Ақтамберді жырау жырларының текстологиясы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
І тарау. Ақтамберді жыраудың өмір сүрген дәуірі
ІІ тарау. Ақтамберді жырау толғауларының тақырыбы
ІІІ тарау. Жырау толғауларының көркемдік ерекшеліктері
ІV тарау. Ақтамберді жырау жырларының текстологиясы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Дүниежүзілік тарих толысу үстінде, әлемде бірде-бір халық өткенін толық
Біздің зерттейік деп отырған жыраулық поэзия - қазақ халқыны
Өмір өзегімен өрілмеген өлең – тұл. Сондықтан поэзия
XVІ-XVІІІ ғасырларда өмір сүрген ақын-жыраулардың поэтикалық мұралары сан қырлылығы
Міне, сондықтан «...ақын-жыраулар алдында тек бұқара халық емес, білеушілер
Бір сөзбен айтқанда, ақын-жыраулар уақыт өте келе тек шын
Асан Қайғы, Шалкиіз, Ақтамберді, Қазтуған, Бұқар және басқа да
Қазақ халқының ойлау және өзін-өзі тану өрісіне анағұрлым толық
Жалпы жыраулар мен ақындар өз шығармашылықтарында қазақ тілінің байлығы
Жыраулардың бақыты өмірді іздеуіне, мінез-құлық түрлеріне, нақты іс-әрекеттеріне және
Бұл заманда не ғаріп?
Ақ қалалы боз ғаріп,
Жақсыларға айтпаған
Асыл шырын сөз ғаріп.
Замандасы болмаса,
Қариялар болар тез ғаріп... [3, 8].
(Асан Қайғы)
Жыраулар тілінде бұл және басқа жекелеген деректерді жинақтаудың негізінде
Қоршаған ортасын осы ережеге сәйкес қалыптастыра отырып, ақын-жыраулар өздерінің
Балаларыңа өсиет:
Қылмаңыздар кепиет,
Бірлігіңнен айрылма,
Бірлікте бар қасиет.
Татулық болар береке... [3, 57]
(Ақтамберді)
Мұндай поэтикалық және этикалық сарындар жыраулар мен ақындар поэзиясында
XVІ-XVІІІ ғасырларда қазақ ақын-жыраулары эпостық көркемдік қуатын қамтыған философиялық
Жыраулардың өзіне тән ерекшелігі – олардың адамгершілік позициясы шығармалар
Жырау ойдың еркін самғай ұшуын және автор тұлғасын ғана
Тұтастай алғанда, Қазтуған, Асан Қайғы (XV ғ.), Доспамбет
Ақын-жыраулардың сыртқа байқала бермейтін адамгершілік позициясы, олардың шығармаларының, ауызша
Қазақ даласы тұрғындарының арасында салмақты беделге ие болған жыраулардың
Осылайша Орта жүздің көсемдерінің бірі болған Ақтамберді жырау Меккеге
Меккені іздеп нетесің,
Меккеге қашан жетесің,
Әзір Мекке алдыңда,
Пейіліңмен сыйласаң,
Атаң менен анаңды!. [3, 55]
XVІІ ғасырда өмір сүрген жырау туындысын осындай сөздермен аяқтайды.
Сонымен бірге ақын-жыраулар «намыс» ұғымын жоғары бағалады. Олар намыссыздықты,
Жыраулар поэзиясының мәні, олардың тұлғасының басты адамгершілік түп қазығы
Ақын-жыраулар шығармашылығында XVІІІ ғасырда пайда болған, қазіргі заман зерттеушілері
І тарау. АҚТАМБЕРДІ ЖЫРАУДЫҢ ӨМІР СҮРГЕН ДӘУІРІ
Жаугершілік заманда өмір сүрген, атақты Қаракерей Қабанбаймен бірге Найманның
М.Мағауиннің осы дәлелдемесінен басқа әзірге ешқандай дерек жоқ.
