Терминдік мағына
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ:МОРФОЛОГИЯЛЫҚ АУДАРМА ТЕОРИЯСЫ
Орындаған
Тексерген
АЛМАТЫ 2010
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Тіл білімінде терминология саласының ғылыми мәселелері А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов,
Сонымен бірге лингвистикалық терминдерді тіл білімінің метатілі мәселелеріне
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Зерттеудің өзектілігі ғалымдардың ғылым метатілі
Осы орайда қазіргі кездегі тіл білімі метатілінің бір
Сондықтан біздің зерттеу жұмысымыздың арқауы мен негізгі ұстанымы
Тіл білімінде ғаламның тілдік бейнесі туралы мәселе Н.Хомский,
Адамзат өзін қоршаған шындықты, әлемдегі сан алуан құбылыстарды
Осы қағидаға сәйкес терминдерді де адамның табиғи танымына
Сонымен қатар, бұл тектес зерттеулер тілдік құрылымды тереңдеп
Осыған орай жұмыстың өзектілігін айқындауда тақырыпқа сай тілдік
Тіл біліміндегі аударматану ұғымдарын білдіретін терминдік бірліктерді ғылыми
Зерттеу жұмысының нысаны. Тілдегі аударматану терминдері.
Зерттеу жұмысының пәні. Тілдегі аударматану терминдерінің когнитивтік-семантикалық құрылымы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты -
– аударматану терминдері мен олардың тақырыптық топтарына терминологиялық
– аударматану терминдерінің табиғатын «ғаламның тілдік бейнесі»
– тілдегі аударматану терминдерінің концептуалдық құрылымын анықтау;
– аударматану терминдерінің лексика-семантикалық ерекшеліктерін уәжділік, ономасиологиялық
– ұғым мен таңба арасындағы байланысты ашатын уәжділік
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында алға қойған мақсат-міндеттерді
– негізгі дереккөздерді жинау
– терминдердің концептуалдық құрылымы мен когнитивтік семантикасын анықтауда
– аударматану терминдерінің лексика-семантикалық және уәжділік ерекшеліктерін
Зерттеу жұмысының материалы ретінде тілдегі аударматану ұғымындағы 2000-нан
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Тілде осы кезге дейін аударма
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары мен нәтижелері:
– тіл білімінде аударматану терминдері
– аударматану ұғымдарындағы терминдік бірліктердің терминологиялық өрісі мен
– аударматану терминдерінің тіл білімі метатілінің
– терминдердің когнитивтік мәні семасиологиялық, ономасиологиялық әдістермен
– терминдер мен терминдік тіркестердің аталуына себепші
– аударматану терминдерінің негізінде ұғым-термин-дефиниция-уәжділік қатарларының ерекшеліктері
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы.Тіл біліміндегі терминологиялық жүйе (аударматану
Зерттеу барысында қол жеткен ғылыми нәтижелер мен тұжырымдар
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы. Зерттеу материалдары мен теориялық
Зерттеу жұмысы бойынша ұсынылатын тұжырымдар:
– когнитивтік лингвистика тұрғысынан аударматану терминдері өзіндік терминологиялық
– аударматану терминдері өздерінің кумулятивтік қызметі негізінде ғылыми
– тілдік сананың лингвоменталды құрылымы ретінде тілдік жүйеде
– аударматану терминдерінің тілдік және танымдық табиғаты, оның
– аударматану терминдерінің лексика-семантикалық құрылымы термин интенциясы мен
Зерттеудің мақұлдануы мен жариялануы. Диссертацияның негізгі тұжырымдары мен
Республикалық ғылыми басылымдар мен ғылыми жинақтарда диссертация мазмұнына
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
Негізгі бӨлім
Зерттеудің кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, нысаны, мақсаты мен
Диссертацияның «Аударматану терминдерінің когнитивтік негіздері» деп аталатын бірінші
Қазіргі таңда тіл білімі ғылымында арнайы зерттеуді талап
Тіл білімінде Ө.Айтбайұлының аударма ғылымы және оның қалыптасуы
Тіл білімінің арнаулы салаларының қайсысын алсақ та, сол
Терминологиялық лексиканы зерттеп, оның теориялық мәнін, маңызын анықтауда
Бұл зерттеулерде терминжасамның ғылыми принциптері мен шарттары анықталып,
Тілдің өзі нысан ретінде алынатын зерттеулерде тіл білімі
Әрбір ғылым саласының дамуы тіл білімі метатілінің дамуын
Аударматану Лексикография
Тіларалық коммуникация
Мәдениаралық коммуникация
АУДАРМА
Терминжасам
Терминшығармашылық
Терминология
Терминография
Салғастырмалы стилистика
Сурет 1 – Аударманың тіл білімі салаларымен байланысы
Осы тұрғыдан алғанда, терминнің мағынасы мәселесі арнайы зерттеуді
Тіл білімінде семантика теориясының жүйелілік мәселесін зерттеуші Л.А.Новиков
1) Сигнификативтік мағына (сигнификативтік мағына таңбаның сигнификатқа (ұғымға,
2) Құрылымдық мағына (лексикалық мағынаның құрылымдық аспектісі). Бұл
а) синтагматикалық құрылымдық мағына (лексикалық мағынаның құрылымдық-синтагматикалық аспектісі).
