылады. Ендеше оның жеке
Лидер өзіне сәйкес ролге (тек арнайы жағдайда емес) топ
Лидерліктен өзінің табиғаты бойынша бір уақытта әрі объект (қызығушылыңы,
Кейбір жағдайда лидерлікті ресми емес түрде қалыптасқан жетекші мен
Топтың әрбір мүшесі өзінің жеке бастық статустық іскерлік сапаларына
Лидер ұғымын бағынушыға доминантты (басқарушы) психологиялық қатынаспен сипаттайды, ал
Лидер мен жетекші айырмашылығы:
Лидер топтағы тұлғааралық қатынастарды реттейді, жүзеге асырады, ал жетекші
Лидер микроорта жағдайында анықталады, ал жетекші макро-ортада, әлемдік, яғни,
Лидер стихиялық түрде пайда болады, ал жетекші ресми түрде
Лидерлік құбылмалы, тұрақтылығы аз. Лидерді ұсыну топтың көңіл-күйіне байланысты,
Лидерге қарағанда жетекші бағынушыларға қатысты әртүрлі санкцияларға (бекіту, рұқсат
Шешім қабылдау процесі жетекшіде күрделі мәнге ие. Ал, лидер
Лидердің іс-әрекет сферасы негізінен кіші топты, ал, жетекші кеңірек
Сонымен, лидерлік дегеніміз топтың белгілі бір мүшелерінің мінез-құлық психологиясының
Кеңес психологиясында лидерлікке арналған жұмыстар лидерліктің дифференциясын
Іс-әрекет мазмұны бойынша:
а) лидер дем беруші мінез-құлық бағыттарын ұсынады;
б) лидер берілген бағдармаларды орындауды ұйымдастырады;
в) лидер бір уақытта әрі дем беруші, әрі ұйымдастырушы.
Жетекші стилі бойынша:
а) авторитарлы;
б) демократиялы;
в) аторитарлы-демократиялы.
!с-әрекет сипатына қарай:
а) универсалды лидер;
б) ситуативті лидер.
Осылардың негізгі гипотипикалық лидердің сегіз типін көрсетуге болады:
1. Лидер – дем беруші (программист), авторитарлы-универсалды.
2. Лидер – программист, авторитарлы.
3. Лидер – программист, демократиялы-универсалды.
4. Лидер – программист, демократиялық.
5. Лидер – ұйымдастырушы (орындаушы), авторитарлы-универсалды.
6. Лидер – ұйымдастырушы, авторитарлы.
7. Лидер - ұйымдастырушы, демократиялы-универсалды.
8. Лидер – ұйымдастырушы, демократиялы.
Осы сияқты Л.И.Уманский де лидердің типологиясын көрсетті: лидер-ұйымдастырушы, эмоциялық
Лидер мен топтың өзара қатынас мәселесіне байланысты А.В.Петровский геометриялық
1 топ. Максимум-демократия, максимум-централизация, демократия
стилі.
2 топ. Минимум-централизация, максимум-демократизация, лидер стилі.
3 топ. Максимум-централизация, минимум-демократизация, автор стилі.
4 топ. Минимум-централизация, минимум-демократизация, анархиялық
стиль.
Лидерлік әлеуметтік психологиялық феномен ретінде адам мен нақты қоғамдық
Әлеуметтік психологиялық лидер мәселесін шешуге әлеуметтік таңдау қолданылады. Я.Л.
«Жұлдыздар» топтың эмоциялық тартымды мүшесі, ол қарым-қатынаста доминантты (басқарушы)
Біздің пікірімізше, осы екіжақтылық ұжым құрылымының екі жақтылығын анықтайды:
Индивид жеке бастық ерекшеліктер, таңдаған мен таңдаушылар негізінде жеке
Лидерлік кіші әлеуметтік топтарды ұйымдастыру мен басқаратын күрделі әлеуметтік
Лидер топ мүшесі, яғни беделді тұлға, топтағы өзара қатынастарды
Топтағы лидердің ролін түсіну үшін жеке адам белгілі бір
Лидер өзінің табиғаты бойынша бір уақытта әрі объект, яғни
Топта, ұжымда, әдетте, жетекшілік міндетін өзіне алатын бір адам
а) лидер топ алға қойған мақсатқа жетудің жолдары мен
б) топ мүшелері арасында атқарылатын іске жауапты адамдарды
в) егер топтың алдына маңызды іскерлік мүлде қойылған болса,
Психологтар зерттеулерінде мектеп ұжымдарындағы лидерлердің бірнеше типі болатынын көрсетті:
Бірінші типі – лидер жағдайға байланысты өзін танытады. Мысалы,
Екінші типі – сан алуан істерді атқару кезінде ұжымның
Үшінші тип – оқушы өзінің лидерлік қабілетін іс-әрекеттің көптеген
Зерттеулер бір адамның бойында лидерлік пен әйгілі болу қабілеттерінің
1.Іс-әрекет мазмұны бойынша шабыт беруші лидер мен орындаушы лидер.
2. Іс-әрекет сипаты бойынша - әмбебап лидер мен жағдаяттық
3. Іс-әрекет бағыттылығы бойынша – эмоциялық лидер және іскер
Бір адамның бір уақытта лидер және басшы болуы міндетті
Лидерлік - қоғамдағы әлеуметтік қатынастар үстемділігінен детерминацияланған оптималды психологиялық
Лидерлік ұғымын нақтылау үшін лидерді топтың басқа мүшелері қалай
2.2 ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ЛИДЕРЛІК ҚАСИЕТІН ДАМЫТУДА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ РӨЛІ
Тұлға психологиясы және мінез-құлығы индивид ретінде әлеуметтік ортаға тәуелді.
Қарым- қатынас адамдардың бір- біріне өзара
Қарым-қатынас адамдық ішкі өзара іс қимыл, мазмұны және көріну
Қарым-қатынас-білім мен мәдениеттің компоненті, оның бөлінбейтін бөлшегі іспетті адамзаттық
Шетел және кеңестік психологияның бағыты ең алдымен қарым-қатынас екендігі
Қарым-қатынас мәселесі жөнінде маңызды пікірлер М.Жұмабаев, Ж. Аймауытов, М.
Қарым-қатынасты әлеуметтiк бақылаудың тағы бiр басты амалы – құқық,
Адам табиғаттан бөліне алмайды, бірақ жануарларға қарағанда адамның
Сонымен қатар, егер біз қарым-қатынас индивидуалдық сипатта болмайды деп
Б.Ф. Ломов тұжырымында әлеуметтік қарым-қатынастың негізгі мәні адамдардың өзара
Біз, әдетте, өзге адамдармен
Қазіргі таңда әсіресе, жалпы білім беру саласының дамуында жағымды
Үлкен топтар кәсіби, экономикалық, діни, мәдени, білімі, жасы, жынысы,
Жеткіншектердің лидерлік қасиетін дамтыуда топтың, яғни ұжымның алар орны
Ал, шағын топтарға мысал ретінде, жеке адам үшін маңызды
Ұжымды оның мүшелерінің психологиялық және мінез-құлықтық бірлігі сипаттайды. Ұжым
Ұжым мүшелері сақтайтын мінез-құлықтық жалпы ережері топтық нормалар деп
Келесі кезекті біз қарым-қатынастың мәніне түсінік береміз. Психология ғылымында
Тұлғааралық қарым-қатынас дегеніміз- қарапайым да күрделі мәселе. Күнделікті тұрмысымызда
Сурет 1 – Қарым-қатынас түрлері
жеке қатынастар- екі адам арасындағы сүйіспеншілік және жек көрушіліктен,
қызметтік қатынастар- әлеуметтік не мекеме мүшелері арасындаы олардың сол
егер, арақатынастар әрнбір адамның меншікті қасиеттері сипатында қаралса олар
тең құқықты қатынастар – қатынас мүшелерінің құқықтары мен міндеттері
Адамдар арасында қарама-қарсылық болмай. Өзара терең сыйластық жайлаған ортада
Адамдардың бір-біріне деген өшпенділігі болған жерде дау-дамайлы, жанжалды қатынастар
Адамаралық қатынастардан туындайтын ең қиын да қолайсыз құбылыс бұл
Адамаралық қатынастардың ерекшелігі олардың эмоциялық болуында. Адам өзі тектестен
Қызметтік қатынастар жеке қатынастарға қарағанда біршама тұрақты, олар әдетте,
Қарама-қарсылықты қатынастар негізінде толық үйлесім болмағанымен оған қатысқан адамдар
Кейде екі адам бір ортада бола тұрып, бір-біріне деген
Қоғамдық - әлеуметтік жағдайларға байланысты бір ортаға түсіп қалған
Адамдар арасындағы және бір ерекше қатынастар түрі – бұл
Адамдар қажетсінулерінің арасында өз мәні бойынша ізгі адамгершілік сипатты
Адамдар арасындағы үйлесімді қатынастар өмірде сирек кездеседі, сондықтан мұндай
Адамдар арасындағы қатынастардың өзгеруіне мүмкін болар себеп – бұл
Адамдар қатынасының орнығуы немесе өзгеруіне және бір себепші фактор
Адамдар арасындағы қатынастардың қалыптасуы, әдетте, олардың бірін-бірі қабылдау алуы,
Адамның эмоциялық жағдайын бағалай отырып, біз оның нақты көңіл-күйіне
Бөгде адамның тұлғалық дәрежесі жөнінде біз оның дене құрылымы,
Пикник типтес адамдар – көңілді, үйіршең, әңгімешіл, әрқандай қиыншылыққа
Астеник адамдар – көбіне тұйық, оңашалағанды ұнатады, ұдайы ойға
Атлетиктер – ұстамсыз, дүлей келеді.