Жырау өмір сүрген дәуірде ХVІІ ғасырдың аяғы ХVІІІ ғасырдың
Жоңғар хунтайшысы Галдан Церен 1681-1685 жылдары оңтүстік Қазақстанға бірнеше
Көп ұзамай жоңғар феодалдары жорықтарын қайта бастады. 1716 жылы
Ақтамберді жер ортасы қырықтан асқанда үш Жүздің тізгінін ұстап
1728 жылы Шұбар Теңіз көлінің маңында Бұланты өзенінің жағасында
«Жеңіліп қалғаннан кейін Дафаци мен Амурсана Орта жүзге қашып
«1723 жылы қазақтар ойраттардан ойсырай жеңіліп, бүкіл оңтүстік және
Батыр жырау өзінің белсенді, ұйымдастырушылық ісімен қоса жалынды жырларымен
Жыраудың туған-өлген жылдары туралы Мұқтар Мағауиннің дәлелдемесінен басқа ешқандай
ІІ тарау. АҚТАМБЕРДІ ЖЫРАУ ТОЛҒАУЛАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫБЫ
«Елін қорғайтын ұл болмаса, ол халықтың өлгені» деген ой
Өмір бір орнында тоқтап тұрмайды. Адам сол өмір –
Жақсысы кеткен ауылдың,
Артынан жақсы шықпаса
Өртеніп кеткен жермен тең. [7, 65]
Әрбір адам өзінің отбасының жақсы болып, балаларының тәрбиелі болуы
Тәрбие адам жарық дүниеге келіп, бұл фәниден өткенге дейін
Балаларыма өсиет:
Қылмаңыздар кепиет,
Бірлігіңнен айырылма,
Бірлікте бар қасиет,
Татулық болар береке,
Қылмасын жұрт келеке.
Араз болсаң алты ауыз,
Еліңе кірген әреке...
Ел аман болсын ылайым,
Тілегім берді бәрін де,
Разымын құдайым!
Ақтамберді шығармалары дерлік нақыл сөздерге, афоризмдік толғауларға толы келеді.
Қазақ халқының болмысы, тіршілік тынысы, ерекшеліктері сол кездегі тарихы
Ақтамберді бүкіл ел мүддесін, ру ата намысы емес, исі
Дұшпаннан көрген, қорлығым,
Сары су болды жүрекке,
Он жетіде құрсанып,
Қылыш ілдім білекке
Жауға қарай аттандым,
Жеткіз деп, құдай тілекке!
Ақтамберді, өзінен бұрын өткен Доспамбет, Шалкиіз дәстүрлерін әрі қарай
Ақтамберді жырларында көшпенді қазақтардың ой-арманы, мақсат мүдделері, олардың бар
Ақтамберді жыраудың айтуынша, қазақ үшін байлық – малда. Малдың
Сондай-ақ ол, еліміздің ұлттық қасиеттерін, қонақжайлығын, үлкенді құрметтеу, кішіні
Жырау өмір бойы елінің азаттығын, әділдікті аңсап, халықты ынтымаққа,
Ғылым-білімі әлі жетілмеген жаугершілік заманда от тілді, орақ ауызды
Балпаң-балпаң кім баспас,
Басарға балтыр шыдамас,
Батырмын деп кім айтпас.
Барарға жүрек шыдамас,
Жалтара шапсаң жау қашпас,
Жауға алған бет таппас.
Уа, жігіттер, жандарың,
Жаудан аяй, көрмеңіз,
Ғазірейіл тура келмей жан алмас.
немесе
Ел шетіне жау келсе,
Алдыңа сірә, дау келсе,
Батырсыңған жігіттің
Күшін сонда сынаса,
- деп жауынгер жігіттердің намысын қайрай түсті. «Қырық жыл
Еділ, Жайық екі өзен,
Тапсыз болар деймісің.
Көкшетаудың көп көлі,
Елсіз болар деймісің.
Бота көзді бойжеткен,
Жарсыз болар деймісің.
...Орын тапқан ер жігіт,
Жерсіз болар деймісің.
Қалмақтардан жеңіліс, атамекен – шығыс облыстар мен Жетісудан айырылу,
Күлдір-күлдір кісінетіп,
Күреңді мінер ме екенбіз.
Күдеріден бау тағып,
Кіреуке тон киер ме екенбіз.
Жағасы алтын, жеңі жез,
Тонды киер ме екенбіз.
Шығыршығы торғай көз
Торды киер ме екенбіз.
...Қоңырауды найза қолға алып,
Қоңыр салқын төске алып,
Қол төңкерер ме екенбіз.
