МОНҒОЛИЯНЫҢ САЯСИ ӨМІРІН ДЕМОКРАТИЯЛАНДЫРУ БАҒЫТЫНДА
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1.Т.РЫСҚҮЛОВТЫҢ ҚАЗАҚСТАНДА АТҚАРҒАН ҚОҒАМДЫҚ –
САЯСИ ҚЫЗМЕТІ
Т.РЫСҚҰЛОВТЫҢ ҚАЙРАТКЕР РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫ
Т.РЫСҚҰЛОВТЫҢ ҰЛТ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСҚА ҚАТЫСУЫ
Т.РЫСҚҰЛОВТЫҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АШАРШЫЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕСІ
2. Т.РЫСҚҰЛОВТЫҢ МОНҒОЛИЯДА АТҚАРҒАН ҚОҒАМДЫҚ –
САЯСИ ҚЫЗМЕТІ
2.1. Т. РЫСҚҰЛОВТЫҢ МХП-ны ҰЙЫМДЫҚ ЖӘНЕ ИДЕОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН НЫҒАЙТУ
МОНҒОЛИЯНЫҢ САЯСИ ӨМІРІН ДЕМОКРАТИЯЛАНДЫРУ БАҒЫТЫНДА АТҚАРҒАН ҚЫЗМЕТІ
МОНҒОЛИЯНЫҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫНА АТ САЛЫСУЫ
3. Т.РЫСҚ¥ЛОВ – ТАРИХШЫ
3.1 Т.РЫСҚҰЛОВ ЖӘНЕ ЗИЯЛЫЛАР
3.2 Т.РЫСҚҰЛОВТЫҢ ЕҢБЕКТЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміз тәуелсіз мемлекет мәртебесіне жеткеннен бері
Тоталитарлық жүйе үстемдік құрған жетпіс жылдық кеңес дәуірінде қоғамдық
¥лттық санамыздың оянуы өткен жолдарымызды бұрмаламай тарихи процесті қаз-қалпында
Кеңестік жүйе кезеңінен кейін әділеттік бағасын алған, бірақта әлі
Президентіміз Н.Ә.Назарбаев «Тарих толқынында»-атты кітабында XX ғасыр зиялылар тағдыры
XX ғасырдың алғашқы онжылдықтарында қазақ халқының азаттық жолында күрескен
Академик Манаш Қозыбаев аз ғана уақыт аралығында зиялы қауым
Қазақстан тарихында 20 - 30-шы жылдар өте күрделі қайшылықтарға
Т.Рысқұлов XX ғасыр басында қалыптасқан аса күрделі саяси хал-ахуал
Тұрардың дүниетанымында отаршылдыққа қарсы сарын бірден көрінеді. Ол Түркістанның
Т.Рысқұловтың қоғамдық-саяси қызметі ұзақ жылдар бойы партиялық тұрғыдан ғана
Тұрар Рысқұлов XX ғасырдың алғашқы он жылдықтарында Қазақстан мен
Сондықтан Т.Рысқұловты аса белгілі қоғам және мемлекет қайраткеріі
ретінде ғана емес, сонымен қатар терең ойлы тарихшы ретінде
жөн. Мәселеге осылай қарау бүгінгі төл тарихымызды зерттеу қажеттілігінен
туындап отыр.
XX ғасырдың 20 - 30 жылдарында Кеңес Одағының құрамдас
1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске қатысқан, Сырдария облысында кеңес өкіметін
Сондықтан оның қоғамдық - саяси қызметі мен тарихшы ғалымдығын
Қазіргі кезеңде ғылыми мәселелерді шешу, тақырыптың зерттелу деңгейі. Тұрар
Т.Рысқұлов туралы алғашқы шындыққа сай газеттік мақалалар мен жекеленген
1984 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті жанындағы партия тарихы
Тұрар Рысқүловтың 90 жылдық мерейтойына арнап сол кездегі Одақтық
80 жылдардың екінші жартысынан басталған қоғамдағы оң өзгерістер мен
Т.Рысқұловтың қоғамдық-саяси қызметіне, жеке өміріне, күрделі тағдырына қатысты шынайы
В.М.Устинов кейінгі жылдары Т.Рысқұловтың саяси-қоғамдық қызметін қайтадан толықтай зерттеп,
Т.Рысқұловтың 1937 жылғы қуғын-сүргінге ұшырап, зұлмат құрбаны болғандығын баяндайтын
Қазақстан халқына орны толмас қасірет пен қайшы әкелген отызыншы
Еліміз егемендігін алғаннан кейін зерттеуші-ғалымдардың Т.Рыскұловтың саяси қызметі мен
Т.Рысқұловтың Монғолияда 9 ай ішінде атқарған қызметін М.Әбілтайұлы мен
Т.Рысқүловтың Қазан төңкерісінен кейін қоғамдық-саяси кызметі О.Қоңыратбаевтың кандидаттық диссертациясында
