Аймақтар дамуын басқару механизмдері
Жоспар
I Аймақтық саясаттың мәні
1.1 Аймақтық экономиканы басқару әдістері
1.2 Аймақтың әлеуметтік-экономикасын реттеудің
маңызы
II Қазақстан Республикасы аймақтарын дамыту мәселелері
2.1 Қазақстан Республикасы аймақтарының даму
көрсеткіштерін талдау
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының әләуметтік-
экономикалық дамуы
2.3 Аймақтық саясатты жетілдіру бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық қатынастар аясының кеңеюі, экономиканы басқару
Республикамыздың әрбір аймағы еліміздің шаруашылық кешенінде белгілі бір
Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге асырылатындығын
Курстық жұмыстың мақсаты-аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму ерекшеліктерін, аймақтық
I Аймақтық саясаттың мәні
1.1 Аймақтық экономиканы басқару әдістері
Аймақтық экономиканы басқарудың мазмұны - аймақта экономикалық құрылымдар
Оған мынадай
- Экономикалық даму жағынан артта қалған аймақтар мен
Аймақтық басқарудың тиімділігі оның ұйымдастырушылық құрылымы өте күрделі
Қазақстанның қазіргі шаруашылық комплексі күрделі, қайта құруда елдің
Аймақтық нарықтық процесін құру және аймақтық қаржы —
Аймақтық экономика территориялық дамумен тікелей байланысқан мынадай режимде
Тұтастай алсақ аймақ, ол-жалпы табиғи-ресурстарды пайдаланумен әлеуметтік салалардың
пропорционалды байланыстылығымен, ішкі аймақтарда және аймақаралық өндірістегі
технологиялық байланыстардың орнықты құрылуымен, көпшілік көрнекті түрде анықталуымен
Көрсетілген аймақтық шаруашылық
М.Б.Кенжегузин(2) көрсеткендей, тауарлардың ішкі тұтынушыларының салааралық өнімдердегі үлесі
Дербес аймақтық экономикасын, экономикалық ресурстарды тәуелсіз және жауапкершілікті
Аймақтың экономикалық-методиологиялық аспектісін қарастырғанда
Соңғы жылдары нарықтық қатынасқа көшу жағдайымен аймақтық экономиканың
Сонымен қоса, аймақты ғылымға дұрыс баға берілмеу, аймақтық
Аймақтық экономика
Аймақтық экономиканың методологиялык аспектісінен қарағанда "аймақ" деген терминнің
Оған себеп: басқару обьектіснің көптеген қайшылықтарының жеке нышандары
Аймақтық басқару жүйесін жетілдіру мақсаты кем дегенде екі
Ынта қойып зерттейтін мәселелердің бірі аймақтық басқарудың әдістерін
Аймақтық басқарудағы күрделі мәселелерге әлеуметтік — экономикалық әрекеттестіктің
а) аймақтық — салалық
ә) салааралық
б) жоғарыға қарайтын
Жалпылай типологиялық аймақта экономикалық саясаттың билігін жүргізу (жергілікті
диверсифицировалық және
экспорттық шамада: шикізат, металлургия және
қаржысы мықты
мемлекеттің бай табиғи
саясатта шығарылған "жұмсақ" нарыққа
дағдарысты аймақтардың жеңіл
экономикалық әлсіз
тәуелділігі;
М.Б.Кенжегузин, (3) 70
әлеуметтік
аймақта шаруашылықтың
Бұл жағдайдың тізімде тек қана басты жағдай әрбір
Қазақстанның барлық аймағында бірдей қарқында аграрлы реформа жүрмеген.
Аймақтың әр
жағдайларды және басқаларын үйрету болып табылады.)