Ақтамберді қолы деп
Жанайдың салған жолы деп,
Жау қашырар ма екенбіз!
Жырау арманы орындалар сәт келді. Жаудан елді, жерді азат
Жау шаптым ту байлап,
Шепті бұздым айғайлап.
Дұшпаннан көрген қорлықтан,
Жалынды жүрек қан қайнап,
Ел-жұрттты қорғайлап,
Өлімге жүрміз бас байлап.
Қолбасшы батыр болған Ақтамберді сәйгүлік тұлпарды ер жігіттің жан
От басар орны отаудай,
Қабырғасы халық арнаған жонсаудай,
Ор қояндай қабақты,
Сарымсақтай азулы,
Саптаяқтай ерінді,
Қидасын кәрі жілікті
Омырау еті есіктей
Ойынды еті бесіктей,
Табаны жалпақ тарланды
Таңбалап мінер ме екенмін.
Қазақтар үшін мал асылы – жылқы екенін бәріміз де
Арудан асқан жар бар ма?
Жылқыдан асқан мал бар ма?
Биенің сүті сары бар,
Қымыздан асқан дәм бар ма?
Желіде құлын жусаса
Кермеде тұлпар бусанса,
Әлі келер ұйқының
Жылқы қолдан тайған соң,
Қызығы кетер күлкінің
- деуі сондықтан. «Жылқының жақсы сипатын тек моңғол, қалмақ,
Сонымен қатар Ақтамберді жырлары көшпелі қазақтардың ой-арманынан, мақсат-мүддесінен елес
Өзім бір бөлек жайласам,
Жігіттен нөкер сайласам,
Ойпаң жерге он отау,
Қыран жерге қырық шатыр тіккізіп,
Қонағымды жайғасам.
Пышақтан малым кетпесе,
Қазаным оттан түспесе,
Ауылдан топыр үзілмей,
Ошақтың оты өшпесе.
Май жемесе қонағым,
Қан жемесе барағым,
Он кісіге жараса,
Бір кісіге арнап тартқан табағым.
Халыққа атым білініп,
Шүлеңгір мырза атанар ма екенбіз?
Ақтамберді толғауларының ішіндегі ең көлемдісі, ең көркемі осы «Күлдір-күлдір
Арудан асқан жар бар ма?...
...Мінезді болса алғаның
Күнде сонар қызбен тең, - дей келіп,
Жаман болса алғаның
Астыңнан өткен сызбен тең...
Мінезді болса алғаның
Одан артық жар бар ма.
Екі жаман қосылса
Күнде жанжал, күнде шу,
Ұяларлық ар бар ма,
- деп әйелдің от басының ынтымағындағы алатын орнын жырға
Қазақтың салт-сана, әдет-ғұрпындағы ертеден келе жатқан дәстүр – бұл
Бірлігіңнен айрылма,
Бірлікте бар қасиет.
Табулық болар береке,
Қылмасын жұрт келеке.
Араз болсаң алты ауыз,
Еліңе кірген әреке
деп ұрпағына үлкен ой, өсиет қалдырды, сонымен қатар өсиет
Талпынып салдым егінді,
Ішсін деп әркім тегінді, - дейді.
Жырау жау қолынан азат етілген жерлерге қазақ рулары қайта
ІІІ тарау. ЖЫРАУ ТОЛҒАУЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Атадан балаға, жыраудан жыршыға көшіп, ертелі-кешті қағаз бетіне түсіп,
Күлдір, күлдір кісінетіп,
Күреңді мінер екенбіз.
Күдеріден бау тағып,
Ақ кіреуке киер ме екенбіз.
Жағасы алтын, жеңі жез,
Тонды киер ме екенбіз.
Шығыршығы торғай көз,
Торды киер ме екенбіз.
Әрине, архаизмдер тек қазіргі заман тұрғысынан қарағанда ғана
Қоңыраулы найза қолға алып,
Қоңыр салқын төске алып,
Қан төңкерер ме екенбіз
немесе
Балпаң, балпаң кім баспас,
Басарға балтыр шыдамас.
Батырмын деп кім айтпас,
Барарға жүрек шыдамас.
Ақын-жыраулардың өмір құбылысын суреттеуде мол қолданған, ерекше алуан түрде
Бұлттан шыққан ай бетті,
Мұнардан шыққан күн бетті,
Төбел бие сойғызып...