Адамның ішкі жан дүниесі оның сөзі мен тілінен айқын
Кейде кездейсоқ ұшырасқан адамымыз көптен таныс сияқты болып көрінеді.
Адамның өзін-өзі тануы төңірегіндегілердің қабылдауы мен бағасына тығыз байланысты,
Адам бейнесін жасаудың ең көп тараған тәсілі бұл
Алғашқы әсер тәсілі бөгде адамды бірінші көргеннен қалыптасатын бейнені
Ал енді жеткізіліп жатқан ақпараттағы адам қасиеттерінің тізімі молдау
Ықтималды болжай әсерлену деп келесі құбылысты түсінеміз: адам миы
Асыра сілтеу әсері адам жөніндегі алғашқы бағаның кейінгілеріне күшті
Психологиялық бейне жасауда ең күрделі де маңызды тәсіл –
3.Таным мен түсінісудегі қателіктер себебі.
Бірін-бірі түсінуде адамдар көбіне шектен тыс өзімшіл, субьективті, асығыс
Адамның өзімшілдігі оның төңірегіндегілерге баға берудегі өз қабілетін асыра
1 Субьектив қателіктің мәні : нақты кезеңдегі өзінің психологиялық
2 Ситуативтік қателік мәні : басқаны бағалай және қабылдай
3 Асығыс қорытынды жасауға байланысты қателік мәні : бақыланушы
Қателіктердің және бір тобы жалған қарапайымдылықтан келіп шығады. Мұндай
Топтар мен ұжымдарды әлеуметтік – психологиялық зерттеу барысында өзара
Ресми қатынастар адамдар арасында қызметтік негізде туындайтын қатынастар. Олар
Ресми емес жекелік қарым - қатынастар негізіінде құрылады. Олар
Іскерлік қатынастар бірлескен жұмысқа байланысты, ал жекелік орындалатын жұмысқа
Рационалды адамдар арасындағы қарым-қатынаста бірінші жолға адамдардың бірін-бірі білуі
Эмоциялық қарым-қатынас – бұл адамды адамның жекелік қабылдауына негізделген
Адамдар арасындағы қарым-қатынасты қазіргі сәтте қалай қалыптасу түрінде статикада
Бірінші жағдайда бар қарым-қатынас жүйесінің ерекшеліктері талданады. Екінші жағдайда
Топтардағы қатынас заңды түрде өзгереді. Әр бір адамда өзінің
Сурет 2 – Коммуникация құрылымы мен варианттары
А- фронтальді байланыс – қатысушылар тікелей жанында болады және
Ә - радиалды – қатысушылар іс-әрекетте тікелей бірін-бірі қабылдай,
Б – шынжырлы – адамдар арасындағы қарым-қатынас шынжыр бойынша
В – толық нмесе шетеусіз – еркін қарым-қатынас жасауға
Шағын топтаор құрамы және бұған қатысты қарым-қатынас өте күрделі
Топ ішіндегі қарым-қатынастың статистикалық картасын социометрия деп саналатын әдістеме
Қарым-қатынас процесі қоғамдық қатынастын пайда болуының өзіндік
Негізгі басты назар қарым-қатынастың когнитивті функциясына аударылды, ал оның
Әлеуметтік –психологиялық феномен ретінде қарым-қатынасты түсіндіру үшін ең алдымен,
Өз мазмұны бойынша бұл түсініктерді екі өзара қиылысушы орта
Қарым-қатынас
Сурет 3 – Қарым –қатынас және тұға түсінігінің арақатынасы
Жоғарыдағы суретке сипаттама береміз.
А зонасы – өзгеліксіз функциялық –ролдік қарым-қатынас.
Ә зонасы - өзгешелікті қарым-қатынас коммуникативті жеке
Б зонасы – психикалық қасиет, жеке адамның күйімен,
Бұл жағдайда дәл келген сонымен бірге дәл келмеген түсініктердің
А зонасынан бастайық. Бұл жерде қарым-қатынастың көлемінің ерекшелігі анық
Көпшіліктегі адамдардың қарым-қатынасы соншалықты тұлғасыз, театрдағы көрермендердің контактілері және
Адамдарды бір массаға біріктірудің негізгі механизмі ол- психологиялық жұғу
Б зонасында қарым-қатынастың мазмұнымен және тұлғаның тіршілігінің ұқсастығы айқын
Басқа жағынан алатын болсақ бұл ауданда, коммуникативті белсенді жеке
Егер біз, топтық қарым-қатынас барысындағы адамның көңіл күйінің,
Мәселен, репортердің адаммен контактіге кіргендегі байланыс әрекеті немесе көпшілікке
В зонасында қарым-қатынас шегінен шығатын жеке тұлғаның түсініктерінің
Қарым-қатынас пен жеке тұлға бір-біріне қатысты өзара әсер ету
Қарым-қатынастық тұлғаның факторы ретіндегі функциялар әртүрлі болып келеді. Ең
Бұл жерде басқа адамдардың зейінін олардың тұлғаның көрсететін әртүрлі
Әрине, басқалармен қарым-қатынас деңгейі тұлға үшін әртүрлі болып табылады.