2. Субьективті (саяси үкіметтің барлық аймақпен қарым —
Аймақтық экономиканың субьектісі, аймақтың ұдайы өндіріс процесінің мемлекеттік
Субьективті нарықтық
сақтандыру компаниялары немесе ұйымдары, инженерлер консалтингтер, аудитерліктер фирмалар,
1.2 Аймақтың әлеуметтік- экономикасын реттеудің
Тәуелсіз мемлекетіміздің аймақтық саясатын жүзеге асыру тиімді басқару
Экономикасы нарықтық қатынастар негізінде дамып отырған елдерде аймақтық
«әділдік», яғни барлық аймақ тұрғындары үшін жақсы тұрмыс-жағдайына
«тиімділік», жалпы ұлттың түрмыс-жағдайын көтеру мақсатында
Бүл екі мақсат қарама-қайшы да бірыңғай да болуы
Қазіргі кезеңде әлеуметтік-экономикалық жүйенің күрделенуіне орай басқарудың көп
мақсаттар қою арқылы;
белгілі бір күтілетін нәтижені жүктеу арқылы;
ресурстарға шектеу қою арқылы.(4)
Басқарудың әр түрлі деңгейлерінің арасында өкілеттіліктер, жауапкершіліктер және
Аймақтық басқару құрылымының деңгейлері бойынша функциялар мен міндеттерді
Осыған байланысты аймақты басқарудың көптеген функцияларын бөлудің негізгі
• өкілеттіліктердің жеткілікті болу қағидасы, оған сәйкес функцияны
өкілеттіліктер мен жауапкершіліктердің сәйкестік қағидасы, белгілі бір функцияны
ресурстармен қамтамасыз етілу қағидасы, басқару деңгейіне сәйкес нақты
Басқару деңгейлері арасындағы функцияларды бөлу бағалаудың сарапшылық (эксперт)
Нақты функцияның жүзеге асуының тиімділігін бағалау әрбір деңгейде
Осы теориялық негізге сүйене отырьп, Қазақстан Республикасындағы аймақтық
Қазақстанның аймақтық экономикалық саясаты унитарлық мемлекет саясаты ретінде
Аймақтық саясаттың екі деңгейлілігі екі басқару субъектісін -
Аймақтық саясатты жасақтаудың мәні аймақты басқару функцияларын бөлу
2-сурет. Мемлекеттік аймақтық саясаттың құрамы мен құрылымы
Орталық үкімет аймақтық саясатты елімізді дамытудың жалпы ұлттық
Әрбір аймақтағы халықтың тұрмыс-жағдайының деңгейін теңестіру;
Дағдарыстық аймақтарды құрылымдық
артта қалған аумақтарды даму деңгейі жоғары аймақтардың деңгейіне
3. Аймақтардың кешенді дамуын жеке аймақтық мақсат
тармен ұластыру;
4. Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету.
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру
халыққа әлеуметтік кепілдіктерді ұсынуы және негізгі
конституциялық құқықтарын қамтамасыз етуі тиіс;
шаруашылық жүргізудің әр түрлі механизмдерін қолдануды реттеуі қажет;
халыққа қажетті, бірақ пайдасы аз және тиімділігі төмен
кәсіпорындарды ұйымдастыру мен
функцияларды жүзеге асыруы тиіс;
басқару органдары аймақтың артта қалған аудандарын дамыту саясатын
табиғат қорғау шараларын жүргізуі тиіс.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі аймақтың ерекшелігін,
Сонымен аймақтарды басқару келесілерді талап етеді:
республикалық және аймақтық деңгейлердегі басқару органдарының функциялары мен
республикалық басқару органдарының, сондай-ақ шаруашылық жүргізудің аймақтық жүйелерін
Аймақтық басқарудың маңыздылығы мен қайтарымы әлемдік шаруашылық жүргізу
ІІ Қазақстан Республикасының аймақтарын
2.1 Қазақстан Республикасы аймақтарының даму
Республикамызда соңғы жылдары аймақтық
Сонымен қоса, мемлекеттің экономикасын
-Бірінші жағынан, оның аймақтарының
-Екінші жағынан, аймақ пен
Нарықты экономикада мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
Сонымен бірге, ең маңыздысы,
Нарықтық қатынаста аймақтық саясат
Қазіргі таңда, нарықтық экономикалық
Ауыл шаруашылығы саласына келер
Жалпы аймақтық өнім 2005 жылы 6791111,4