ә) парадигматикалық құрылымдық мағына (лексикалық мағынаның құрылымдық-парадигматикалық аспектісі).
(
жазбаша аударма
(
көркем аударма
3) Прагматикалық мағына (лексикалық мағынаның прагматикалық аспектісі). Мағынаның
4) Сигматикалық (заттық, денотативтік, жағдаяттық) мағына (лексикалық мағынаның
Сонымен, тіл білімінде «термин-мағына-ұғым» мәселесіне қатысты үш түрлі
1.Терминдердің лексикалық мағынасы бар, бірақ ол сол ұғыммен
2.Терминдердің лексикалық мағынасы бар және ол сол ұғымды
3.Терминдер – ұғыммен сәйкес келетін лексикалық мағынаға ешбір
Сонымен бірге, «Терминнің ерекшелігі оның тұрпат межесінде емес,
Біздің ойымызша, термин-сөздер – ғылыми ұғымдарға сәйкес келетін
Аударматану саласының терминологиялық жүйесіне жататын терминдердің барлығына бірдей
Осы негізде айқындалған терминдердің сема түрлерін, жалпылаушы және
Кесте 1 – Терминдік бірліктердің когнитивтік-семантикалық талдауы
Терминдік бірліктердің когнитивтік –
семантика-
лық
белгілері
Терминдік
бірлік
Түпнұсқаның
мазмұнның пішін
бірлігінің басқа тілдік құралдары
арқылы
қайта
құрылуы тілдің тілдік нормалары мен заңдылық-
тарының
сақталуы
баламалық деңгейлерінің бірінде берілетін
аударма
Барабар аударма + +
- +
- +
-
Баламалы аударма + -
+ -
+ -
+
Көріп отырғанымыздай, бұл екі түрлі аударманың жеті когнитивтік-семантикалық
Кесте 2 – Терминдік бірліктердің когнитивтік-семантикалық талдауы
Терминдік бірліктердің когнитивтік-
семантикалық
белгілері
Терминдік
бірлік
Бастапқы
мәтіннің формалды
және семанти-
калық компо-
ненттерді
ескермейтін баламалықтың
біршама төмен
деңгейіндегі аударма
Әдетте
ауызша
жүзеге
асырылатын таңдап
аударылатын
Еркін аударма + +
+
+
- -
Нақты аударма - -
-
+
+ +
Бұл кестеден де байқайтынымыз, алты когнитивтік-семантикалық белгілердің тек
Кесте 3 – Терминдік бірліктердің когнитивтік-семантикалық талдауы
Терминдік бірліктердің когнитивтік –
семантика-
лық
белгілері
Терминдік
бірлік
Екі тілді
тең дәрежеде
меңгеру
Қостілділік + + +
Екітілділік + + +
Екі терминнің де семема көлемдері толық сәйкес келуімен
Осыған байланысты сема табиғатын арнайы зерттеген М.Ш.Мұсатаева еңбегінде
1) Референттілік қасиеті тұрғысынан: экстралингвистикалық және лингвистикалық;
2) Міндетті сема (актуалдыланған, интенсионалды);
3) Прагматикалық мәртебесі мен білдіретін ақпарат сипатына орай:
4) Импликационалды семалар (жасырынды, қосымша, потенциалды);
5) Білдіретін ақпараттың категориалдық мәртебесі тұрғысынан: архисемалар мен
6) Семалардың иерархиялық қатынасы тұрғысынан: маркерлер мен дистингвишерлер
7) Ұғым сипаты бойынша: терминологиялық және терминологиялық емес
8) Тіл мен сөйлеу тұрғысынан: узуалды және окказионалды;
9) Сема құрамының тіркесімділік қасиеті бойынша: болымды және
Осы тұрғыдан қарастыратын болсақ, біздің зерттеуіміз үшін ең
Кесте 4 – Семалық талдау