Топтық контакт жағдайында тұлғаның ролі лидердің қызметінде көрінеді,
Қарым-қатынасқа түскендердің санының өсуімен қатар лидердің басқаларға ықпал ету
Жалпы ұжымдағы қароым-қатынасты басқарудың негізгі үш түрін бөледі:
Стиль термині ежелгі шешендік өнер - риторикада тілдің көркемдік
Автократтық стиль- педагог студенттердің кез-келген мәселені талқылауға қатысуына, сыни
Авторитарлық стиль – студенттер мәселені талқылауға қатысады, дегенмен
Либералды (анархиялық) стиль – бұнда керісінше жауапкершіліктен бас тартқан
Бұл екі стиль бірі-бірімен қарама-қарсы болғанмен екеуінде де студент
Елемеушілік стиль оқытушының студенттердің өміріне, іс-әрекет процесіне назар аудармауымен,
Топтағы өзін көрсетудің лидерлік қажеттілігі ол авторитетінің басымдылығына
Бұл заңдылық өз эффектісін жоғалтпайды егер бірнеше миллиондық көрермендердің
Сол себепті, жоғарыда көрсетілген жағдайлардың көп түрлі болғанымен, бір
Құбылыстардың, оның ішінде қарым-қатынас пен іс-әрекет арасындағы байланысты қазіргі
Дунай бойындағы елдердің (Ұлы Ростов, 1981) психологтардың бесінші халықаралық
Бір жағынан қарым-қатынас барлық шарттың негізі немесе әртүрлі
Екіншіден-ол әлеуметтік-психологиялық құбылыстарда, іс-әрекеттен мүлдем өзгеше, жеке тұрақтылығы және
Қарым-қатынастың құндылығы. Бұл қарым-қатынасқа түсетін әріптес бір-біріне деген қызығушылықпен
Қарым-қатынас
Сурет 4 – Қарым-қатынас және іс-әрекет
М.С. Каган Б.Ф. Ломовпен келіспейді: «адамның іс-әрекетін оның пәндік
М.С. Каган былай тұжырымдайды: субъекті аралық әрекет қарым-қатынастың мүмкін
Біздің ойымызша бұл пікірде екі түрлі қате жіберілді. Оның
Алайда, іс-әректтің түсінігі белгілі бір пәнге деген бағыттығынан айырылғанда
Қарым-қатынас және қоғам ұғымдарының сәйкестігіне тоқталамыз. Қоғамның көпқырлылығы мен
Ең алдымен берілген ұғымдар мағынасы жағынан әртүрлі.Қарым-қа-тынас белгілі-бір процесті
Екеуінің арасындағы айырмашылық мағыналылығында да бар.Берілген категориялар арасындағы ұқсастық
Қарым-қатынас идентификациядағы келісімдікте өзара түсу, симпатия, кооперация және адамдар
Қоғам өз алдына қарым-қатынастың дамығаннан кейінгі өнімді білдіреді. Қоғам
Қарым-қатынас процесіндегі ұқсастық және жекешелілік мәселесінде мұндай қарым-қатынасқа түсетіндердің
Егер жекешелілікті жеке адамның шектелген қарым-қатынас шеңбері деп ұғынсақ,
Ұқсастықпен жекешелілік қарым-қатынас процесінің екі қарама-қарсы жағын анықтайды және
Егер ұқсастықта жеке адамның сол қоғамға жататын бірлік иденти-фикациясының
Тұлғаның өзіндік әлемге кетуінің дәрежесіне байланысты ол өзінің
Табиғатпен байланыс және тірі тіршшілікпен байланыста: 1 тип –
Адам саналы және тілмен жанамаланған. Қарым-қатынас мазмұны – тұлғааралық
Қарым-қатынас мақсаты – адам белсенділігі
Мәліметтің бір тіршілік иесінен екіншісіне жеткізу тәсілі.
Интеракция – бұл адамдардың қарым-қатынасының белсенді жағын білдіретін
Қарым-қатынас барысында адамдар ақпарат алмасып ғана қоймай, өзара іс-әрекетін
Коммуникация – арақатынас партнерлерінің бір-бірімен ақпарат алмасуы, білімді, идеяны,
Қарым-қатынас барысында ақпарат бір адамнан (коммуникатор – ақпарат беруші)
Қарым-қатынас барысында кері байланыс болады. Коммуникативті кедергінің түрлері:
- түсініспеушілік: фонетикалық, сементикалық, стильдік, логикалық.
- әлеуметтік-мәдени айырмашылық кедергі - әлеуметтік-саяси, діни көзқарастар, жынысы,
- қатынас кедергі – сенімсіздік, коммунинкативті көзіне күдікпен қарау.
- әлеуметтік перцепция – ортақтасу процесінде бірін-бір өзін-өзі тану
Әлеуметтік перцепция құрылымы – адамның сыртқы келбетін қабылдау арқылы,
әлеуметтік перцепция қызметтері:
- өзін-өзі тану
- ортасасу серігін табу
- түсінісу негізінде өзара іс-әрекет ұйымдастыру
- эмоциялық қатынас орнату.
Әлеуметтік перцепция механизмі төмендегідей:
· идентефикация – өзін басқаларға теңестіру, ұқсастыру
· эмпатия – эмоциялық түсіну, өзгенің ішкі жағдайын өз
Әлеуметтік рефлексия – ортақтасу барысында өзін-өзі тану механизмі.
- әлеуметтік стереотип – белгілі әлеуметтік топтардың мүшелеріне тән
Келесі мәселеде біх қарым-қатынас деңгейлері мен сипатына түсінік береміз.
Қарым-қатынас деңгейлері, мазмұны, мақсаты және тәсілдеріне қарай деңгейлерін де
Мазмұны бойынша:
- материалды (іс-әрекет заттары және өнімдерін алмастыру);
когнитивті – білімдер алмасу;
кондиционды – психологиялық немесе физикалық қалыптармен алмасу:
мотивациялық – қозулар, мақсаттар, қызығушылықтар, мотивтермен қажеттіліктермен алмасу;
Мақсаты бойынша: - биологиялық – ағзаны қолдау, сақтау және
әлеуметтік қарым-қатынас – интерперсоналдық қарым-қатынас, тұлғалық дамуға бағытталған қарым-қатынас.
Мақсатына қарай: императив (бұйрық), манипулация (айла), диалог (қосүн, қоскөз,
• Императивтік – серігінің тәртібі мен іс-әрекетіне бақылау жасау
• манипулация – алдап-арбау қарым-қатынасы – жиі кездесетін тұлғааралық
• диалог ортақтасуы – құқықтық субьектілерінің арақатынасы, ортақтасу мақсаты
Қарым-қатынас динамикасына тоқталамыз.
Ақпартты қабылдау неге байланысты? Негізгі себеп – қарым-қатынас процесінде
түсініспеушілік кедергісі-фонетикалық, семантикалық, стильдік, логикалық.
Фонетикалық - әртүрлі тілде, диалог, сақаул, сөйлеу;
Семантикалық – жаргон және сөйлеу, стильдік – көңіл-күйдің сәйкес
Қарым-қатынас барысында ақпарат алмасу сөздік және бейсөздік болып бөлінеді:
•сөздік деңгейде ақпарат алмасудың негізгі құралы – сөз, тіл.
• бейсөз – эмоциялар реакциялары.
Кинесика – оптикалық – кинестетикалық жүйе, оны адамның қолынан,
• қас пен көз
• мұрын
• ауыз және ерін
Паралингвистика – бұл коммуникатор дауысының сапасы: тембір ырғағы, қаттылығы,
Экстралингвистика – бұл дауыстардың өзі емес, оның айналасындағы құбылыстар:
0 – 45 – жақындық арақашықтық (ғашықтар, достық, туыстық).
45 – 120 – тұлғааралық арақашықтық (әріптес, таныс).
120 – 400 - әлеуметтік арақашықтар (мұғалім мен оқушы,
400-750 – қоғамдағы арақашықтар (көсемдер, лекторлар, тыңдаушылыр).
· Әлеуметтік-мәдени айырмалар кедергілері әлеуметтік, саяси, діни көзқарасқа, жынысына,
· қатынас кедергісі- коммуникацияларды жақтырмайтындықтан оның мәлімдемесін де қарсы
Қарым-қатынас механизмдері не төмендегілер жатқызылады:
1. Идентификация - өзін басқаға ұқсату, теңестіру.
2. Эмпатия - эмоциялық түсіну, өзгенің ішкі жағдайын өз
3. Аттракция - өзгені танып білудің ерекше түрі, ол
4.Әлеуметтік рефлексия - ортақтасу барысында өзін-өзі тану механизмі.
5. Каузальдық атрибулия – не себепті жору механизмі әлеуметтік
Іс-әрекет себептерін жорамалдау жасау арқылы жору:
тұлғалық атрибуция - әр оқиғаның себепшісін, әр жағдайдағы нақты
жағдайлық атрибуция – нақты адам емес, жағдайды кінәлайтындардың тәсілі.