Республикамыздың кең байтақ аумағы мен оның әрбір аймағының
2.1-кесте
Аумақ, мың шаршы км Халықтың тығыздығы,
(селолар)
Барлығы Олардан қалалық маңызы бар
Қазақстан Республикасы 2724,9 5,6 168
Ақмола 146,2 5,1 17 10 2 14
Ақтөбе 300,6 2,3 12 8 1 2 724
Алматы 224,0 7,1 16 10 3 15 769
Атырау 118,6 3,9 7 2 1 11
Шығыс Қазақстан 283,2 5,1 15 10
Жамбыл 144,3 6,9 10 4 1 12
Батыс Қазақстан 151,3 4,0 12 2 1
Қарағанды 428,0 3,1 9 11 9 39
Қостанай 196,0 4,6 16 5 4 8 740
Қызылорда 226,0 2,7 7 3 1 12 265
Маңғыстау 165,6 2,2 4 3 2 5 48
Павлодар 124,8 6,0 10 3 3 6 403
Солтүстік Қазақстан 98,0 6,8 13 5 1
Оңтүстік Қазақстан 117,3 19,0 12 8 4 11
Астана қ.ә. 0,7 786,3 2 1
Алматы қ.ә. 0,3 4159,6 6 1 -
Осы кесте мәліметтерінен байқалып отырғандай,республика аймақтары негізгі көрсеткіштері
Жалпы аймақтық өнімнің салалық құрылымына
2.2-кесте
Жалпы аймақтық өнім, млн.теңге Өнеркәсіп өнімінің
теңге
Қазақстан Республикасы 6791111,4 5253000 763843,4
Ақмола 178290,8 69278 82007,8 38189 24836,3
Ақтөбе 390418,9 485422 27362,5 184130 79984,5
Алматы 286429,5 180490 105434,8 99501 31152,7
Атырау 848964,9 1071754 9445,3 713681 25202,8
Шығыс Қазақстан 418657,5 260236 75118,5 821987 130596,5
Жамбыл 151828,5 74366 45737,4 22182 22215,8
Батыс Қазақстан 452223,3 501690 22917,2 91860 55840,1
Қарағанды 572542,0 517281 35553,3 153438 146909,6
Қостанай 297612,4 179593 108742,9 56074 40172,0
Қызылорда 235833,3 339679 16848,7 61471 18843,7
Маңғыстау 423718,4 767801 2385,0 143108 20968,3
Павлодар 335429,2 308129 36268,7 64072 58893,8
Солтүстік Қазақстан 161786,1 37339 93979,0 37229 36444,5
Оңтүстік Қазақстан 319556,0 141229 95218,9 64939 57061,3
Астана қ.ә. 582472,5 60230 4762,5 274746 82266,0
Алматы қ.ә. 1135348,1 236399 2080,9 334159 577309,9
Жоғарыдағы кестеде көрсетілгендей аграрлық сектор Қостанай (108742,9 млн
2.3-кесте
Көліктің барлық түрлерімен жүк
Қазақстан Республикасы 1926,9 7261,0 640,7 34060
Ақмола 83,6 380,7 37,4 22740
Ақтөбе 33,9 338,6 34,3 34851
Алматы 92,3 745,1 59,0 24736
Атырау 100,4 209,5 21,0 65195
Шығыс Қазақстан 257,1 698,1 53,6 27688
Жамбыл 43,2 447,9 48,7 22554
Батыс Қазақстан 29,1 290,9 28,7 36145
Қарағанды 309,4 685,9 51,4 28440
Қостанай 161,5 511,9 45,4 24431
Қызылорда 61,3 272,5 29,4 30948
Маңғыстау 114,7 170,2 18,3 63959
Павлодар 62,6 371,7 30,5 31062
Солтүстік Қазақстан 35,4 364,3 31,2 23011
Оңтүстік Қазақстан 63,6 937,6 75,5 22854
Астана қ.ә 37,9 269,0 24,0 51001
Алматы қ.ә 86,4 266,9 52,2 49201
Сонымен, әр бір аймақтардың халқының орта есеппен
Аймақтардағы экономикалық дамудың алшақтығы тек халықтың кіріс деңгейінен
Сондықтанда мемлекетіміздің аймақтарының арасындағы әлеуметтік- экономикалық
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық дамуы
Республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы Оңтүстік Қазақстан облысының ерекшеліктерінің бірі
Оңтүстік Қазақстаан облысы шығысында Жамбыл облысымен, солтүстігінде Жезқазған
Халықтың облыс территориясында орналасу жиілігі 1 шаршы километрге
Аймақтың экономикалық, әлеуметтік, экологиялық мәселелерін шешуде өндіргіш күшті
Оңтүстік Қазақстан облысы Қазақстан Республикасының ең ірі аймағының
Облыстың экономикасы индустриялды типке кіреді, өте үлкен, өндірістік-экономикалық
Аймақтың экономикасы халықтың қажеттігін қанағаттандыратын және өндірістік өнімдерді
фосфариттер мен темір рудаларының қоры бойынша облыс Республика
толық ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруге табиғи-климаттық жағдайы
аймақтың жер қойнауында құрылыс материалдарын өңдеуге үлкен және
