Ақша - қоғамдық қатынастарды реттеуші
МАЗМҰНЫ:
Кiрiспе
I. Ақша – қоғамдық қатынастарды реттеуші
1.1 Ақшаның тарихи даму кезеңдерi
1.2 Ақшаның мән-маңызы және қасиеттерi
1.3 Ақша қызметтерi және олардың ерекшелiктерi
II. Ақша айналымындағы ақшаның ролі және оларды шығару
2.1 Ақша айналымы туралы ұғым және оның құрылымы
2.2 Қолма-қол ақша айналысы және қолма-қол емес
2.3 ҚР Ұлттық банкiнiң айналысқа ақшалар шығаруы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кiрiспе
Ақшаларды ертеден адамзаттың пайда болуымен қатар өмiр сүрiп
Тауар айналысының тарихи дамуы процесiнде жалпыға бiрдей балама
Экономикалық категория ретiнде ақшалар өндiрiс және бөлу процесiнде
Ақшаның өзiнде, сондай-ақ олардың қызметтерiнде жылдар бойы өзгерiстер
Ақша айналысының объективтi негiзi – тауар өндiрiсi мен
Жалпы ақша айналысының көлемi тауар бағаларының сомасынан әрдайым
Курстық жұмыстың тақырыбы маңызды мәселенiң бiрi ақшалар айналымындағы
Курстық жұмысым екi бөлiмдi қарастыра отырып жазылды. Бiрiншi
Жұмыстың екiншi бөлiмiнде ақша айналымындағы ақшаның алатын орны
Курстық жұмысты жазу кезiнде ақшалар туралы көптеген оқулықтарды,
I. Ақша – қоғамдық қатынастарды таратушы.
Ақшаның тарихи даму кезеңдерi.
Ақша өте ертеде пайда болған. Ақшалар тауарлы өндiрiс
Заттың тауарға айналуы ақшаның пайда болуының объективтiк алғышарты.
Әрбiр ерекше тауар тiкелей тұтыну құны ретiнде көрiнедi,
Алғашқы қауымдық құрылыс ыдырағаннан кейiн айырбас құнының қарапайым
Тауарлы өндiрiс дамыған сайын кездейсоқ айырбас жүйелi бола
Тауар өндiрiс өскен сайын тым жиi алмастрылатын тауар
Тауар айналысының тарихи эволюциялық даму процесiнде жалпы құндың
Айталық, бақташылар тайпасының бөлiнiп шығуымен мал айырбас құралына
Солтүстiктегi елдер айырбас үшiн тауарлар арасынан терiнi пайдаланды.
Жылы мұхиттар жағалауына қоныстанған тайпалар айналыс құралы ретiнде
Қабыршақ ақшалар тауар ақшалардың iшiнде ең орнықтысы болған
Әлемде әр түрлi “Таңсық” ақшалар болған екен. Мысалы,
Юлий Цезарь өмiр сүрген тұста ақша ретiнде құлдарды
Қолөнер мен жер iсiнiң бөлiнуiмен байланысты балама да
Жалпы балама ролiнде сонымен қатар металдар да пайдаланыла
Металл ақшалардың артықшылығы сонда, олар бiркелкi, берiк және
1.2. Ақшаның мән-маңызы және қасиеттерi.
Ақшалардың болуының объективтiк қажеттiлiгi тауарлы өндiрiс пен тауар
Бiрақ XVI ғасырдың басында утопиялық социализмнiң негiзiн қалаушы
XIX ғ. социал-утопистерi – Прудон, Оуэн, Грей және
Мұндай ойлар Ресейде де айтылды. Қазан төңкерiсiнен кейiн,
Осыған байланысты К.Маркс былай дейдi: ақшаларды жоя отырып,
Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала бередi,
Ақша – жалпыға бiрдей балама, ерекше тауар, онымен
Жалпыға бiрдей балама ролi тарихи түрде алтынға бекiтiлген.
Алтын жалпыға бiрдей балама ролiн орындау үшiн ең
Ресей XIX ғасырдың 20-жылдарында алтын өндiруден бiрiншi орында
Алтын өндiру қиын және капиталды көп қажет етедi.
Алтынды ең көп өндiретiн Оңтiстiк Африка Республикасында (ОАР)
Алтынды өндiру дүние жүзiнде апатты түрде құлдырауда.