Терминдік
емес мағына Бір тілден екінші бір
тілге жазбаша немесе
ауызша
аударылған мәтін
Терминдік
мағына Басқа тілдің түпнұсқа мәтіні мазмұнынан
екінші бір тілге коммуника-
тивтік
құндылығы
бірдей мәтін
жасау
жолымен берілетін тілдік делдал-
дықтың
бір түрі
Аударма + + +
- -
Аударма + - -
+ +
Бұл мысалдардан терминологиялық семалардың терминологиялық емес семалардан айырмашылығы
Кесте 5 – Семалық талдау
Терминдік
емес мағына Бір тілден
екінші бір тілге
сәйкес келмеген жағдайда қажет болатын аударумен
шұғылданатын
адам
Терминдік
мағына
Хабар
беруші
мен
адресат
пайдаланатын
кодтар (тілдер)
коммуника
цияның
байланыстырушы
буыны
Аудармашы + - +
-
-
Аудармашы - + -
+
+
Бұл сәйкессіздіктер терминдердің, негізінен, тілдің когнитивті-танымдық қызметін атқаруымен
Қазіргі таңда «тіл мен мәдениет», «адам және тіл»
Когнитивтік лингвистика терминдерді зерттеуде жаңа бағыттарға жол ашады.
Терминдер – өзіндік құрылымдық, семантикалық, деривациялық, функционалдық ерекшеліктері
Қазақ дәстүрлі терминологияда тілдіңнің терминдері, негізінен, семантикалық,
Әр ұлт тілінде дүние, әлем туралы түсініктер, ұғымдар
Ғаламның ғылыми бейнесі мен тілдік бейнесі арасындағы айырмашылықтар
1) когнитивтік жүйе әмбебап сипатта болады, оның көлемі
2) функционалдық айырмашылықтарға келсек, когнитивтік жүйе тану процесі
3) генетикалық тұрғыдан когнитивтік жүйе лексикалық жүйеге қарағанда
4) когнитивтік жүйе лексикалық жүйеге және жалпы тілдік
Терминдердің концептуалдық құрылымын анықтауда ұғым мен мазмұн мәселесінің
Егер терминді тек жеке сөз ретінде ғана қабылдамай,
Интенсионал топтық сема +
саласы +жекелік сема
өзекті семалар
+
Импликационал
саласы
+
ықтималды семалар
әлсіз импликационал
Ұсынылған сұлбаны терминнің концептуалдық құрылымының матрицацы ретінде қабылдауға
Біздің зерттеуімізде «концептуалдық құрылым» термині сөздің терминологиялық мағынасының
Концептуалдық құрылым мазмұн межесінің жүйелік негізін белгілейді. Осы
Кесте 6– Аударматану терминологиясының концептуалды құрылымы
Сема категориясы Сема атауы Семаның белгіленуі
топтық
Өзекті
семалар
жекелік
Тіл білімімен қатынасы
Аудармамен қатынасы
Тіл білімі терминэлементтері
Аударматану терминэлементтері
Даралаушы семалар Шектес ғылым салалары ұғымдарымен қатынасы Шектес
Концептуалдық құрылым категориясы жекелік (жеке термин) пен жалпылық
Концептуалдық құрылымның жұмсалымдық негізі терминнің когнитивтік-семантикалық ерекшелігін айқындауға,
Терминологиялық жүйелердің концептуалдық құрылымын айқындаудың практикалық маңызы арнайы
Зерттеу жұмысымыздың «Аударматану терминдерінің семантикалық-уәжділік негізі» деп аталатын
Когнитивтік семантика тілді түсіну және қолдану мәселесін негізгі
Аударма коммуникациялық қарым-қатынаспен тығыз байланысты практикалық қызмет атқаруымен