Оңтүстік Қазақстан облысының өнеркәсіп өндірісінің іс-әрекетін талдау нәтижесінде,
2008 жылы Оңтүстік Қазақстан облысының дамуы барлық көрсеткіштер
2.3Аймақтық саясатты жетілдіру жолдары
Аймақтық саясатты басқару тиімділігін қамтамасыз ету - аймақтардың
біріншісі – макродеңгейде аймақ экономикасын басқару механизмін одан
екіншісі – мезодеңгейде тиімді аймақтық менеджмент механизмін қалыптастыру;
үшіншісі – жергілікті өзін-өзі басқару әдістерін жетілдіру.(4,10)
Аймақ экономикасын басқару механизмін бұлай шектеу, әрине өзін-өзі
Бірінші бағыт жөнінде айтар болсақ, макродеңгейде аймақ экономикасын
Жалпы алғанда осы жасақталған құжаттар негізінен жекелеген аймақтардың
Нарықтық реформалардың жүргізілуі мен аймақтар арасындағы сараланудың күшеюі
Сонымен, аймақ дамуын басқару механизмінің әрекет етуінің негізгі
Қазақстан Республикасының экономикалық, әлеуметтік, шаруашылық-құқықтық кеңістігінің тұтастығын сақтау;
аймақтардың әлеуметтік-экономикалық теңсіздігін қысқарту және біртіндеп жою;
аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын ғылыми-техникалық прогрестің қазіргі талаптарына сәйкестендіру;
барлық аймақтарды табиғатты ұтымды пайдалану мен адамдардың өмір
Түптеп келгенде, аймақты басқарудың бүкіл механизмі барлық аймақтардың
Аймақтар дамуын басқару жүйесін келтіру үшін, ең алдымен,
Бірінші және негізгі шарт – Қазақстан Республикасының аймақтары
Екінші шарт – қатынасқа түсушілердің субъектілердің арасындағы экономикалық
Үшінші шарт - аймақтардың экономикалық еркіндігін кеңейту, бірақ,
Бұл қарастырылған шарттардың жүзеге асыру жолымен мүмкін болмақ.
Бір жағынан, бюджеттік қарым-қатынастарды әрбір аймақ бойынша сараланған
Аймақтық жалпыреспубликалық еңбек өндірісіндегі орнын ескеру, орталықтандырылған қаржы-қаражатты
Әлеуметтік бағдарламалардың белгілі бір бөлігін орталық атқарушы органдардан
Алдағы жылдың бюджетін жасақтауға барлық аймақ өкілдерінің міндетті
Макродеңгейде аймақтық басқару механизмінің құралы ретінде: экономикалық, қаржылық
Аймақтық дамуды орталықтан басқарудың жаңа нысандары, тап айтсақ,
Аймақ деңгейінде аймақтық менеджмент механизмі аймақтардың ресурстық әлеуеті
аймақтың өндірістік қызметінің ауқымын және жалпы табысын арттыру;
ұтымды мамандандыруды және салалар мен қызмет аяларының оңтайлы
аумақтық жоспарлау мен өндіргіш күштерді орналастыруды жетілдіру;
қолайлы инвестициялық климат жасау;
кәсіпкерлік қызметті дамыту мен бәсекелестік ортаны құру үшін
Аймақтық менеджмент аймақтық мүдделер айқын бейнеленіп, олар жалпымемлекеттік
Аймақтық менеджмент механизмін тиімді қолдану биліктің республикалық және
Сонымен, аймақтардың дамуын басқарудың маңызды міндеттерінің қатарына біздің
аймақтардың экономикалық және әлеуметтік даму деңгейлеріндегі бастапқы
мемлекет пен оның жекелеген аймақтарының мүдделерін үйлестіру арқылы
меншіктің түрлі нысандарын тең енгізуде дамыта отырып, көп
Аймақтар дамуын басқару бағдарламасы тиімді жүзеге асыру үшін
Аймақтар дамуын басқарудың қалыптастырушы «жинақ» элементтері бірге келіп
Аймақтар дамуын мемлекеттік басқарудың ресурстық «жинағы» көздеген
Басқарудың жүзеге асырушы «жинағы» құрылымы жағынан санқырлы және
Аймақтар дамуын басқарудың бақылаушы «жинағы» жүзеге асырылатын шаралардың
Мемлекеттік аймақтық саясаты аймақаралық ерекшеліктерді жоюды, экономикалық қызметті
Сонымен, аймақ экономикасын басқару аймақтық ерекшеліктерді ескере отырып,
Аймақтық басқарудың сызба үлгісі ( моделі)