Қазақстанда 150-ден астам кен орындары бар. Соның iшiнде
Алтын тек қана алтын-валюта резервтерiн қана құрамайды, сонымен
Жасанды алтынды ойлап табу сұрақтары әркез адамзатты толғандырды.
Құрамын өзгерте отырып (палладий - 55%, индий -
Олар шындығында қоғамдық қатынастарды тудырушылар болып келедi. Бұл
Ақшалар - өндiру мен бөлу процесiнде адамадар арасындағы
-жалпыға бiрдей тiкелей айырбасталу;
-айырбас құнының дербес формасы;
-еңбектiң сыртқы заттық өлшемi.
Ақшаны жалпыға бiрдей тiкелей айырбасталу формасында қолдану дегенiмiз
Ақшаның айырбас құнының дербес нысаны ретiнде қолдану тауарды
Еңбектiң сыртқы заттық өлшемi тауарды өндiруге жұмсалған еңбектiң,
Ғалым-экономистердiң арасында алтынның ақшалай тауар ретiндегi ролi туралы
Жекелеген елдердiң iшiнде алтын айналысы жоқ. Төлем, айналыс
1.3.Ақша қызметтерi және олардың ерекшелiктерi.
Ақшаның әрбiр қызметi ақшаның тауар айырбастау процесiнен туындайтын,
Ақша құн өлшемi ретiнде. Құнның өлшем қызметi тауар
Ақшамен көрсетiлетiн тауар құны оның бағасы болып табылады.
Тауар бағасын анықтау үшiн баға көлемi өте қажет.
Ақшаның құн өлшемi қызметi мен баға мастштабы арасында
Баға масштабы заңды сипатта, ол мемлекетке тәуелдi және
Арнайы баға масштабы алтын құны мен оның мемлекеттiк
Жамайка валюта реформасының (1976-1978 ж.ж.) нәтижесiнде арнайы
Қазiргi уақытта алтын тауарға тiкелей айырбасталмайды және бағалар
Сонымен алтын белгiлерiнiң, яғни толық құнды емес және
Ақша айналыс құралы ретiнде. Айналыс құралы қызметiнде ақша
Ақша делдал ролiн атқаратын тауар айналысында сатып алу-сату
Өз құнына өте отырып айналыстан кететiн тауарлардан ақшаның
Бiздерде ақша айналыс құралы қызметiн негiзiнен мемлекеттiк, кооперативтiк,
Айналыс құралы ретiнде ақша қызметтерiнiң ерекшелiктерi мыналар:
-тауар мен ақшаның қарама-қарсы қозғалысы;
-оны идеалды емес, нақты (қолма-қол) ақшалар орындайды;
-ақшаның бұл қызметiнде тауарларды айырбастау өте тез орындалатын
Бiрақ бұл, несие және қағаз ақшалар ақшалы тауармен
Ақша айналыс құралы қызметiн атқаратын болғандықтан, айналыс қажеттiлiгi
Егер ақшаның айналыстағы салмағы тауар салмағынан көп болса,
Ақша төлем құралы ретiнде. Тауар айналысы ақшаның қозғалысымен
Егер тауар мен ақшаның қарсы қозғалысы болмаса, яғни
Ақша төлем құралы ретiнде тек тауар айналысын ғана
-тауарлар мен қызметтердi төлеудегi төлем мiндеттемелерi;
-еңбектi төлеудегi мiндеттемелер;
-мемлекетке байланысты қаржы мiндеттемелерi;
-банк қарыздары, мемлекеттiк, тұтыну несиелерi бойынша қарыз мiндеттемелерi;
-сақтандыру мiндеттемелерi;
-әкiмшiлiктiк-соттық сипаттағы мiндеттемелер.
Ақшалар төлем құралы ретiнде айналыс құралы ретiндегi ақшалардан
Төлем құралы қызметiн толық құны жоқ, қарапайым нақты
Ақша – қорлану және қазына жинау құралы ретiнде.
Капиталистiк қоғамдық формацияға дейiнгiлер үшiн байлықты “таза қазына”
Әрбiр тауар жеке қажеттiлiктi анықтайды және жалпы байлықты
Металл ақшалар айналысы тұсында қазына жинау тек қана
Қазiргi жағдайда қазына жинау қызметi айналыстағы ақша салмағын
Несиелiк және қағаз ақшалар қазынаны құрау қызметiн атқара
Ақша айналыс саласынан уақытша шығып қалғаннан кейiн олар
Тауар өндiрiсi жағдайында қорлану екi формада жүредi:
-кәсiпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және депозиттiк шоттарындағы
-банктердегi салымдар, мемлекеттiк облигациялар.
