Дауан Хан патшалығы тарихы
Жоспар
Кіріспе 3
1. ҮЙСІН ТАЙПАЛАРЫ ТУРАЛЫ ТАРИХИ ДЕРЕКТЕР 4
2. ҮЙСІН ҰЛЫСЫНЫҢ ІЛЕ ӨҢІРІНЕ КЕЛІП ІРГЕЛІ ЕЛГЕ АЙНАЛУЫ
3. ҮЙСІН ЕЛІНІҢ ЕКІГЕ БӨЛІНУІ 17
4. ҮЙСІН ЕЛІНІҢ ӨКІМЕТТІК ҰЙЫМЫ 20
5. ҮЙСІНДЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ТҰРМЫСЫ МЕН МӘДЕНИЕТІ 22
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 24
Кіріспе
Қазақ халқы ежелгі заманда ұлан байтақ Орта Азия өңірін
Қазақ халқы қалыптастырған негізгі этникалық құрам басты тайпалардың аттары
Қазақ халқының ата тегі болған тайпалар мен ұлыстардың ежелгі
1. ҮЙСІН ТАЙПАЛАРЫ ТУРАЛЫ ТАРИХИ ДЕРЕКТЕР
Қазақтың байырғы аңыз - шежірелері мен жазба әдебиетінде «үйсін»
Байырғы қазақ шежірелерінің деректері мен тарихи жазба деректер, үйсін
19-ғасырдағы орыс ғалымы Н. Аристовтың (ұлы жүз ботбай руынан
Шоқан Уәлихановтың қазақ арасынан жинап зерттеген шежірелік деректерінде, үйсін
Қазіргі қазақ ішіндегі үйсіндердің тайпасының таңбалары ( ^? )
«Үйсін» деген ат бұрын үйсіндер мекендеген өңірлердегі жер-су аттарында
Қазіргі Манассауан аудандарының аралығындағы «Алусұн» деген өзен бар. Толы
Әйгілі ғалым Е. С. Малов: үйсін деген ел атының
Үйсіндер еліміздің тарихындағы ежелгі ұлыстардың бірі. Олар заманымыздан бұрынғы
Үйсін тарихының ең алғашқы дерегі «Хан патшалығы тарихы, Дауан
Осы Хыщи аңғарындағы үйсін ұлысын ойрандап, Нәнді биді өлтіргендердің
«Тарихи жазбалар. Дауан
«Хан патшалығы тарихы. Жаң Чиан өмірбаяны» тарауында былай делінеді:
Жоғарыдағы екі кітаптың дерегі бір-біріне қайшы. «Тарихи жазбаларда: Нәнді
1. «Тарихи жазбалар» бұрын жазылған, «Хан патшалығының тарихы»
2. һұндердің күшеюі кейінгі кездері болды, алғашында һұндердің
3. «Тарихи жазбалар» мен «Хан патшалығы тарихының»
Уаң Миңжие, Уаң Биңхуа «Үйсін жайындағы зерттеулер», «Тарихи дәуірлердегі
2. ҮЙСІН ҰЛЫСЫНЫҢ ІЛЕ ӨҢІРІНЕ КЕЛІП ІРГЕЛІ ЕЛГЕ АЙНАЛУЫ
Һұн тәңірқұты үйсін күнмуы Елжау биді асырап ер жеткізіп,
Б. ж. с. бұрынғы 177-176-жылдарда һұн тәңірқұты Моте бастаған
Ұлы иозылерден ата кегін қайтаруды есіне берік сақтаған үйсін
Ұлы иозылерді жеңіп, Іле алқабы мен Ыстық көл айналасындағы
«Үйсін ұлысы Іле өзені өңіріне келіп орныққан соң, өркен
«Үйсін күнмуы Елжау бидің он ұлы болған. Олардың ішінде
Б. ж. с. д. 141-жылы Хан патшалығына Уди патша
Бұл мақсатқа жету үшін заманымыздан бұрынғы 138-жылы Жаң Чиан
Ұлы иозылермен одақтасуды жүзеге асыра алмаған Хан патшалығы енді
Жаң Чиан үйсін еліне келіп, күнмуға (Елжау биге) жолығып,
Б. ж. с. бұрынғы 115-жылы үйсін елінің елшілері Жаң
Үйсін елінің Хан патшалығына елші жібергенін естіген һұн билеушілері
Үйсіндермен одақтасып һұндердің оң қолын үзіп тастау хан әулеті
Б. ж. с. дейінгі 108-жылы Уди патша өзінің туысы
Хан патшаның үйсіндермен құдаласуы, олардың һұндерге қарсы күресіндегі үлкен
Хан патшалығының ханшасы Шижұнның үйсін елінің күнмуы Елжау биге
Үйсін күнмуы Елжау би үздік шыққан көсем, қажырлы қаһарман,
Үйсін елінің Хан патшалығымен құдандалық байланыс орнатып жатқанын естіген
Елжау бидің хан әулеті ханшасы Шижұнды айттыруы, оған некелену
Тірі жесір болып өмір өткізген Шижұн ханша жергілікті халықтың
«Мені ұзатты әлемнің бір жағына,
Алыстары жат елге -уйсін ханына.