Боталаған боз інген.
«Төбел» және «боз» эпитеттерінің ақын-жыраулар поэзиясында қолдануы көне дәстүр
Мойны бір жалпақ бұқадай,
Жоны бір жалпақ жотадай.
Дауысы қар азандай,
Желіні бар қазандай.
Жаралы қудай ыңырантып,
Жарылған мұздай күңірентіп.
Қайрауықтың ащы күйіндей
Қайырып боздап күйлентіп.
Беттерім мінсе шұбарын
Жұлындай қылып жаратып.
От басар орны отаудай,
Қабырғасы халық арнаған жонсаудай.
Ор қояндай қабақты,
Қиған қамыс құлақты.
Сарымасақтай азулы,
Саптаяқтай ерінді,
Қидасын кәрі жілікті
Омырауы есіктей,
Ойынды еті бесіктей.
Біз осы теңеулерге қарап, бірқатар сыр аңғарамыз. Ол жыраудың
Салпақ да, салпақ жортармын,
Сары азбанға қосымды артармын.
Торлаусыз өскен құланмын,
Мезгілсіз жусап өрермін.
Байраққа біткен құрақпын,
Саусағым жерге түсірмен.
Жапанға біткен терекпін,
Еңсемнен, жел соқса да теңселмен.
Қарағайға қарсы біткен бұтақпын,
Балталасаң да айрылман.
Сыртым – құрыш, жүзім – болат,
Тасқа да салсаң майрылман!
Осы толғауындағы бастапқы екі жолдан басқасы түгелдей метафораға құрылған.
ІV тарау. АҚТАМБЕРДІ ЖЫРАУ ЖЫРЛАРЫНЫҢ
ТЕКСТОЛОГИЯСЫ
Қазақ әдебиеттену ғылымындағы күрделі жұмыстың бірі – текстология мәселесі.
«Текстология дегеніміз, - дейді Б.В.Томашевский. - шығарма тексінің тарихын
Жалпы текстология ғылымының басты мақсаты көрнекті ғылым Д.С.Лихачев еңбектерінде
Ақтамберді жырау мұрасының халық жадында сақталуы негізінде жарық көргені
«ХV-ХVІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі» кітабында берілген түсінікте: «М.О.Әуезов
Жағалбай деген ел болар
Жағалбай деген көл болар.
Жағалбайдың жағасы
Жасыл да байтақ ну болар.
Атадан алтау туғанның
Жүрегінің бастары
Алтын менен бу болар.
Атадан жалғыз туғанның
Жүрегінің бастары
Сары да жалқын су болар.
Баласы өсіп жетпесе
Сөзі көпке өтпесе
Жал-құйрықсыз жалғыздар
Олай-бұлай боп кетсе,
Әкесі сорлы қор болар.
Мал басы өскен адамның,
Алды-арты бұрқар ду болар.
Көтере алмай мал басын,
Көрінгенге бу қылар.
Не боларды білмейді,
Өз-өзінен зор болар.
Жетім менен жесірді
Ішіп-жеп оны қор қылар.
Ойымен жолы болмайды,
Біреуден қайтып қор болар. [13, 210]
«Алдаспан» және «Бес ғасыр жырлайды» жинақтарында 10 жолдан кейін
Жел, жел есер, жел есер
Желкендейін сусылдап.
Ораздының ұлы өсер
Өрісінде малы өсер
Ағайыны тел өсер
Бақыт қонса басына
Жақсылармен тең өсер. [13, 97]
Біздіңше, «Алдаспан» және «Бес ғасыр жырлайды» жинақ-тарындағы нұсқа түпнұсқаға
Жел, жел есер, жел есер
Жел түбіне қарасам,
Қоға менен тап өсер.
Ораздының ұлы өсер
Қиырлының қызы өсер
Ораздының он ұлы
Он ойнаққа шыққанда
Ойнай-күле бір өсер
Қиырлының қырық қызы
Күндіз өспес – түнде өсер
Домбыра мойнын күй кесер,
Қобыздың мойнын қыл кесер,
Бақсының мойнын жын кесер.
Бұлан-бұлан жүгірген
Бұланның санын оқ кесер.