Қорытынды
Аймақтық саясат мәселелерін қарастыру нәтижесінде төмендегідей қорытындылар жасауға
Егер Үкімет макроэкономикалық саясатты жүргізуде аймақтық ерекшеліктерге баса
Аймақтық саясатты басқарудың маңызды міндеттерінің бірі жеке аймақтардағы
Барлық аймақтар үшін жалпы аймақтық міндеттер – бұл
Аймақтардағы басқару жүйесін өзін-өзі басқарушы өндірістік бірліктерді құру
Аймақтар арасындағы теңсіздіктің өсуі мен экономикалық, әлеуметтік және
Қорыта келгенде, аймақтық саясатты жетілдіру үшін:
1. Орталық пен аймақтардың бюджеттік өкілеттіліктерін шектеу саясатын
2. Аймақтарға көмек көрсетудің негізгі қағидалары келесілер болуы
3. Мемлекеттік басқару органдарынан жергілікті органдарға әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды
4. Бюджетті әзірлеу барлық облыстар мен аймақтардың өкілдерінің
Ең негізгі бағыт – орталық пен аймақ арасындағы
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтің Қазақстан халқына жолдауы. Астана.
Кенжегузин М.Б. Казахстанская модель социально-экономического развития: научные основы
Кенжегузин М.Б. Реформирование экономики,2000
Смағұлова Г.С. Аймақтық экономиканы басқару мәселелері:Оқу құралы.-Алматы: Экономика,2005
Алимбаева А.А. Утешов С.Б. Ахметов С.Н. Таубаев А.А.
Қазақстан Республикасы мен оның аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуының статистикалық
Президенттің Қазақстан халқына жолдауы."Оңтүстік Қазақстан", №40-41
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейін даму стратегиясы
Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық дамуы.Шымкент,2009
24
26
Жергілікті өзін-өзі басқару және басқада саяси және құқықтық
механизмдер
Бюджетаралық қатынастар механизмі
Өнеркәсіптік инвестициялық саясат механизмі
Жергілікті бюджет-салық механизмі
Әлеуметтік саясат механизмі
Басқару субьектілері
Басқару обьектісі : аймақ
Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеу қағидалары
Орталық (реттеудің мемлекеттік деңгейі)
Аймақ (жергілікті басқару органы екінші деңгей)
Аймақтық дамуды жергілікті реттеу қағидалары
Аймақтар дамуын басқару механизмдері
Кешенді аймақтық бағдарламаларды жасақтау
Мемлекет пен жекелеген аймақтардың мүдделерін үйлестіру
Әлеуметтік-экономикалық жағдайды талдау
Аймақтар дамуының негізгі проблемаларын анықтау
Инвестицияларды тарту және қолайлы инвестициялық климат қалыптастыру механизмі
Кәсіпкерлік қызметті ынталандыру, бәсекелестік ортаны дамыт механизмі
Қалыптастырушы жинақ
Ресурстық жинақ (табиғи, қаржылқ, материалдық ресурстар)
Аймақтық басымдықтарға сәйкес қаржылық және инвестициялық ағындарды оңтайлы
Аймақ дамуын басқару
Жүзеге асырушы жинақ
Бақылаушы жинақ (жүзеге асырылатын шараларды қадағалау)
Негізгі проблемаларды шешуде аймақтық басымдықтарды анықтау
Меншік қатынастары және оның аумақ деңгейлері бойынша бөлінуі
Мемлекеттің әлеуметтік міндеттемелері
Бюджеттік үрдіс пен салықтық жүйе
ҚР Конституциясы, билік деңгейлері мен тармақтары арасында өкілеттіліктерді
Өндіргіш күштердің дамуы мен орналасуы
Аймақтық экономиканы басқару мәні мен мазмұны
Аймақтық саясатты жүргізуде қолданылатын механизмдер
Стратегиялық басқарудағы аймақтық мәселелерді болжау жолдары
Мемлекеттік аймақтық саясатты жүргізудің маңызы
Аймақтық саясат
Аймақтық өсу теориялары
Аймақтық саясат мемлекеттің жалпы саясатының құрамдас бөлігі
Қазақстан Республикасындағы аймақтық саясат
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың шетелдік тәжірибесі
Аймақтар экономикасын мемлекеттік реттеу