стимулдік атрибуция – адамның өзін, заттың өзін кінәлайтындардың
Психологиялық ғылымдардың тарапынан қарым-қатынас проблемасына жалпы керектілігімен қызығушылық байқалады.
Осы проблемаға қызығушылықты одан арман дамыту тек арнайы психологиялық
Нақты ғылыми зерттеулермен айналысқанда, адамда болатын әлеуметтік, психикалық функцияларың,
Жалпы психология теориясын дамытуда адамдардың бір-бірімен қатынас жағдайында бар
К. Юнг теориясындағы тағы бір
Ал, экстраверсияда адам қоғамдағы
Біз Юнгтың теориясындағы жекелеген, айрықша
Қазіргі кезде оқыту барысындағы өзара әрекетке қарым
Қарым-қатынасты қалыптастырудың оқытуға бағытталған функциясын жүзеге асыру
мұғалімнің оқушылармен нағыз психологиялық байланысы;
мұғалімнің оқушылармен оқыту процесін оқу әрекетіне айналдыру;
оқытудың қолайлы жағдайларын қалыптастыру;
ұжымдық танымдық ізденіс пен бірлесіп ойластырудың психологиялық
Қарым-қатынасты қалыптастырудың тәрбиелеуге бағытталған функциясы оқу процесінде былайша
оқу процесінде педагог пен балалардың психологиялық байланысы
оқу әрекетін ойдағыдай қамтамасыз ететін педагогикалық қарым-қатынас жүйесін
жеке адамның тұтастай танымдық бағытталушылығын қалыптастыру;
оқу әрекеті процесінде (танымдық, жас ерекшелік, эмоциялық, дидактикалық
оқушылар ұжымындағы өзара қарым-қатынасты ойдағыдай қалыптастыру.
Қарым-қатынасты қалыптастырудың дамушы функциясы былайша жүзеге асырылады:
оқу әрекетінде жеке адамның жан-жақты тұтастай дамуының
жеке адамның дамуының қозғаушы күші ретінде көрінетін қарама-қайшылықтың диалектикалық
Психология ғылымында лидерлік мәселесі әлі де терең зерттеуді қажет
«Қарым –қатынас» және «іс-әрекет» ұғымдары психологияның дербес бөлек
Қазіргі кезеңде ақпарат алу түрлерінің барынша кең тараған дамыған
Қатынас әлеуметік-тарихи категория ретінде күрделі динамикалық жүйе болып табылады.
3 ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ЛИДЕРЛІК ТҰЛҒАСЫН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС АРҚЫЛЫ ДАМЫТУДЫ ЭКСПЕРИМЕНТТІК
ЗЕРТТЕУ МАҚСАТЫ МЕН МІНДЕТТЕРІНЕ ЖӘНЕ ПАЙДЛАЛАНЫЛҒАН ӘДІСТЕРІ МЕН СЫНАЛУШЫЛАРҒА
Тұлғаның әлеуметтік дамуына адамаралық қатынас ықпал жасайды, адамаралық қатынас
Адамаралық таным мәселесі субъект-субъектілік өзара әрекет құбылысына жатады, сондықтан
Адамаралық таным қабылдаушының іс-әрекетімен және қабылдаушының рөлімен айқындалады. Соңғысы
Осы жағдайлардағы сіздің әрекетіңіз нысананың даралық ерекшеліктеріне, сіздің мақсатыңыздың
Сіз жақсы көңіл-күйде болсаңыз, өзгелердің жақсы қасиетін ғана көресіз,
Адамның адамды қабылдауы барысында әлеуметтік-психологиялық байқампаздық маңызды, сонымен
Өзге адамды қабылдау мен ұғыну (тану жылдамдығы, тереңдігі, жан-жақтылығы,
Тұлға балалық және жастық кезеңде дене бітімі мен экспрессивтік
Адам есейген сайын жағымсыз эмоциялық жағдайларды айыра алады.
Ересек адамдар жасөспірімдер мен қарт кісілерді де түсіне алады,
Көбіне адамдар қоршаған әлемді ұлттың ерекшеліктеріне (дәстүр, салт, әдет
Өзге адамның ерекшелігін бейнелеуге тұлғаның ерекшеліктері әсер етеді, ең
Өзіне сенімді емес адамдар өзгелерді мейірімсіз деп ұғынады. Қоғамдық
Тұлғааралық қатынастар – адамдар арасындағы субъективті сезгіштік, өзара
Қоғамдық қатынастардың барлық формасында тұлға индивидтің әлеуметтік сапасы болып,
Тұлға бағыттылығы, оның негізгі қажеттілігі мен мотивтерінің жүйесі болып
Бұл қатынастар тұлға қажеттілігінде (материалдық қажеттіліктен, таным, қарым-қатынас, өзін-өзі
Әлеуметтік психологияда осы мәселені зерттейтін екі негізгі бағытты айтуға
Г.М. Андрееваның көзқарасы бойынша әлеуметтік психология тұлғаның жалпы психологиядағы
"Әлеуметтік психология үшін басты бағдар тұлғаның топппен өзара қатынасы
Кейбір ғалымдардың пікірі бойынша тұлғаны әлеуметтік-психологиялық ұғынудың негізі ерекше
Аталмыш ғалым тұлғаның әлеуметтік психологиясының негізгі нысанасына мыналар жатады
тұлғаны және оның мінез-құлқын қоғамдық-тарихи детерминдеу;
тұлғаның әр түрлі қоғамдық-тарихи және әлеуметтік-психологиялық жағдайларындағы мінез-құлқы мен
адамның рухани өмірінің қалыптасуы;
тұлға қасиеттері (қоғамдық қатынастар мен адамдар өзара қатынасының ықпалы);
тұлғаның әлеуметтік типтері, ұлттық, кәсіби, жыныстық, жас ерекшеліктері;
құндылық бағдарлар;
ролдік қызметі;
тұлғаның өмірлік позициясы;
тұлғаның қоғамдық белсенділігінің көрінуі мен қалыптасуының заңдылықтары;
тұлғаның ішкі қарама-қайшылығы мен оны жүзеге асырудың жолдары;
тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуі.
Бұл тізімде әлеуметтілік факторы басты болып және әр түрлі
Тұлғаға әлеуметтік-психологиялық құбылыс ретінде анықтама беру үшін К.К. Платоновтың
Эксперименттік жұмыс екі бағытта жүргізілді.
Бірінші бағыт- психодиагностикалық. Бұл бағытта біз «Социометрия» әдісін пайдалана
Екінші бағыт-психокоррекциялық. Бұл бағытта біз «Қарым-қатынасты дамыту» тренингтері арқылы
Тренингті ұйымдастыру: «Дамытушы кеңістікті» жасау
Сабақты кең бөлмеде өткізу қажет және дөңгелек үстел мен
Дамытушы кеңістік
Сурет 5- Дамытушы кеңістік
Тернингтік сабақтарды сәтті ұйымдастыру үшін төмендегідей ережелер сақталуы қажет:
Психофизикалық машықтануды ұйымдастыру үшін еденнің арнайы төсеніштердің болуы;
Аудио және бейне аппаратуралардың, бейне, аудио таспалардың болуы;
Психологтар оқыту үдерісіне музыканың жағымды ықпалын анықтады, сол себепті
Плакат және маркерлер
Бейдж
Бейджге адамның есімі жазылуы керек, өйткені әркім өз есіміне
Релаксацияға арналған жаттығуларды іріктеу
Психолог оқыту үдерісінде психологиялық – педагогикалық заңдылықтарды есепке алуы
Нешінші сабақ екенін есепке алу ( бірінші сабақта психикалық
Апта күні ( дүйсенбі және сенбі күні жұмысқа деген
Мереке немесе демалыс кездеріне жақын келуі;
Белсенді оқыту ұстанымдарын қолдану.
Экспериментке респонденттер ретінде № мектептің 7 сынып жеткіншектері қатысты.