Жігіттің мойнын қыз кесер,
Хас батырдың ішінде
...Ат басындай шер өсер. [14]
Ақтамберді жырауда «Түйе мойнын түз кесер» «Жел, жел есерден»
Түйе мойнын түз кесер
Жігіт мойнын қыз кесер
Сартылдаған сары аяз
Жылқының мойнын мұз кесер
Бұлан-бұлан бұлан сан
Бұланның санын оқ тесер
Бұландап жүрген жігіттің
Жомарт қолын жоқ кесер. («Алдаспан», 111-бет. «Бес ғасыр жырлайды»,
«XV-XVІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі» нұсқасында алдынғы төрт жол
Бұлан-бұлан жүгірген
Бұланның санын оқ кесер.
Бұландап жүрген жігіттің
Бір көкейін жоқ кесер.
«XV-XVІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі», «Алдаспан» және «Бес ғасыр
17 жол Алды-арты бұрқырап бу болар («Алдаспан» 120-бет, «Бес
22-23 жолдар Жетім менен жесірге
Қазары ылғи ор болар.
«Алдаспан» және «Бес ғасыр жырлайды» жинақтарында Сәрсенбек Нұрпейісовтен жазып
«Жетім менен жесірге
Қазары ылғи ор болар» дұрыс сияқты. Өйткені «Мал басы
Жағама қолдың тигенін
Жалғыздық, сенен көремін.
Жамаулы киім кигенім,
Жарлылық, сенен көремін.
Атадан тудым жалқы боп,
Жақыннан көрдім талқы көп,
Жасым жетпей он беске,
Қорғайтын жан адам жоқ.
Кәрі ақсайды ақылдан,
Ер ақсайды жақыннан,
Қазір әлсіз болсам да,
Үмітім бар ақырдан.
Жасым жетіп он беске,
(Кірер ме екем он беске)
Кірер ме екем кеңеске,
Бұған қатып, бел бекіп,
Ерегескен дұшпанмен,
Шығар күн туса күреске!
«XV-XVІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі» жинағындағы нұсқада:
Жеңіме жамау түскенін
Жарлылық сенен көремін,
Жағама қолдың тигенін,
Жалғыздық сенен көремін.
Талабыма жеткізсең,
Кемшілікті бұл көрген
Күніңде байқап көремін!
Тағы бір жыр жалғасы «Атадан тудым жалқы боп» деп
«Қазір жас болсам да» және соңғы жол «шығар күн
Дұшпаннан көрген қорлығым,
Сары су болды жүрекке.
Он жеті де құрсанып,
Қылыш ілдім білекке.
Жауға қарай аттандым
Жеткіз деп құдай тілекке!
Бұл «Алдаспан» және «Бес ғасыр жырлайды» бойынша, ал «XV-XVІІІ
Жасымда көрген зорлығым,
Сары су болды жүрекке.
Он екі аттанып,
Қылыш ілдім білекке.
Жауға қарай аттандым,
Жеткізсе құдай тілекке!
Осы жырдағы үш жол «Он жетіде құрсанып» дұрыс, оған
Жасым жетіп он беске,
Кірер ме екем кеңеске
немесе
Он жетіге жас толды,
Көңілім сонда орнықты.
Яғни, «Он екіде аттанып,
Қылыш ілдім білекке» қате және «құрсану» яғни қарулану және
«Алдаспан», «Бес ғасыр жырлайдыдағы» «Көк көргершін, көгершін» 11 жол.
«Алдаспан» мен «Бес ғасыр жырлайдыда»:
Көк көргершін, көгершін,
Көкқұтан ұшар жем үшін.
Тем, тем үшін, тем үшін,
Тең құрбыдан кемі үшін.
Теңкиген қара сапа жоғы үшін,
Көк шекпенін бөктеріп,
Ерлер жортар мал үшін.
Тұтам емшек бие үшін,
Қатын-бала қамы үшін.
Әркім өзі талбынбақ,
Басына бітер бағы үшін.
«XV-XVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі» кітабында:
Көк көгершін, көгершін,
Көк құтан ұшар жем үшін,
Көк шекпенін бөктеріп,
Ерлер жортар мал үшін,
Қамыс құлақ жылқы үшін.
От орнындай тұяқты,
Саптыаяқтай ерінді,
Ерлер мінер ат үшін.