Несиелiк механизмнiң арқасында кәсiпорындар мен халықтың ақшалары банктен
Дүниежүзiлiк ақша қызметi. Тауар шаруашылығының кеңеюi, шаруашылық байланыстардың
Бұл қызметтi бастапқыда толық құнды ақшалар (алтын), ал
Егер де елдiң iшiнде ақша ұлттық ақша бiрлiктерi
Бреттон-Вудстағы (1944 ж.) мемлекетаралық келiсiмге келу, доллар мен
II. Ақша айналымындағы ақшаның ролі және оларды шығару
2.1. Ақша айналымы туралы ұғым және оның құрылымы
Көптеген шетел басылымдарында ақша айналымы деген ұғым кездеспейдi.
Жоспарлы-орталықтанған экономика жағдайында ақша айналымының ерекшелiктерi:
қолма-қол ақша да, қолма-қол емес ақша да кәсiпорындардың
мемлекет заңмен ақша айналымын: қолма-қол ақша және қолма-қол
ақша айналымы мемлекеттiк жоспарлау жүйесiнiң объектiсi ретiнде директивалық
ақша айналымы бiртектес мемлекеттiк меншiк формасына қызмет көрсеттi;
ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдерi мемелекеттiк банкте
қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша белгiлерiн тек
мемлекеттiк жүйелер алдын-ала өнiмге баға белгiлеумен және көрсетiлген
КСРО негiзiнде құрылған ТМД елдерiнiң нарықтық қатынастарға өту
Нарықтық экономика үлгiсi жағдайындағы ақша айналымына тән ерекшелiктер:
ақша айналымы негiзiнен шаруашылықтағы нарықтық қатынастарға қызмет жасайды,
қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша айналымдарын заңмен
ақша айналымы мемлекеттiң, коммерциялық банктердiң, заңды және жеке
ақша айналымы әр түрлi меншiк формасы жағдайында жүредi;
ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдерi орталықтанбаған, яғни
қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша айналымы бiр-бiрiмен
қолма-қол ақша эмиссиясын Орталық банк жүргiзiп, ал қолма-қол
Сонымен, ақша айналымы деп қолма-қол және қолма-қол емес
Ал, металл ақша жүйесiнде әрi тауар, әрi ақша
Қазiргi ақша айналымын құн айналымы деп айтуға болмайды.
Айналыста жүретiн тек қолма-қол ақша, ол ақша айналымының
2.2. Қолма-қол ақша айналысы және қолма-қол емес ақша
Айналыста тек қолма-қол ақша жүретiндiктен оны ақша айналысы
Қазақстан Республикасында қолма-қол ақшаны Ұлттық банк банкнота түрiнде
Қолма-қол ақша негiзiнен халықтың ақшалы табысынан және оны
Қорыта айтқанда, ақша коммерциялық банктердiң төлем-кассалық бөлiмдерiнен клиенттер
Қолма-қол емес ақша айналымы (төлем айналымы) – ол
Есеп айырысу операцияларын жүргiзу үшiн әр түрлi шоттар
Айналыстағы ақша алма-кезек бiресе айналыс құралы, бiресе төлем
Ақша айналымын реттеудегi маңызды элемент – қолма-қол ақшаны
Экономикасы дамыған мемлекеттерде ақша айналымын басқаратын экономикалық әдiстердi
Қағаз ақшалардың пайда болуы металл айналысының обьективтi за»дылықтары
Бiрақ қағаз ақшаның шығу тарихы б.ғ.д. 1
XVIII ғ. Марко Поло Қытайда ағаш қабығынан жасалған
Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс кезiнде қағаз ақшалар барлық елдерде
Қағаз ақшалар ақшаның номиналдық құрамының бiртiндеп бөлiнуi нәтижесiнде
Қағаз ақша мемлекеттiң өз шығындарын жабу үшiн шығарылатын,
Қағаз ақшалар толық құнсыз болып келедi, себебi өзiнi»
Алтынның белгiлерi ретiнде қағаз ақшалар пайда болды. Ақша
Қағаз ақшалардың өздерiнiң меншiктi құны болмағандықтан да, олар
Ақша айналысы деп қолма-қол ақшаның қозғалысы танылды. Ал
Ақша айналымының мәнiн түсiну үшiн келесi сызбаны қарастырамыз.