ЭКСПЕРИМЕНТ БАРЫСЫ, НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ҚОРЫТЫНДЫЛАРЫ
В.Н. Парохин қарым-қатынастағы тұлғаның қанағаттануы социометриялық таңдауымен және алған
Психологиялық зерттеулер Қызылорда қаласының №171 Ғ.Мұратбаев атындағы орта мектептің
Социометриялық әдістемені өткізу барысында төмендегідей сұрақтар ұсынылады:
1. Кіммен өз ойыңмен бөлісе алар едің?
2. Бір команда да кіммен ойнар едің?
Социоментриялық әдістемені өткізген соң социометриялық матрица, социограмма құрастырылады, әр
Сынып оқушылары алған таңдауларына сәйкес төмендегідей статустарға бөлінеді.
Жоғары статусқа иелері – «жұлдыздар»,
Орташа статусқа иелері – «қалаулылар»,
Төменгі статусқа иелері – «қабылданғандар»,
Қабылданбайтындар – «оқшауланғандар».
Әр адам өзара қатынастың күрделі жүйесіне қосылған болып табылады.
Топтағы өзара қатынастың жекелік жүйесін және бұл жүйедегі алатын
Социометриялық әдістеме
Нұсқау: Сіздің тобыңыз ұзақ уақыттан бері бірлесіп, әрекет етіп
Жаңа құрылған топ құрамына өз тобыңыздан кімді қосар едіңіз.
Жаңа құрылған топ құрамында кімді көргіңіз келмейді.
Нұсқау берілгеннен кейін респонденттерге жағымды психологиялық ахуал құрылды. Біз
Кесте 2-Социоматрицаның толтырылуы
Таңдаушы Таңдау жасаушы Егізбаев Батырханов Есболов Айдаров Қорытынды
саны
таңдау ауытқу
Егізбаев
3 1 2
Батырханов 1
2
Есболов
3
Айдаров
4
Қорытынды нәтиже
Алынған таңдау саны
Ауытқулар саны
-арнаулы графикалық суреттер.
Мишень социограммасы және даралық социограмма (лидер не аутсайдер) беріледі.
Сурет 6 - Мишень социограммасы
пав
Cурет 7 – Индивидуалдық социограмма
Социограмма ортасында зерттелетін топ мүшесі беріліп, айналасында
Кесте 3- Статистикалық мәнділік бойынша таңдау нәтижелері
А 3 0,05 Р
0,01 0,001 А 3 0,05 Р
0,01 +
0,001
0,0 -1,64 -2,33 -3,09 0,0 1,64 2,33 3,09
0,1 -1,62 -2,25 -2,95 0,1 1,67 2,40 3,23
0,2 -1,59 -2,18 -2,81 0,2 1,70 2,47 3,38
0,3 -1,56 -2,10 -2,67 0,3 1,73 2,54 3,52
0,4 -1,52 -2,03 -2,53 0,4 1,75 2,62 3,67
0,5 -1,49 -1,95 -2,27 0,5 1,77 2,76 3,96
0,6 -1,46 -1,88 -2,14 0,6 1,80 2,83 4,10
0,7 -1,42 -1,81 -2,00- 0,7 1,82 2,89 4,24
0,8 -1,39 -1,73 -2,00 0,8 1,84 2,89 4,24
0,9 -1,35 -1,66 -1,90 0,9 1,86 2,96 4,39
1,0 -1,32 -1,59 -1,79 1,0 1,88 3,02 4,53
1,1 -1,28 -1,52 -1,68 1,1 1,89 3,09 4,67
Топтың ұйымшылдығының көрсеткіші:
С n = K
€ bb
С n= топтың ұйымшылдығының көрсеткіші
К = топтағы өзара таңдаудың жалпы
€ bb== топтағы өзара таңдау санының мүмкін максимал
К көрсеткіші социоматрица бойынша алынады.
€ bb көрсеткіші формуламен айқындалады:
€ bb = n (n-1)
2
n – зерттелетін топ мүшелерінің саны.
Х жоғарғы – 9,0+1,69:2, 51=13,24
Х төменгі – 9,0-1,6:2, 51=4,98
Хж = 14
Хm = 4кесте3 Топ ұйымшылдығының көрсеткішін анықтау
Кесте 4 -Карта- монограмма
2
18 12
1. Ақдаулетов.
11
4. Сейсенов.
7
1
32
2. Бағланов.
21
5. Дабылов.
8
8
26
6. Ғаббасов.
9
1. Өзара:
жұптық байланыс
топтық
2. Бір жақты:
а) оқшауланғаны ( оны таңдамайды),
б) шатасушы ( өзін басқа адамдар таңдайды және ол
в) ерекшеленген- өзін басқалар қалағанымен, ол ешкімді қаламайды.
К= топтағы өз жағдайымен қанағаттанушылық сезімі:
өзара таңдау саны
Kуд = ;
адамның жасаған таңдауларының саны
Сурет 7- Лидердің социограммасы
Cурет 8-Аутсайдердің социограммасы
Топтағы тұлғааралық қатынас психологиялық қал-ахуалдан көрінеді тұлғааралық қатынас өзара
Қатынастардың үйлесімділігінің коэффиценті
КБО = (C1+C2) / n,= (5+10)/25*100% = 66,6%
C1 – «жұлдыздар саны».
С2 – қалаулылар саны, n – сыныптағы оқушылар саны.
КБО = 0,66 өзарақатынас үйлесімділігінің коэффиценті жоғары болып табылады,
«Жұлдыздар» коэффиценті
КЗ = C1/n =5/25=0,20
Оқшаулану коэффиценті
КЛ=C4/n,
С4 – топтағы ооқшауланғандардың саны.
KЛ= 3/25 = 0,12.
KЛ= 0,12 болғада топ үйлесімсіз, қолайсыз болып есептеленеді.
Саналылық коэффиценті
KO=RO/RX*100%
KO=85/159*100%=53%, саналылық коэффиценті жоғары болып табылады.
Ұжымда өзін жақсы сезінетіндер лидерлер, бұл балалар өз талаптарын
Бірлескен іс әрекетер барысында оқушылар арасында өзара қатынас, өзара
Өзін-өзі қабылдау межесі
Карл Роджерс және басқа психологтардың көзқарасы бойынша өзін-өзі қабылдау
Мақсаты: өзін-өзі қабылдауын айқындау.
Қажетті құрал: құптама тізбесінің бланкісі, қағаз, қалам.
Қатысушыларға нұсқау. Төменде аталған құптамалар адамның өзін-өзі қабылдауын сипаттайды.
Кесте 5 - Өзін-өзі қабылдау межесі әдістемесінің бланкасы
ҚҰПТАМАЛАР Ұпай
1 2
1. Егер менің жеке мәселелерімді шешуге кеңес бере алатын
2. Басқалар көп мән бермесе де, мен өзімнің керек
3. Адамдар мен туралы жылы лебіз айтқанда, олардың сөзіне
4. Мен туралы айтқан сыни пікірлерді қабылдай алмаймын.
5. Мен жиналыстарда көп сөйлеймін, себебі сынға және мазаққа
6. Мен дұрыс өмір сүріп жатпағанымды түсінемін, алайда басқа
7. Мен адамдарға деген сезімдерім мен ойларымның көбінесе дұрыс,
8. Қандай жұмыспен айналыссам да риза болуға бір нәрсе
9. Мен басқаларға ұқсайтынымды сеземін. Басқалардан қатты айырмашылығым жоқ
10. Мен ұанататын адамдар, шын мәнінде менің қандай екенімді
11. Көбінесе өзіме риза болмайтыным мені мазалайды.
12. Басқа адамдар менің мақсатыма менің жетуіме кедергі жасайды.
13. Көпшілік арасында қысылып, қымтырыламын.
14. Жұртқа ұнау үшін бәрін істеймін.
15. Өз ішкі әлеуетімді іс барысында сеземін. Мен аяғымда
16. Жұмыста, оқу орынында өзімді позициядағы адамдармен салыстырғанда мен
17. Мен өзімді невротик немесе соған іспеттеспін деп ойлаймын.