Тұтам емшек бие үшін,
Қатын-бала қамы үшін.
Әркім өзі талпынбақ,
Басына біткен бағы үшін.
Мен жалғыздық көксеймін,
Үсім нақақ ақ үшін.
Тең тең үшін, тең үшін,
Тең құрбымнан кем үшін
Теңізден өттім мал үшін,
Теңкиген қара саба үшін.
«Алдаспан» және «Бес ғасыр жырлайды» да осы толғауды қысқартып
«Мен жалғыздықты көксеймін,
Үсім нақақ, ақ үшін, және
«Теңізден өттім мал үшін»... деген жолдар тарихи мәні бар
Арудан асқан жар бар ма?
Жылқыдан асқан мал бар ма?
Биенің сүті сары бал –
Қымыздан асқан дәм бар ма!
Желіде құлын жусаса
Кермеде тұлпар бусанса
Сәні келер ұйқының,
Жылқы қолдан тайған соң,
Қызығы кетер күлкінің
Қыздың көркі қылқында
Жігіттің көркі жылқыда!
Бұл нұсқа «Алдаспан» (110 бет) «Бес ғасыр жырлайды» (68
1 жол: Айғайдан басқа жыр бар ма?
3-4 жол: Жылқының сүті сары бал
Ішетұғын ерлерге
5-жол: Қымыздан асқан бал бар ма
6-7-8 жолдар: Талайы келер ұйқының
Жылқы қолдан кеткен соң
Қызығы кетер күлкінің, - болып басылған, екі жол
«Желіде» құлын жусаса
Кермеде тұлпар бусанса
деген жолдары түсіп қалған. Бірінші нұсқаны М.Мағауин 1966 жылы
Құлағын біздей қадаған
Кекілін қыздай тараған
Жүргенде ізін санаған...
Саптыаяқтай ерінді
Сарымсақтай азулы
От орнындай тұяқты...
деп жалғаса береді. Бұқардың «Ай, айтамын, айтамын» деп басталатын
От орнындай тұяқтым,
Қиғаш қамыс құлақтым,
Саптаяқтай еріндім,
Сарымсақтай азулым...
Көріп отырғанымыздай ауыз әдебиетінде троптың, соның ішінде теңеудің небір
Өзен де, өзен, өзен су,
Өрлерден жортар ма екенбіз.
Осы екі жолда ешқандай логикалық, мағыналық байланыс жоқ екендігі
дұрысы: Өзен де, өзен, өзен су,
Өрлейде жортар ма екенбіз.
Жырау «Өрлерде жорту туралы» емес, өзенді қуалай, өрлей
Мәселе бұл нұсқалардың қайсысының дұрыстығында емес, осы жолдардың күмәнділігінде:
Күрек тісін ақситып,
Сұлуды сүйер ме екенбіз.
Күрек тісі ақсиған не қасқиған сұлуды көз алдымызға елестетудің
Толғаудың С.Мұқановта: Жағасы алтын, жеңі кез, - деп оқылатын
Жағасы алтын, жеңі жез,
Шығыршығы торғай көз
Сауыт киер ме екенбіз.
Бұл жолдарды А.Исин мақаласындағы нұсқасымен салыстыр-ғанда кейбір жолдардың түсіп
Жағасы алтын, жеңі жез
Тонды киер ме екенмін.
Шығыршығы торғай кез,
Торды киер ме екенмін.
Бұл жолдарда жырдың мазмұны әрі толық әрі дұрыс, өйткені
«Күлдір, күлдір кісінетіп» толғауының тағы бір жерінде жырау:
Қоңыраулы найға қолға алып,
Ақтамберді қолы деп.
Жанайдың салған жолы деп,
Қол төңкерер ме екенбіз.
Осындағы 2-3 жол кейінгі «Алдаспан» және «Бес ғасыр жырлайды»
Бұл толғауды «Күлдір де күлдір кісінетіп» деп М.Мағауин Сәрсенбек
Ай, күлдір-күлдір кісінетіп,
Күреңді мінер ме екенбіз.
Күдеріден бау тағып,
Кебені киер ме екенбіз.
Күрең жирен ат мініп,
Жал-құйрығын шарт түйіп...