Т.Рысқұлов туралы қосымша еңбектер оның өмірі мен қызметінің библиографиялық
90 жылдардың соңғы жылдары Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих жэне этнология
Бұл жинақта Тұрар Рысқұловтың аса көлемді әрі құнды шығармашылық
1916 жылы қазақ сахарасын шарпыған ұлт-азаттық қозғалыстың 80 жылдығына
Түркістан өлкесіндегі тұңғыш ұлттық-демократиялық мемлекеттік құрылым - Түркістан автономиясына
Т.Рысқұловтың Түркістан-Сібір темір жолын салудағы қоғамдық қызметін ашып көрсетуде
Тұрар Рысқүловтың ғылыми-шығармашылық қызметіне тән басты ерекшелік оның кабинеттік
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жүмыстың басты мақсаты — бұрыннан
Кеңестік басқару жағдайында
Т.Рысқұловтың ұлт-азаттық қозғалыс туралы
- Т.Рысқұловтың Қазақстандағы ашаршылыққа қарсы күресін
Т.Рысқұловтың революция, қазақ интеллигенция тарихына арналған еңбектерін тарихнамалық түрғыдан
Т.Рысқұлов еңбектері арқылы Түркістан Республикасында орын алған тарихи оқиғалар
Т.Рысқұловтың ғылыми жэне публицистикалық еңбектерін сараптай келе, оны тарихшы
Зерттеу объектісі – қоғам, және мемлекет қайраткері Тұрар Рысқұлов.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. ¥сынылып отырған дипломдық жүмыстың жаңалығы
Жүмыста Т.Рысқұлов ғалым, публицист ретінде алғаш қарастырылып, оның қоғамдық-саяси
Жұмыстың теориялық-методологиялық негізіне ғылыми танымның обьективтік, тарихилық, жүйелік сынды
Жұмыстың қолданбалы маңызы. Дипломдық жұмыс Тұрар Рысқұловтың өмірі мен
Диплом жұмысының нәтижелері мен негізгі тұжырымдарын қазақ, ұлттық интеллигенциясының
Жұмыстың деректік базасын – Тұрар Рысқұловтың аса бай тарихи
Жұмыстың құрамы. Жұмыс қысқарған сөздер түсініктемелерінен, кіріспеден, үш тараудан,
I. Т.РЫСҚҰЛОВТЫҢ ҚАЗАҚСТАНДА АТҚАРҒАН ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ҚЫЗМЕТІ
1.1. Т. РЫСҚҮЛОВТЫҢ ҚАЙРАТКЕР РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫ
«Тұрар Рысқұловтың Қазақстанда атқарған қоғамдық-саяси қызметі» деп аталған бірінші
Тұрар Рыскұлов 1894 жылы бұрынғы Жетісу облысының Верный уезінде,
Қалипа жерленгеннен кейін үй аңырайып, иесіз қалған секілденді. Бұрын
Мұның бәрі Тұрадың есінде өмір бойы өшпестей болып қалған
Күндер өтті, айлар өтті. Еркек адам үй мен түздің
Тұрар онға шыққан жылы көктен жай түскендей оқиға болды.
Рысқұлға қараған он төрт үй - Түлкібастан көшіп келген
Саймасайдың туыстары Рысқұлға қарағанның мал-мүлкін шауып алды. Далада ұстап
Біраз уақыт қашып жүріп, Рысқұл ақыры абақтыға өзі барып
Бала түнде әкесімен абақтыда
Ол кезде бүкіл Россияда бірінші орыс революциясы болып жатыпты.
Т.Рысқүловтың өмірге келіп, азамат болып қалыптаса бастаған кезең патшалық
Т. Рыскүловтың оң - солын танып, азамат болып қалыптаса
Абақтыда жүріп Тұрар орыс тілін үйрене бастайды. Абақты бастығының
Рысқүл Жылқайдаров үлықтарға: «Күнкөрістің қамымен ата мекенімнен ертеректе көшкем.
Түрар экесін қақпаға дейін шығарып салды. Кірпігіне жас іркіліп,
Әкесі жат жерге айдалып кеткеннен соң Тұрар Сырдария облысының
Ымырт жабыла ол қолына ағаштан өзі жасаған таяғын үстап,
Екі аптаға жуық жүрген бала Меркеге де жетті. Елдестеріне
қоймайтыны анық.