18. Көбінесе мен өзімнің достық сезімімді байқатпаймын, өйткені мен
19. Мен өзімнің басқа адамдардан кем емес екенімді сеземін.
20. Мен кейбір адамдарға деген көзқарастарым үшін кінәлі сезімнен
21. Мен жаңа таныстықтан қашпаймын. Мен басқаларға керек екенімді
5- кестенің жалғасы
1 2
22. Мен өзіме толық сенбеймін деп айтуға болады.
23. Мен сондай сезімталмын. Кейде маған бір нәрсе айтқанда,
24. Мен өзімнің қабілеттерім бар екенін білемін және оны
25. Шұғыл шаруалар болғанда оның шешімін табамын деп ойлаймын.
26. Мен өзімді жақсы жағымнан көрсетуге ұмтыламын. Өзім ойлағандай
27. Егер мені біреу кінәласа, мен оған бола өзімді
28. Мен өзімнің соншалықты қарапайым емес екенімді сеземін, басқалардай
29. Көпшілік арасында ақылсыз көрінбес үшін көп сөйлеймін.
30. Өз мәселелерімді шешуді кейінге қалдыруға бейімдімін.
31. Адамдармен қарым-қатынасым жақсы да, бірақ кей кезде оларды
32. Мен басқа адамдармен бірдей деңгейде екенімді білемін және
33. Басқаларға қарағанда маған басқаша әсер ететінін сеземін.
34. Бөтен біреулердің пікірлері менің өмірімдегі мәселелерді шешеді.
35. Көпшілік алдында қысылғандықтан жақсы сөйлей алмаймын.
36. Сәтсіздіктерге жиі ұшырамағанда көп нәрсеге қол жеткізер едім.
Өзін-өзі қабылдау межесінен алынған нәтижелерді түсіндіреміз.
Алынған нәтижелерді түсіндіру үшін құптамаларда 2,7,15,19,21,25,27,32 жазылған ұпайларды былайша
1-ді 5-ке;
2-ні 4-ке;
3-ті өзгертпеңіз;
4-ті 2-ге;
5-ті 1-ге.
Қорытындылау үшін барлық құптама ұпайларын қосу керек.
Түсіндірмесі: қосынды 36-дан 180-ге дейін болуы мүмкін.
Төменгі ұпай (36-110): осындай ұпайы бар адамдардың өзін-өзі қабылдау
Орташа ұпай (111-150): сенімділігі жағдайға қарай анықталып отырады, барлық
Жоғарғы ұпай (151-180): бұл топ адамдары өздеріне сенімді. Өздерінің
Кесте 6-Зерттеулер нәтижесі
№ Социометриялық статусы Тұлғаның өзін қабылдауы
Төменгі деңгейі Орташа деңгейі Жоғары деңгейі
1 Лидерлер 4% 18% 25%
2 Қалаулылар 21% 14% 13%
3 Аутсайдерлер 30% 10% 4,8%
Осы әдістемелер нәтижесіне сәйкес оқушылардың ұжымға бейімделуіндегі маңызды мәселенің
Осы зерттеу нәтижелерінен кейін біз әлеуметтік-психологиялық тренингтік сабақтар өткізуді
Кесте 7 - Қарым-қатынасты дамытуға бағытталған әлеуметтік-психологиялық тренингтік бағдарлама
№ Тренингтің тақырыбы мен мазмұны Сағаты
1 2 3
1 сабақ. Мен және менің әлемім.
Танысу
Мен кіммін?
Мен қандаймын?
Менің әлемім мен үшін... 1
2 сабақ. Позитивті көңіл күй құру.
Амандасу «менің көңіл күйім»
Мен жылулығымды бере аламын ба?
Серіктестік серуен 1
3 сабақ. Өзіне және өзгеге жағымды қатынасты дамыту
Амандасу тренингі
Өзіне жағымды қатынас орнату
Өз атын қабылдауы; 1
7- кестенің жалғасы
1 2 3
4 сабақ. Кіші топтардағы пікір-сайыс
Амандасу тренингі
Менің көзқарасым және сен... 1
5 сабақ. Толеранттылықты дамыту
Амандасу тренингі
Мен және өзгелер;
Сен кімсің? 1
Тренингтік бағдарламадан кейін біз алғашқы алынған мәліметпен салыстыру үшін
Кесте 8 -Зерттеулер нәтижесі
№ Социометриялық статусы Тұлғаның өзін қабылдауы
Төменгі деңгейі Орташа деңгейі Жоғары деңгейі
1 Лидерлер 6% 17% 30%
2 Қалаулылар 15% 19% 20%
3 Аутсайдерлер 19% 15% 13,7%
Топтың әр мүшесі тұлғалық және іскерлік қатынас жүйесінде ерекше
Ұжым тұлғаның дамуына ықпал етуі үшін жеткіншек тұлғааралық қатынас
Тұлғаның лидерлік қасиетін дамыту үшін қарым-қатынас қызметі мен аспектілерінің
Бұл жерде рольді аттракция, эмпатия атқарады. Эмпатия - өзге
Қарым-қатынастың ақпараттық қызметі бейімделушілік мінез-құлық тәсілін игерудің ерекше механизмі,
Бұл процестер бір-бірімен өзара байланыста болып табылады, ақпарат беруші
Қарым-қатынастың коммуникативті аспектісі байланыс проблемасы шеңберінде шоғырланады. Байланыстың қалыптасу
Қарым-қатынастың нәтижелілігі өзара әрекет субъектісіеің сәйкестілігінен тұрады әр сәйкестілік
1) қарым-қатынасқа деген жоғары қажеттілігінің болуы;
2) эмоциялы адамдар;
3) жүйке жүйесі күшті адамдар;
4) практикалық интеллектісі бар адамдар.
Осы жоғарыда қарастырылған мәселелер тұлғаның лидерлік тұлғасының дамуына ықпал
ҚОРЫТЫНДЫ
Бүгінгі күні өскелең ұрпақтың бойында жағымды қасиеттерді дамыту өзекті
Қарым-қатынасты меңгерту ұзақ уақытты қажет ететін күрделі процесс. Оның
Қиын жағдай туған кездегі әртүрлі стрессорлық жағдайлардың, ауытқыған мінез-құлықтың
Біз зерттеу жұмысымызда қарым-қатынас арқылы лидерлікті дамытуда тренингтік бағдарламалар
- әлеуметтік икемдiлiктi дамытуға бағытталған (мәселен, пiкiр сайысын
- қарым-қатынас жасау жағдайын талдау тәжірибесін тереңдетуге мақсатталған;
Сонымен қатар, әлеуметтік психологиялық тренинг әдістері екі үлкен
Біріншіден топтық тренингтің барлық әдістері топтық ықпалдың үйрету
Сонымен, ұжымдағы қарым-қатынас арқылы жеткіншектердің лидерлік қасиеттерін дамыту педагогикалық-психологиялық
Зерттеу жұмысымыздың қорытындысында біз төмендегідей ұсыныстар береміз:
Жеткіншектік кезеңде қарым-қатынасты жаңа сипатта ұйымдастыру;
Жеткіншектердің лидерлік қасиеттерін анықтау бойынша кешенді зерттеулер ұйымдастыру;
Жеткіншектік топтағы аутсайдерлерді (оқшауланғандар) анықтап оларды қарым-қатынас тренингтері арқылы
Жеткіншектердің лидерлік қасиетін дамытуда әлеуметтік-психологиялық тренингтік бағдарламалар құру.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Возрастная и педагогическая психология // Под. ред. А.В. Петровского.
Кулагина И.Ю. Возрастная психология. М., 1999.
Обухова Л.Ф Возрастная психология. - М., 1999.
Грэйс Крайг. Психология развития. - СПб.2000
Петровский Л.А. Компетентность в общении: Социально-психологический тренинг.-М., 1982.- С.
Аль-Фараби. О разуме и науке. Алма-Ата, 1975.