деп жалғаса береді. Тағы бір ескере кететін жағдай А.Исиннің
Уа, қарт Бөгембай - деп басталатын жыр «XV-XVIII ғасырлардағы
Ей, Ақтамберді, Қабанбай
Суытпа босқа түсіңді («Алдаспан», 132 бет)... деп келетін жолдар.
«Алдаспанда»:
Киім кисең, қаттау ки,
Суық келсе панаң-ды.
Найға тисе қалаң-ды
Тобылғының беректей.
«XV-XVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясында»:
Киім кисең, қаптай ки,
Найза келсе қалаң-ды
Суық келсе панаң-ды
Ол бір күніне керектей.
Біз «Алдаспандағы» нұсқасын түп нұсқаға бір табан болса да
Мекені іздеп не етесің
Мекеге қашан жетесің.
Әзір Мекке алдыңда
Пейіліңмен сыйласаң,
Атаң менен анаңды.
«Алдаспандағы» «Еділ-Жайық екі өзен» деп басталатын жыр «XV-XVIII ғасырлардағы
4-жол: Көкшетаудың көп көлі
Елсіз болар деймісің!
7-8 жолдар: Абылай қонған кең қоныс,
Елсіз бол деймісің!
Осындағы 8 жолдың «енсіз» болуы ықтимал. Бұл біздің жыр
Тебінген тепкі тиген соң,
Терсіз болар деймісің!
осындағы «тебінген» сөзі қате басылғанға ұсқайды. Махамбеттің «Ереуіл
Тебінгі тепкі тиген соң,
Терсіз болар деймісің!
«Алдаспан» және «Бес ғасыр жырлайдыда» «Балаларыма өсиет» деп басталатын
Өнер алды – бірлік,
Қылған жақсы тірлік.
Талапты ерге нұр жауар,
Тұрған жоқ па көрініп.
Еңбегің қалмас далада,
Талпынбай көңіл жаңа ма?
Мұрастықты ойлаңдар.
және соңғы шумақтарда өзгеріс бар.
«Алдаспан», «Бес ғасыр жырлайдыда»:
Бар арманым айтайын,
Батырларша жорықта,
Өлмедім оқтан қайтейін.
Ел аман болса ылайым,
Білегім берді бәрін де,
Ризамын, құдайым.
«XV-XVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясында»:
Арманым жоқ айтайын,
Өлмедім оқтан қайтейін.
Тілегім берді бәрін де
Разымын құдайым.
«Алдаспан», «Бес ғасыр жырлайды» жинақтарында жыр мазмұны айқын «Арманым,
«Алдаспан» жинағында бар, бірақ «Бес ғасыр жырлайды» жинағына кірмей
1 жыр. Жақыннан көрдім қорлықты (108 бет)
2 жыр. Бізді әкетті Марыға (110 бет)
3 жыр. Бұл қымыз (110 бет)
4 жыр. Нашар қайтіп күн көрер (121 бет)
5 жыр. Көкорай шалғын, көк майса (122 бет).
Алғашқы төрт жыр толық сақталмағандықтан үзінділерінің берілмеуі түсінікті, ал
Ақтамберді көзқарасының дұрыс еместігіне бүгінгі заман тұрғысынан баға беруіміз
Ешбір жинаққа кіргізілмеген «Қос, қос орда, қос орда» деген
Қос, қос орда, қос орда,
Қосыла қонбас малдан соң.
Қаспақ өркеш сары атан,
Қам жасамас майдан соң.
Долағай арба жүре алмас,
Екі арасы сынған соң.
«Алғаны жаман болса» деген жыр Ақтамбердіде бар, - дейді
Қос, қос орда, қос орда,
Қосыла қонбас малдан соң.
Қаспақ өркеш сары атан,
Қам жасамас майдан соң.
Долағай арба жүре алмас,
Екі арасы сынған соң.
Алғаны жаман болған соң,
Еркекте ақыл бола ма
Қонысынан ауған соң.
Қатында ақыл бола ма,
Кісіден сауын сауған соң?