Дөңгелек ұй, туырлық там орнына,
Ет жеп, айран ішеді ас-суына.
Туған жерді сағынып, сарғаямын,
Аққу құс боп қайтсам деп ауылыма».
Бұл жырды естіген Уди патша жыл аралатып ханшаға арнаулы
Б. ж. с. дейінгі 104-жылы шамасында үйсін күнмуы Елжау
Хан патшалығының үйсін еліне ұзатқан ханшасы Шижұн үйсін ордасында
Жаң Шиман «Үйсін қазақтары туралы зерттеу» «Хан патшалығы тарихы,
Шижұн ханым қайтыс болған соң, Уди патша өз ұрқынан
Б. ж. с. дейінгі 96 - 93-жылдар аралығында Жөнші
Үйсін елінің шығыстағы көршісі Чесілер маңызды жол қатынас торабына
Бұл қауіпті байқаған үйсін күнмуы Оңқай би мен Жиейұй
Жаңадан хан тағына отырған Хан патшалығының патшасы Шуанди үйсін
патшасының бас қолбасшысы бастаған жүз мың әскері бес топқа
Баркөлдегі жеңілістің кегін қайтару үшін қақаған қысқа қарамай 10
Жоғарыда айтылған екі реткі соғыста зор жеңіске жетіп, көп
Үйсін елінің мемлекеттік беделі артылып, кемедіне келген кезде көрші
Екі ел арасындағы одақтық байланысты үздіксіз күшейту үшін, үйсін
3. ҮЙСІН ЕЛІНІҢ ЕКІГЕ БӨЛІНУІ
Оңқай бидің қайтыс болуы, Най бидің билікті тартып алуы,
Заманымыздан бұрынғы 53-жылы Оңқай бидің (һұн әйелінен туған) баласы
Фың Лиау - Хан патшалығынан Жиейұй ханшаға ілесіп үйсін
Оның ері тегінде Ожетпен көңілдес еді. Фың Лиау мен
Үйсін елі ұлы күнмулік, кіші күнмулік деп екіге бөлінген
Үйсін елі екі иелікке бөлінгеннен кейін де билеуші топтар
Заманымыздан бұрынғы 1-ғасырдың орта шенінде оңтүстік һұн Хан патшалығына
Осы мезгілде (б. ж. с. дейінгі 49-жылы) солтүстік тәңірқұты
Енді Шөже тәңірқұт үйсін елінің батыс жақтағы көршісі қаңлы
Улан-байтақ жер мен елді өзіне бағындырып күшейген Шөже тәңірқұт
Б. ж. с. дейінгі 33-жылы үйсін елінің ұлы күнмуы
Б. ж. с. дейінгі 20-жылдарда ұлы күнму билы би
Б. ж. с. дейінгі 16-жылы солтүстік иеліктегі Уижын-жаң үйсін
Заманымыздың 4-ғасырында үйсін еліне шығыс жақтан сәнби тайпалары басып
Үйсін елі өз заманында Орта жазықтағы Хан патшалығымен, һұндермен
4. ҮЙСІН ЕЛІНІҢ ӨКІМЕТТІК ҰЙЫМЫ
Үйсін елінің ең жоғарғы билеушісі күнму (күнби) деп аталды.
Үйсін елі құрылғаннан бастап, оның бүкіл елді басқаратын үкіметтік
1. Күнму, яғни күнби — бүкіл мемлекеттің ең
2. Дулы (дұғлұ) - Хан патшалығының бас
3. Қолбасы - оң қанат қолбасы, сол
4. Оңқа (Оңқы) - ел
5. Дарту - қолбасшының көмекшісі,
6. Абыз - бұл лауазымға екі адам тағайындалды.