Уилям Крэйн. Теории развития. - СПб., 2002.
Кудрявцев В.Т. Психология развития человека. - Рига, 1999
Хрестоматия по возрастной психологии / под. ред. Д.И. Фельдштейна.
Сапогова Е.Е. Психология развития человека. - М., 2001.
Скотт Миллер Психология развития. - СПб., 2002.
Волченко Л.Б. Гуманность, вежливость, деликатность и этикет. – МГУ,
Райс Ф. Психология подросткового и юнешеского возраста. - СПб.,
Крановский А.П. О подростках. - М., 1990.
Эльконин Д.Б., Драгунова Т.В.... Возрастные и индивидуальные особенности младших
Кривцова С. Навыки конструктивного взаимодействия с подростками. - М.,
Толстых А.В. После детства. - М.: «Знание», 1982.
Власкин А. Нравственные воспитание подростков. - М., 1998.
Харчев А.Г., Мацковский М.С. Современная семья и ее проблемы:
Власкин А. П. Идеологический контекст в романе. Монография. —
Битянова Н.Р. Психология личного роста. - М., 1995.
Экспериментальная психология эмоций. M.,1979. С. 133-151.
Фрейд З. Введение в психоанализ. Лекции. – М.: Фирма
Мендель Г. Әкеге қарсы көтеріліс.
Мендель Г. Ұрпақ дағдарысы
Фрейд З. О психотерапии // Психоаналитический вестник, 2002, №
Крутецкий В.А., Лукин Н.С. Психология подростка. М.: Просвещение, 1965.
Книга о совести. Часть 1.: Красота - радость жизни.
Архангельский Л.М. Социально-этические проблемы теории личности. М., 1974
Леоньтев А.Н. "Деятельность .Сознание.Личность"-.М., 1975 г.
Абрамова Г.С. Практическая психология. - М.: Академический Проект,
Тажибаев Т.Психология и педагогическая психология К. Ушинского. Алма- Ата,
Выготский Л.С. Психология воображения. - М., 1992.
Фельдштейн Д. И. Психологические основы общественно полезной деятельности подростков.
Левин К.Теория поля в социальных науках. Пер. с англ.
Выготский Л.С. Мышление и речь. М.; 1987.- 38 с.
Божович Л.И.Проблемы формирование личности. Москва — Воронеж 1997
Личко А. Е., Иванов М. Я. Патохарактерологический диагностический опросник
Личко А. Е. Психопатии и акцентуации характера у подростков.
Дубка Е.Л., Петов В.А. Идеал. Справедливость. Счастье. -М., 1989.
Маклаков А.Г. Общая психология. М-2002.
Андреева Р.М. Психология социального познания. – М.,1997-121 с.
Суваров А.В. Школа взаимной человечности.-М.,1995
Кан-Калик В.А. Учителю о педагогическом общении. – М., 1987.
Парыгин В.Г. Анатомия общения.М., 1997.- С. 285.
Петровский А.В. Общая психология. Учебник. М., 1977.
Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания. Питер., 2001
Бодалев А.А.Психология общения. - М.: Издательство ,
Берн Э. Игры, которые играют люди.- М., 1989.- С.
Ковалев А.Г. Психология личности. М.: Просвещение, 1970. – С.
Леонтьев А.А. Деятельность и общение//Вопросы философии.-1979.-№1
Петровский Л.А. Компетентность в общении: Социально-психологический тренинг.-М., 1982.- С.
Роджерс К.
Ломов Б.Ф. Общение как проблема общей психологии //Методологические проблемы
Немов Р.С. Психология. В 3-х т.М., 1998.
Алдамұратов Ә. Қызықты психология. А., 1992.
Столяренко Л.Д. Основы психологии. С-Петербург., 1997.
Андреева Г.М. Психология социального познания. – М.,1997-121 бет
Парыгин В.Г. Анатомия общения.М., 1997.- С. 285.
Қосымша А
7-11 сынып оқушыларының жеке тұлғасын дамытуға арналған тренинг
Оқушыларды топ-топқа бөліп, олардан мына цитаталарды бірнеше рет оқып,
Уа ғашықтар! Әрқашан бірлік болсын: бір-біріңізді бөтен санамаңыздар. Сіздер
Төмендегі сөйлем жолдарына. Иә немесе жоқ деп жауап беріңіз.
Адам бойындағы адамгершілік қасиеттер және біз сол қасиеттердің бір
Кикілжіңдер (конфликт) және соғыстар, адам тағдырының мәні.
Егер де бір бөлік зақымданса, оның барлығыда өзгереді.
Егер де барлық бөліктер бірге іс-әрекет етсе, мұндай жұмыс
Барлық адамдардың қызығушылықтарын гармонияға әкелу мүмкін емес.
Тәкәппарлық, өзімшілдік, кекшілдік бірліктің шырқын бұзады.
Өзгелердің сезімін түсіну мен құрметтеу бірліктің, ұйымшылдықтың басты қайнар
тапсырма: тренинг концепциясын бекіту үшін: төмендегілердің қайсысы бірлікке, ұйымшылдыққа
_____ өзімшілдік (эгоизм) _____ өсек-жала
_____ махаббат _____ түңілу – үмітсіздік
_____ қызметтестік _____ өсек-аяң
_____ күншілдік _____ түсіністік
_____ мейірімділік _____ жомарттық
_____ кикілжің (конфликт)
Рефлекция: Сіз өзіңізге ненің маңызды екенін айтып беріңіз
Қосымша Ә
Кіріспе: Позитивті эмоционалды көңіл-күй.
1-тапсырма: Балаларды шеңбер жасап отырғызып баяу әуенмен қиялдау, елестету
2-тапсырма: «Мен өз жылулығымды бере аламын ба?» Балалар шеңбер
Негізгі бөлім:
Концепциясы: Белгілі материалдың прогресс нәтижесіне жету үшін әр қайсысының
Жаратушының бізге берген ұлы қасиет сыйының бізге ол –
Жеке тұлғаны дамытуға арналған тренингті құрастырған Сатыбалдина Жанна Аскатбекқызы.
Қосымша Б
7-8 сынып оқушыларының жеке тұлғасын дамытуға арналған
тренинг (жаттығу) әдістеме
(Сатыбалдина Жанна Аскатбекқызы)
Сыныпты бірлесіп жұмыс жасау үшін 3 немесе 4
1-тапсырма: Психогимнастика
Балаларға оқылған
Бір күні өзін ғалым деп есептейтін бір адам қайыққа
Сен өз өміріңде философияны немесе математиканы оқып зерттедің бе?
Жоқ,-деп жауап береді қайық есуші.
Онда сен өміріңнің жартысын жоғалтыпсың, - (текке өткізіпсің) дейді
Қайық есуші үнсіз қапалы түрде қайығын есуді жалғастырады. Арада
Сен жүзуді білесің бе? – дегенде
Жоқ, - деп тәкәппарлықпен жауап береді.
Онда, менің қымбатты ғалымым, бүкіл өміріңді жоғалттың, - деген
2-тапсырма: Оқушылардың ойлау қабілеті.
Мына төмендегілерге «Иә» немесе «Жоқ» деп жауап беріңіз:
Өзімшілдік (эгоизм) – бұл адам өмірінің басты жауы
Адам дамуының нәтижесі болуы үшін өзгелерге қызмет ете алу
Қазақстанымыздың жарқын гүлденуіне үлес қосу үшін біз көп ізденіп
Өзіне ғана сеніп білім алу – қоғам дамуына пайда
Қарапайымдылықпен бекітілген білім бізге және басқаларға шын көңілмен қызмет
Қызмет етуде шынайы болуы қажет
Қызмет ету ол белгілі бір қызығушылыққа бағытталған болуы керек.
3- тапсырма:Төменде сөз таптары келтірілген. Осы сөздерден сөйлем құраңыз.
Ой – пікір – тыңдау – бақыт.