Тұрар Рысқүлов Меркенің орыс-түземдік мектебіне түсіп оқыды. Арызға, документке
Осы жағдайдың бэрін ескере келіп, бала арызына «Мен Түрар
Самара - орталық Россияның ежелгі үлкен қалаларының бірі. Меркеден
жігіт көптен - көп қинаған қаражат жағы. Пішпек қаласында
Тұрар әдеттегідей оқуға түсу емтихандарын ойдағыдай өткізді. Мұғалімдердің пікірлері
Түара күндіз порттағы буфеттен немесе жеке саудагердің азығынан тамақтанып,
Тұрардың түнеуханада тұрғанына айдан асты. Ондағы қалыпқа, салтқа эбден
Порттағы басқарушы - бастауыш мектепті ғана бітірген кісі. Кейде
Ертеңінде Тұрар Ташкенттің педагогикалық институтына түсуге арыз берді. Емтихан
педагогикалық институт. Тэрбиешілер
Екі апта жүріп институт директорының қабылдауында болып еді, нәтиже
Сонымен 1915 жылдың қыркүйегінде Петроградтан, министрліктен «Тұрар Рысқүловтың Ташкент
Жыл бойына оқуды оқи жүріп, жү^мыс істеуді де тастаған
Кенеттен патшаның 25 маусымдағы жарлығы шықты да майдан жұмысына
1894 жылы туған Түрар приемға ілігіп тұр. Өзі элі
1.2 Т.РЫСҚҰЛОВТЫҢ ҰЛТ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСҚА ҚАТЫСУЫ
Қоғамдық қүрылыстың эділетсіздіктерін қаршадайынан көріп, басынан өткеріп, эрі солардың
Отарлық езгіге қарсы бағытталған 1916 жылдың үлт-азаттық қозғалыс тұсында
Тұрар Рысқүловтың 1916 жылы өткен оқиғаларды көңілмен байлап саралап
Бірінші, приемға өзі де ілігіп қалды. Патша өкіметіне қолқабысы
Екінші, генерал Куропаткин эскер жүмсап, Ташкенттің ескі қаласындағы көтерілісшілерді
Меркедегі көтерілісті патша жазалаушылары басып-шаншып, оған қатынасушыларды жаппай қамауға
¥лт - азаттық қозғалыс ақпан демократиялық - буржуазиялық революциясымен
Тұрар Рысқұлов жиналған қазақтарға, жергілікті биліктер Уақытша үкіметтің юстиция
Келесі күні Т.Рысқұлов комитетке жауап алуға шақырылды. Комитетке барар
Мерке ауданында қазақтардың көтерілісі қыркүйектің соңында басылды. Адам саны
¥зақ аурудан кейін Т.Рысқұлов мүғалімдік институтына оқуға Ташкентке қайта
Т.Рысқұловтың Әулие-Ата уездіңдегі революциялық қызметі өте жоғары болды. Ол
Ол ақпан төңкерісінен кейін Әулиеата уезінде халықтың саяси өмірін
Т.Рысқұлов құрган Одаққа отызға тарта қазақ, қырғыз, орыс т.б.
1917 жылдың күзінде 1918 жылдың қысы мен көктемінде Т.Рысқұлов
жылдың көтеріліснен батыс Қытайда оралған қазақ пен қырғыздардың қашқындарына
Қазан революциясына қатыса отырып, Т.Рысқұлов еңбекші қауымның үлкен тобы
Бүл «декларация» Т.Рысқұловты жаңа екі жүз мың көп үлттық
Социалистік революцияның жеңісімен кеңестер пролетариат
диктатурасының саяси қалпы болды. 1918 жылдың басында олар 40
Ата кеңесінің депутаты Т.Рысқүлов та болды. Оның уездің қоғамдық
Тұрар тек қана қалыптасқан жағдайды қүрбыларына қарағанда жақсы сезетін
1.3.Т.РЫСҚ¥ЛОВТЫҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АШАРШЫЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕСІ
1917 жылға қыркүйек айында РСДЖП-ның мүшелігіне өткен ол, сол
Т.Рысқұлов елде қалыптасқан осындай ауыр жағдайда билік басына келді.
Т.Рысқұлов Әулиата уезінде саяси қызметімен көзге түсіп, осы уезде
Аштықпен күресуде Т.Рысқұлов ашықандарға арнап асханалар аштырып, азық-түлік алуына
1918 жылдың күзінде Тұрар Рысқүлов Ташкентте өткен Түркістан Кеңестерінің
Съезде ол ауылдарда кедей комитетін үйымдастыру жөнінде шешіміне белсенді
Адамдар Түркістанның барлық аудандарында ашықты. Әсіресе аштықты көп көргендер
- 1905-1915 жылдар арасындағы үлкен қолдан жасалған мақта өндірісінің
- мақта өндірісіне
- жергілікті өндірісінің толық жойылуына байланысты болды.