Ақша қозғалысындағы ақша қатынастары:
1,2 қатынастар – жеке адамдар арасындағы тауарды немесе
3,4 қатынастар – жеке адамдардың кәсiпорындармен байланысын мәлiмдейдi
5,6 қатынастар – жеке адамның әр түрлi мемлекеттiк
7,8 Қатынастар – кәсiпорындар мен мемлекет арасында. Бұл
9,10 қатынастар – екi кәсiпорын (бiрнеше кәсiпорын) өзара
11,12 – жеке адамдардың шет мемлекеттердiң экономикалық субъектiлермен
13,14 – мемлекеттер арасындағы қатынастар;
15,16 – шет мемлекеттер мен кәсiпорындардың қатынасы.
Мемлекеттiң ақша айналымы 2 топқа бөлiнедi:
iшкi ақша айналымы;
сыртқы ақша айналымы.
Ақша белгiлерi әр түрлi жағдайда қамтамасыз етiледi. Қолма-қол
Мұндай жүйе тек қана орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайында
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасындағы шек жойылды.
Ақша айналысының объективтi негiзi – тауар өндiрiсi мен
Бiрақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл
Айналыста жүре отырып, ақша әрi айналыс құралы, әрi
Жалпы ақша айналысының көлемi тауар бағаларының сомасынан әрдайым
Банк жүйесiн реформалау және ақша банкнотасын шығаруға байланысты
2.3. ҚР Ұлттық банкiнiң айналысқа ақшалар шығаруы
Эмиссия – бұл мемлекетпен банкноталардың, монеталардың, бағалы қағаздардың
Қолма-қол ақша түрiндегi эмиссия – айналысқа банкноталар мен
Ақша салмағының көлемi Орталық банк жүргiзетiн ақша-несие саясатымен
- нақты бейнелеудегi ЖҰӨ-нiң болжанатын өсiмi;
жоспарлы кезеңдегi ақша айналысының есептелетiн (жылдық ЖҰӨ номиналдық
жоспарланған кезеңдегi инфляцияның ең жоғары рұқсат етiлген деңгейi.
Ақша салмағы өсуiнiң бақылау көрсеткiштерi елдiң экономикалық потенциалының
Егер ақша салмағы ақырын айналса, бұл ұлттық өнiмдi
Қазақстандағы теңгенiң көп мөлшерде эмиссиялануының негiзгi себептерiнiң бiрi
Айналыстағы ақшаның саны К.Маркстiң ашқан ақша айналысының заңымен
ағылшын классикалық экономика мектебiнiң ғалымдары – монетаристер келесi
PY=TV+DV1
Мұндағы: P – бағаның жалпы деңгейi;
Y - өндiрiс көлемi;
T – ақша белгiлерiнiң саны;
D – депозиттер;
V және V1 – ақшаның және депозиттiң айналу
1929 жылы ұлы депрессиядан кейiн ақшаның сандық теориясы
Соңғы он жылдықта етек жая бастаған инфляциялық процестер
70-шi жылдардың басында көптеген елдерде жарияланған инфляцияға қарсы
Ақшаның төлем құралы ретiнде қызмет етуi айналысқа қажеттi
Ас=Тб.с.-Нт.б.с.+Тс-Өт.м.с. +АР,
А
Ас – төлем құралы және айналыс құралы ретiнде
Тб.с- тауар бағасының сомасы;
Нт.б.с – несиеге сатылған тауар бағасының сомасы;
Тс – қарыз және басқа мiндеттемелер бойынша төлем
Өт.м.с - өзара есептескен талаптар мен мiндеттемелер сомасы;
АР – ақша резервтерi;
А – ақшаның төлем және айналыс құралдары ретiндегi
Теңдiкте көрсетiлгендей экономикадағы ақша салмағының айналуы мүмкiн себептердiң
Ақшаның сандық теориясы айналысқа қажеттi қағаз ақшалар санын
Орталық банк экономикалық айналымға оның қажеттiлiктерiне сәйкес, несиелеу
Ақша айналысының екi аймағының бiрлiгi, яғни ақшаның қолма-қолсыз
Қағаз ақшалардың меншiктi құндарының болмауына байланысты олар өздерiнiң
Қазақстан Республикасы айналымындағы
қолма-қол ақшалар көрсеткiшi
млн. теңге
Ақша агрегаты Жылдар Базистiк жылға
Абсолюттiк
ауытқулар Базистiк жылға салыстырмалы
Ауытқулар
1997 1998 1999 1998
(%) 1999
(%) 1998 1999
М0 (айналыстағы қолма-қол ақша) 92796 68728 70804 74,06
Кестедегi үш жылғы көрсеткiштерден жоғарыда айтылып кеткен қолма-қол
Ақша салмағының құрамы сол елдiң несие-ақша жүйесiмен анықталады.