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Шығармашылық – прогресс (даму) – мектеп
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Сұлулық – шаттық – қызмет ету
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Талқылау – бірлік – толғандыратын (ойландыратын)
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Орны (органы) – дене - өзара
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Көрсету – күш – бірлік
Қосымша В
1 сабақ
Мақсаты: 1. Бір-біріне жылулық пен қайырымдылықты сыйлау;
2. Өзін жағымды қабылдай білу;
3. Ептілік, жылдамдықты, зейіділікті дамыту;
4. Тыныш сенімділік атмосферасын түзу.
Қажетті құрал-жабдықтар: үнтаспа, кассеталар.
1-жаттығу. “Қатынас”.
Нұсқау: Барлығы дөңгелене отырып, көзін жұмып, қолдарын ұстасып, өз
Жүргізуші баяу үнмен: өз сенімдеріңізге зейін қойып, өз
2-жаттығу. “Өз атын қабылдауы”.
Нұсқау: барлығы дөңгелене отырады. Жэүргізуші әр қатысушы кезекпен өз
3-ойын. “Адам, үй, жер сілкінді”.
Нұсқау: Дөңгелене тұрады. Жүргізушінің белгісі бойынша: “үй” дегенде -
4-жаттығу. “Өзендегі ағаш кесіндісі”.
Нұсқау: Қатысушылар бір-біріне қарап, ұзын екі қатарға тұрады –
Рефлексия - әрбір қатысушы өз сезімімен бөліседі.
2 сабақ
Кіші топтардағы пікір-сайыс
Мақсаты: «агрессия» жайында ақпаратты бекіту.
Өткізу техникасы: қатысушылар 4 кіші топқа бөлініп, спикерді, тамерді,
төрайым немесе төрағаның міндеті: топтың тақырыптың аясынан шықпауын «ми
спикер міндеті: топтың көтерген жауаптары мен ұсыныстарын анық, қысқа
таймер міндеті: пікір-сайысқа кеткен уақытты қадағалау.
Жүргізуші топқа «ми шабуылы» түсінігінің және оның ұстанымдарының мғаынасын
- (уақытты үнемдеу үшін дайын материал беруге болады).
- берілген сұрақтың жауаптарының бәрі жазылып, тиімділері сурет немесе
- ешқандай жауап терістелмейді;
- жүргізуші толықтырып отырады.
Қажетті құрал-жабдықтар: 4 жайма қағаз, фломастерлер.
Нұсқау: Біздің пікр-сайыс клубына келуіңізбен.
Жұмыс істеу үшін 4 кіші топқа бөлінулеріңізді ұсынамын. Топқа
Талқылауға арналған тапсырмалар:
1-топқа тапсырма: Агрессияның табиғи шығу көздері.
2-топқа тапсырма: Агрессиялы әрекеттің түрлері.
3-топқа тапсырма: Агрессивтіліктен жеңілдету жолдары, бағыттары.
4-топқа тапсырма: Агрессивтіліктің алдын алу.
Бір-біріңізді зейін салып тыңдағандарыңызға рахмет!
3 сабақ
Мақсаты: 1. Жағымды қарым-қатынас түзу;
2. Ішкі кері әсерлерден жеңілдету, қиялын дамыту;
3. Зейінін тұрақтау;
4. «Мен» бағасын көтеру (жақсы сөз жарым ырыс);
5. Өзгеге сенімін арттыру.
Қажетті-құрал жабдықтар: үнтаспа, кассета, ақ қағаздар, түрлі-түсті қалам және
1-жаттығу «Күлкі»
Бір-бірімізге қарап әсем де, әдемі күлкімізді сыйлаймыз.
2-сурет «Шимайлар».
Нұсқау: Жүргізуші өзімізге ұнайтын екі түсті таңдап алып,
3-ойын. «Аралас салат».
Нұсқау: Қатысушылар дөңгеленіп отырады, оларды топқа бөлеміз – банан,
4- ойын. «Көліктер».
Нұсқау: Топ дөңгеле отырады. Жеміс, жидек болып екі топқа
- Пікір алмасу –
5 – жаттығу «Сенімділік».
Нұсқау: Қатысушылардан бір адам ортаға орындыққа шығып, өз
6. Рефлекция – салған суреттерін ортаға кілем үстіне тастап,
4 сабақ
Мақсаты: 1. Өзара жылы қарым-қатынасты дамыту;
2. Тұлғалық өсуін дамыту;
3. Оқушылардың рефлекцияға қабілеттілігін дамыту.
Қажетті құрал-жабдықтар: үнтаспа, кассета, дайын бланкалар.
«Жиылған амандасу».
Жүргізуші ойыншыларға тапсырма береді – осы жердегі бүкіл қатысушылардың
Талдау: Кім қанша жинады? Неге? Өзгелерге қарағанда көп жинаған
«Мен және өзгелер».
Төменде жазылған сөздердің арасынан, өзінің жоғарғы бағалайтын сөздеріңізді таңдаңыз.
Сөздер: еңбек, өнер, адам, табиғат, әрекет, нам, ақша, кітап,
Мен және .......................................
Мен және .......................................
Мен және .......................................
Мен және .......................................
Мен және .......................................
Мен және .......................................
Мен және .......................................
Мен және .......................................
Мен және .......................................
Мен және .......................................
Сіз үшін алғашқы таңдаған үшеуінің маңызды екенін түсіндіріңіз. Мысалы,
«Сен кімсің?».
Оқушылар арқасымен қарап қабырғанң қасында тұрады. Жүргізуші оқушыларға кезекпен
Релаксация.
5 сабақ
Мақсаты: 1. Өзгеге ұнамды жағдай жасай білуге үйрету.
2. Агрессиядан жеңілдеу.
3. Қарым-қатынас мәдениетін дамыту.
Қажетті құрал-жабдықтар: Үнтапа, кассета, дайын суреттер, түрлі-түсті бояулар және
1. «Сыйлық».
Әр ойыншыға екі жолақ қағаздан беріледі. Жолақ қағаздың әрқайсысына
2. «Суретшілер конкурсы».
Жүргізуші алдын ала ақ-қара түстен салынған қандай да бір
Соңында суретшілер конкурсы ұйымдастырылады – кімнің суреті өзгелерден қайырымдырақ
«Карусель».
Қатысушылар жұп-жұбымен дөңгелене бір-біріне қарап отырады.
Жүргізуші оқиға тапсырмалар береді. Ойыншылар бұлжытпай орындауы қажет.
Сіздердің алдарыңызда, сізге бейтаныс адам отыр. Онымен танысыңыздар, оның
Ойыншылар рөлін ауыстырады.
Сізді автобуста қатты итеріп жіберді, бұрыла бере сіз кәрі
Ойыншылар рөлін ауыстырады.
Сіздің алдыңызда кішкене бала, қорқыныштан міне жылайын деп тұр.
Ойыншылар рөлін ауыстырады.
Үйге тапсырма: «Неке қию хабарландыруын» жазып келу. Өзі жайында
3
Б
Ә
А
В
Б
Ә
А
Шартты белгілер:
О
Л
Д
Қарама-қарсылықты және дау-дамайлы
Дара және топтық
Тең құқықты және тәуелді
Жеке және қызметтік
Қарым-қатынас түрлері

Ұқсас жұмыстар

Жеткіншектердің арасындағы қарым - қатынас

Жеткіншек жас кезеңіндегі мінез ауытқулары және оларға көмек көрсету жолдары

Дамуында кемістігі бар жеткіншектермен педагогикалық-психологиялық жұмыс

Балаң жас өспірімдік психология жас өспірімдік - әлеуметтік-психологиялық құбылыс

Жеткіншектердің жеке тұлға ретінде қалыптасуындағы қарым - қатынастың рөлін зерттеу

Педагогикалық - психологиялық білім

Жеткіншектің психологиялық ерекшеліктері

Жеткіншек жас кезеңіне қатысты қарым - қатынас тұрғылары

ЖеткIншектердIң даму ерекшелIктерIнIң кейбIр мәселелерI