Бұл жырдың ешбір жинаққа енгізілмеуі Ақтамбердінің автор-лығына күмән туғызғаннан
ҚОРЫТЫНДЫ
Сонымен бұл дипломдық жұмыста 1675-1768 жылдарда ғұмыр кешкен атақты
Сол кезеңнің әлеуметтік жағдайлары жыраудың талантын ерте оятып, 17
Төрт ғасыр сүрлеуінен жыраудың дуалы аузынан шығып саналарда
Күлдір-күлдір кісінетіп,
Күреңді мінер ме екенбіз,...
Құрап жанды көп жиып,
Өз алдына ел қылсам...
деген жыраудың арман-тілегі орындалып, егемендігімізді алып, көк туымызды желбіретіп
Ендігі жерде бабалар өсиетін, олар армандаған бірліктің, егеменділіктің қандай
«Жауды аяған бет таппас,
Уа, жігіттер жандарың,
Жаудан аяй көрмеңіз,
Ғазірейіл тура келмей жан алмас»
деп жалынды жырларымен жас жігерді қайрай да білген ер
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
С.Акатай. //Қазақ даласының ойшылдары ХVІ-ХVІІІ ғғ.
А., 2001 ж.
О.А.Сегизбаев. Казахская философия XV-начала ХХ веков.
А., 1996 г.
Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет (хрестоматия). А., 1993 ж.
М.Мағауин. «Қобыз сарыны». А., 1968 ж.
Ш.Ш.Уәлиханов. Шығармалар. 5 томдық. А., 1961 ж.
Қазақ ССР тарихы. А., 1957 ж.
Бес ғасыр жырлайды. Екі томдық. А., 1989 ж.
С.Мұқанов. Таңдамалы шығармалары. ХV том. А., 1979 ж.
К.Есмағамбетов. «Көне Қазақстанды көргендер». А., 1979 ж.
Б.В.Томашевский. «Писатель и книга». Л., 1928 г.
Д.С.Лихачев. «Текстология славянских литератур». Л., 1973 г.
Қазақ фольклоры мен әдебиет шығармаларының тексто-логиялық зерттеулері. А., 1983
Қ.Өмірәлиев. «ХV-ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі». А., 1976 ж.
А.Исин. «Көне қолжазба не айтты?» «Семей таңы», 1985 ж.,
А.Исин. «Ақтамберді жырларының текстологиясы жайында». «Семей таңы», 1982 ж.
Халық ақындары творчествосының көркемдік сипаты.
А., 1982 ж.
С.Мұқанов. XVІІІ-XIХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің тарихынан очерктер. А., 1942
Ертедегі әдебиет нұсқалары. А., 1967 ж.
М.Әуезов. «Уақыт және әдебиет». А., 1962 ж.
Қ.Өмірәлиев. «Қазақ поэзиясының жанры мен стилі».
А., 1983 ж.
Е.Исмайылов. «Ақындар». А., 1956 ж.
З.Қабдолов. «Таңдамалы шығармалар жинағы». 2-том.
А., 1983 ж.
«Алдаспан» (Құраст.: М.Мағауин). А., 1971 ж.
Қазақ ССР тарихы. 1983 ж.
Ерте дәуірдегі қазақ әдебиеті. А., 1983 ж.
Х.Сүйіншәлин. «Қазақ әдебиетінің тарихы». А., 1997 ж.
Р.Сыздықова. «Қазақ әдебиеті тілінің тарихы». А., 1998 ж.
Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1 кітап. А., 2001 ж.
Қ.Мәдібай. Хандық дәуір әдебиеті. А., 1997 ж.
М.Мағауин. Ғасырлар бедері. А., 1991 ж.
А.Шәріп. «Қазақ поэзиясы және ұлттық идеясы». А., 2000 ж.
С.Негимов. «Жыраулар поэзиясының көркемдік ерекшелігі». А., 1993 ж.
- 58 -
Ақтамберді жырау
Қазақ поэзиясындағы жыраулық дәстүр
Жыраулар поэзиясы
Асан қайғының шығармаларының зерттелуі
Жалпы мектептегі музыка сабағында жыршы-жыраулардың алатын орны
Ежелгі түркі тілді ру-ұлыстарымен бірге жасаған көркем сөз өнерін түсіндіру
Қазақ хандығы кезіндегі жыраулар
Қайым Мұхамедхановтың қазақ әдебиетінде алатын орны жайлы мәлімет
Қайым Мұхамедхановтың ғылыми-зерттеу еңбектері туралы ақпарат
Жыраулар