М0 – айналыстағы қолма-қол ақшалар;
М1 - өзiне М0-дi қосады, сонымен қатар шаруашылықтардың
М2 - өзiне М1 –дi қосады, сонымен қатар
М3 - М2-ге мемлекеттiк займ облигацияларын қосу.
Ақша агрегаттарының құрылымы ақша нарығы құралдарының дамуымен өзгередi.
Ақша салмағының көбеюi бiрнеше арналар бойынша жүредi:
-банкноттар мен тиындар эмиссиясы есебiнен;
-Орталық банктен коммерциялық банктердiң несие алуы жолымен;
-Орталық банктiң ел үкiметiне мемлекеттiк бюджет тапшылығын жабу
-Орталық банктiң бағалы металдарды, шетел валюталарын және мемлекеттiк
-коммерциялық банктердiң салымдарын жұмылдыру негiзiнде чектердi эмиссиялау немесе
Қорытынды
Курстық жұмысымды қорытындылағанда бәрiмiзге бөтен емес (себебi, күнделiктi
Ақша айналысы болуы үшiн тауар өндiрiсi мен
Нарықтық экономика жағдайларында мемлекет қызметiнiң маңызды бағыттары ақша
Елдегi ақшалардың қалай айналып жүргендiгiнен және оларға кедергiлердiң
Әр түрлi елд ерде өзiндiк қаржы жүйелерi қызмет
Нарықтық экономикада ақшалар олар атқаратын қызметтер призмасымен қарастырылады.
Ақшалардың орнықтылығы мен тұрақтылығы нарықтық конъюнктура жай-күйiне елеулi
Елдегi ақша-несие жүйесi ақша айналысын реттеудiң көмегiмен тұрғындар,
Банкноттар мен тиындар Ұлттық банктiң сөзсiз мiндеттемелерi болып
Ұлттық банк – заңды төлем құралын, яғни банкноталарды
Ұлттық банк банкноталар мен монеталардың қажеттi мөлшерiн анықтайды,
ҚР-сында шығарылған банкноталар мен монеталардың номиналдық құрылымы, айшықталған
Қағаз ақшалардың меншiктi құндарының болмауына байланысты олар өздерiнiң
Қолданылған әдебиеттер
Ақша, несие, банктер: Оқулық /
С.Б. Мақыш , Оқу құралы / “Ақша
Деньги, кредит, банки: Учебник
Абрамова М.А., Александрова Л.С. /
Баян Көшенова , Оқу құралы / Ақша,
Бункина М.К. / Деньги, банки,
“Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р. Президентiнiң
“Қ.Р-ның ақша жүйесi туралы” Қ.Р-ның Заңы //
“Валюталық реттеу туралы” Қ.Р –ның заңы
10.Экономическая теория./ А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. Саннк-Петербург 2001.
11. Аубакиров Я. А. Байжұманов Б.Б.
Алмазова О.Л., Дубоносов Л.А. золото и валюта: прошлое
1988 г.
Изобретатель и рационализатор. 1976. №7.
К.Маркс, Ф.Энгельс. Соч. Т4. стр110
2
Жеке адам
Жеке адам
Кәсiпорын
мемлекет
Шетел
-мемлекет;
-жеке адамдар;
-кәсiпорын
К¸ñiпорûн
Банктік құқық – банк жүйесіндегі кешенді құқық ролі
Банктік қызмет аясындағы банктік құқықтық қатынастар: жалпы сипаттамасы, теориялық мәселелері
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен рөлі
ҚР мемлекеті мен кұкық негіздері
ҚАРЖЫЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Қаржылардың және қаржылық қызметтің жалпы сипаттамасы
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні. Бюджеттің функциялары
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетін жақсарту үшін бюджет процесін жетілдіру
Қаржылық реттеудің қажеттілігі
Жергілікті бюджет және оның қалыптасуының негіздері туралы ақпарат