А.Попович аударма процестерін зерттеу барысында қолданылып отырған терминдер
Бұл терминдер денотаттағы ақпаратты дәлірек ашып беруге және
Кесте 7 – Түпнұсқа және аударма мәтіндерін белгілейтін
Түпнұсқа
( Оның басқа тілге аудармасы
(Аударма мәтіні - 1)
( Аударма мәтіні – 1-ден жасалған аударма мәтіні
Протомәтін ( Метамәтін 1
Протомәтін 2 ( Метамәтін 2
Қазіргі таңда кез келген ғылым саласының концептуалдық-ұғымдық аппаратының
Біздің ойымызша, бұл тілдік құбылыс терминологияның бір ұғым
Біз қарастырып отырған материал негізінде бір ұғым –
Ал концептуалдық ұғымы бір терминдер қатарына мыналар жатады:
Сонымен, терминологиядағы синонимия құбылысы оны қолданушылардың ғылыми коммуникативтік
Кез келген ғылым, білім саласының терминологиялық жүйесі сол
Терминдер мен терминологиялық жүйелер жалпы лексика мен лексикалық
Осы аталған аспектілерге жеке-жеке тоқталып, атап өткенді жөн
1. Аударма. Арнайы лексика сөздерінің аударылуы жалпы тілге
Қазақ аударматану терминдерінің басым көпшілігі осы негізде жасалған.
2. Кірме сөз. Бастапқы тілде бар сөздің аударма
3. Тұрпат межесінің өзгеруі немесе айқындалуы. Арнайы лексиканың
4. Мазмұн межесінің өзгеруі немесе айқындалуы. Арнайы лексикада
5. Полисемия. Көп мағыналы сөз бірнеше ұғымға сәйкес
Мәселен: барабар аударма – 1) толыққанды аударма; 2)
6. Омонимия. Омонимдер – айтылуы бірдей, мағыналық жақындығы
Сонымен бірге, аударматану терминдік бірліктерінің материалы негізінде салааралық
7. Синонимия. Тілде белгілі бір ғылыми-техникалық ұғымды бірнеше
8. Антонимия. Антонимия құбылысы дербес және көмекші сөздер
Антонимия құбылысы терминологияда терминологиялық өрістің шеткі нүктелерін белгілеуге,
Терминдерді терминологиялық өрістен бөліп қарауға болмайды. Терминологиялық өріс
Терминологиялық өріс теориясында сөздердің басым көпшілігі жасанды жолмен
Үлкен, ірі терминологиялық өрістер одан кіші, микроөрістерге жіктеледі.
1) Көркем аударма микроөрісі төмендегідей терминдерден құралады: авторланған
2) Машиналық аударма микроөрісі: автоматтандырылған ақпараттық жүйе,
3) Мәтін аудармасының микроөрісі: газет мәтіндерінің аудармасы, фельетонды
4) Аударма процесінің микроөрісі: аудармашының түпнұсқа мәтініндегі бағдарлау
5) Аударма әдістемесінің микроөрісі: аударма техникасы, аударма практикасы,
Терминдердің лексика-семантикалық құрылымы термин интенциясы мен экстенциясы ұғымдарымен
Термин экстенциясы – бұл оның мағынасын көрсететін ұғымдық
Сурет 2 – Аударматану терминінің экстенциясы
Осыған сәйкес термин-ұғымның интенция ұғымы, әсіресе, аталымдық интенция,
Қазіргі таңда тіл білімінде уәж, уәжділік мәселелеріне
Лексикологияның ерекше саласы ретінде уәжтанудың лингвистикалық мәртебесіне
Ал орыс тіл білімінде уәжтану М.М.Копыленко, З.В.Беркетова, О.И.Блинова,
Терминжасамның басты талаптарының бірі – атаудың уәжді болуы.