7. Ұлыс бегі - бұл лауазымға бір адам
8. Орда бегі - бұл лауазымға екі адам
9. Атқосшы - бұл лауазымға бір адам тағайындалды.
Б. ж. с. дейінгі 3-ғасырдан заманымыздың 10-ғасырына дейінгі
Алғашқы күнбилер әулеті:
1. Нәнді би.
(Б. ж. с. дейінгі 177-жылдан бұрын)
2. Нәнді бидің баласы - Елжау би.
(Б. ж. с. дейінгі 177-104-жылдар шамасында)
3. Елжау бидің немересі - Жөнші би.
(Б. ж. с. дейінгі 104-93-жылдар шамасында)
4. Елжау бидің немересі, Дулының баласы - Оңқай
(Б. ж. с. дейінгі 93-60-жылдарда)
5. Жөнші бидің һұн әйелінен туған баласы -
(Б. ж. с. дейінгі 60-53-жылдарда) Ұлы және
бөлінгеннен кейінгі ұлы күнбилер әулеті:
6. Оңқай бидің Жиейүй
(Б. ж. с. дейінгі 53-51-жылдарда)
7. Янғұй бидің баласы - Шын би.
(Б. ж. с. дейінгі 51-53-жылдарда)
8. Шын бидің баласы - Силы би.
(Б. ж. с. дейінгі 33-16-жылдарда)
9. Силы бидің кіші әкесі, Жиейұй ханымның немересі -
(Б. ж. с. дейінгі 10-7-жылдарда) Кіші қүнбилер әулеті:
6. Оңқай бидің һұн әйелінен туған баласы -
(Б. ж. с. дейінгі 53-33-жылдарда)
7. Ожеттің баласы - Бөрі би.
(Б. ж. с. дейінгі 33-30-жылдарда) 7. Бөрі бидің баласы
(Б. ж. с. дейінгі 30-17-жылдарда) 9. Ер бидін, інісі
(Б. ж. с. дейінгі 17-12-жылдарда)
10. Ер бидің баласы - Ел би. (Б. ж.
5. ҮЙСІНДЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ТҰРМЫСЫ МЕН МӘДЕНИЕТІ
Ежелгі замандағы үйсіндердің әлеуметтік тұрмысы мен мәдениетін зерттеуде азаттықтан
Археологиялық қазбалардан табылған заттық дәлелдемелерге қарағанда, ежелгі заманда жоңғар
Ежелгі үйсіндер егіншілікке қоладан жасалған орақ, темір соқалар қолданған.
Жер астынан табылған заттардың дәлелдеуіне қарағанда, үйсіннің қолөнер кәсібі
Қазылған үйсін молаларының үлкен кішісі және оған сүйекпен бірге
Үйсін ескерткіштерін зерттеу бұл мәдениеттің үш кезеңнен өткенін анықтайды.
Үйсін обаларынан табылған сәндік бұйымдарда көшпелі тұрмысты, аңшылықты және
Заманымыздың 6-7-ғасырынан бастап бұрынғы үйсін ордасына бағынған дулат тайпасы
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1.Marguart 1. Uber Volkstum komanen. «Хұдұд Әл-Ғалам» 48-тарауында. М.
2. У. Тоған «Жалпы
3.Телқожа Жанұзақов «Қазақ деген сөз қайдан шыққан», «Жұлдыз», 3-сан,
4.Ханзу — қытай (Шығыс Түркістан қазақтары хансу деп те
1 М. X. Дулати «Тарих-и-Рашиди», 46-бет.
2 У. Тоған «Бүгінгі
5.Ш. Уәлиханов «Таңдамалы шығармалары», І-том.
«Жұлдыз» журналы. 1983-жылы, наурыз.
6.«Орхон әбиделері», 9-басылуы, 116-121-беттер, Стамбул, 1983. «Көне түркі
7.«Қазақ деген сөз қайдан шыққан», «Жұлдыз» журналы, 1984-жылы, наурыз.
«Қазақ ССР тарихы», І-том, 156-бет, Алматы, 1957. Н. Я.
3
Үйсін тайпалары және Қаңлы елі
Қаңлылар туралы
Үйсін тайпасы
Батыс үйсіндердің шекарасы
Қаңлы тайпасының шығу тарихы
Үйсіндердің этникасы
Үйсін тайпалары туралы тарихи деректер
Қаңлы атауы және Қаңлы мемлекетінің территориясы туралы деректер
Қаңлылар мен үйсін тайпаларының бірлестігі
Газет менеджерінің функциялары