Терминнің уәжділік мәселесіне мысал ретінде А.Байтұрсынұлы дәстүрін үлгі
Тілдегі уәжділік ұғымы сөз мағынасы, лексикадағы жүйелілік қатынастар,
Уәжділіктің осы ерекшеліктеріне орай тіл білімінде оны әр
В.В.Левицкий уәжділік құбылысын зерттей отырып, оның үш түрін:
Сөздің морфологиялық уәжділігі тек сөздің мағынасы мен оның
Негізінде, бастапқы зат белгілерінің жиынтығы – өзек сема
Кез келген тілде терминжасам процесі, ең алдымен, сол
Туынды терминдердің терминжасам процесінің семантикалық нәтижелері төменде келтірілген
1) таза транспозиция (сөздің бір сөз
2) транспозиция (туынды сөздің синтаксистік сипаты мен мағынасының
3) модификация (бір сөз табына
Осы орайда, біздің ойымызша, семантикалық өзгерістердің біріншісі
Терминологиялық жүйеде уәжді терминдермен қатар бейуәжді терминдер де
аффиксті терминдер;
күрделі сөз терминдер;
сөз тіркесі терминдер;
семантикалық тасымалдаудан пайда болған терминдер.
Осы тұжырымға сәйкес аффикстік терминдер: барабарлық, аударма, аудармашы,
Бейуәжді терминдер деп басқа тілдерден алынған терминдерді және
Ал бейуәжділік сипатын кірме терминдер көрсетеді: дескриптор, детерминатив,
Осындай зерттеу нәтижесінде қазақ тіліндегі аударматану терминдерінің мынадай
1) «Жалпы және жеке теориялық негіздері» уәждеуіш тобы:
2) «Аударма түрлері» уәждеуіш тобы: абзацты-фразалық аударма, абзацты-фразалық
3) «Амал, тәсіл, әдіс және үлгі» уәждеуіш тобы:
4) «Аударма бірліктері» уәждеуіш тобы: штамптар, клише, жағдаяттық
Сонымен, әрбір термин атауының астарында ұғым тұрады, ал
ҚОРЫТЫНДЫ
1. Зерттеу барысында қазақ тілінің терминологиясында ерекше терминологиялық
2. Аударматану терминдерін «ғаламның тілдік бейнесі» тұрғысынан зерттеуді
3. Ақиқат өмірмен, шындықпен тығыз байланыстағы тілдік бірліктер
4. Нақты бір терминологиялық жүйе аясындағы аударматану терминдерінің
5. Аударматану терминдік бірліктерінің қазақ тіл білімі ғылымының
6. Ғылыми ұғымды білдіретін лексемалардың тілдік санада
7. Терминдер мен терминдік тіркестердің аталуына себепші негіз
Зерттеудің болашақтағы бағдары. Аударматану терминдері
Пайдаланылған әдебиеттер
1 Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер.
2 Новиков Л.А. Семантика русского языка. –
3 Ахманова О.С. Предисловие// Словарь лингвистических терминов. –
4 Лингвистикалық энциклопедиялық сөздік. – М., 1990. –
5 Апресян Ю.Д. Лексическая семантика. – М., 1974.
6 Мұсатаева М.Ш. Двуязычная лексикография: тенденции и перспективы.
7 Маслова В.А. Когнитивная лингвистика: Учебное пособие.–Минск.: Тетра
8 Воробьев В.В. О русской национальной личности
9 Попович А. Проблемы художественного перевода. – БГК
10 Левицкий В.В. Виды мотивированности слова, их взаимодействие
30
аударматану
Дипломатиялық терминдер
Аударматану терминдерінің когнитивтік-семантикалық құрылымы
Қазақ тіліндегі аударматану ұғымындағы терминдердің тілдік табиғатын семасиологиялық, ономасиологиялық және когнитивтік лингвистика тұрғысынан зерттеу
Қазақ тіліндегі лингвистикалық терминдердің жасалу көздері мен оларды аудару мәселелері
Дипломатиялық терминдер жүйесінің қалыптасуы және дипломатия тілі
Терминдік лексика
Сәулет - құрылыс терминдерінің салалық қалыптасу жолдары
Когнитивтік парадигмадағы терминология
Медициналық терминдердің қалыптасуы мен дамуы
Дипломатиялық құжат тілінің терминдері