Аталған факторлармен қатар мал басының азаюы, малшаруашылығының қүлауын да
Түркістан республикасының ОАК Т.Рысқұловты 1918 жылдың 28 қарашада Түркістан
Орталық комитет жэне оның мүшелері қины жағдайларда жұмыс істеуді
Т.Рысқұлов 1919 жылдың 2 қаңтарда өлкелік Өндірістік директорияда келесі
- ашыққандарға азық-түлікпен ең бірінші қажеттілікпен көмек көрсету;
нан жэне де басқа
комиссиямен тауарларды жіберу жайлы;
республика резервінен ашыққандарға қосымша азық - түлікті жіберу
жайлы;
Орталық комиссияға көмек көрсету үшін
аппаратты қолдануы жайлы;
- ұйымдастырылған кедей коммунналар үшін шикізат жіберу жайлы.
Барлық сүрақтар өлкелік Өндірістік директориямен оң шешілді.
Аштықпен күресі үшін Түркістан үкіметі егіс көлемін кеңейту
Съезд 1919 жылдың 7-31 наурыз аралығында жұмыс істеді, жэне
Т.Рысқұлов бүл жауапты қызметте жүріп ашаршылыққа үлпыраған аудандарды азық-түлікпен
қолға алып, 1919 ж. 7 ақпанда өткен мэжілісті ашыққандар
Т. Рысқұловтың тынымсыз еңбегінің арқасында аштарға көмек көрсетуде нақтылы
Түркістан Республикасы Кеңестерінің төтенше VII съезі Т.Рысқұловты Түркістан президиумының
Қазақстанда жаңа экономикалық саясатқа көшу барысында 1921-1922 ж.ж. басталған
1925 жылы Қазақстанға өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы болып
«Кіші қазан» саясаты, ауыл шаруашылығын ұжымдастыру, байларды тэркілеу науқандары
1932 ж. 4 шілдеде БК(б)П-ның Қазақ Өлкелік комитетіне ауыл
Алапат ашаршылықпен күрес ісінен Т.Рысқұловта тыс қала алмайды.
Ресейдің Денсаулық сақтау халық комиссариаты 1932 жылдың жаз-күз айларында
Бұл хаттарында ол нақтылы мысалдар арқылы жаппай ашаршылыққа ұшырап,
Сонымен қатар, Т.Рысқұловтың мемлекеттік, саяси жэне қоғамдық қызметтерінен басқа
Бірақ үлы қоғам қайраткердің өмірі ұзақ болған жоқ. 1937
Т.Рысқұлов ісі 1937-1938 жылы
КСРО атынан СССР Жоғарғы сотының эскери коллегиясы қүрамында:
Армвоенюрист Ульрих,
Бригвоенюрист Зырьянов,
I Рангалы военюрист Кандыбин,
I Рангалы военюрист Костюшко,
СССР прокурорының орынбасары Рогинский - Үкім шығарды.
Москва қаласы, 8 февраль 1938 жылы.
Жабық сот мәжілісі.
Қаралды: Рысқұлов Тұрар Рысқұловичтың ісі, 1894 ж. туған. РСФСР
Үкім шығарды:
Рысқұлов Тұрар Рысқұлович жазаның ең ауыр түрі - атуға
Үкім өзгермейді, қайта қарауға жатпайды. [31; 217-218].
2. Т.РЫСҚҰЛОВТЫҢ МОНҒОЛИЯДА АТҚАРҒАН ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ҚЫЗМЕТІ
2.1. Т.РЫСҚҰЛОВТЫҢ МХП-НЫ ҰЙЫМДЫҚ ЖӘНЕ ИДЕОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН НЫҒАЙТУ САЛАСЫНДАҒЫ
Т. Рысқұлов Монғолияға келген кезде бүл партияның (МХП) құрылғанына
Т. Рысқұлов келген кездегі партиядағы хал-ахуал күрделі еді.
Партияның үйымдық жэне идеологиялық түрғыдан нығайту үшін партияның жаңа
Партияның түңғыш бағдарламасы 1921 жылы наурыз айында шақырылған бірінші
Елдің саяси, әлеуметтік-экономикалық өмірінде демократиялық өзгерістерді іске асыру мақсаты
1925 жылы ақпан айының 25 жүлдызында Қоминтерннің Шығыс бөліміне
Партияның жаңа бағдарламасы 1925 жылы ақпан айында шақырылған партияның
Т. Рысқұлов Монғолияда болған кезде партия қатарын тазалау науқаны
' Т. Рысқұлов осы науқанның құжаттарына талдау жасай отырып
Партия бағдарламасының жобасына «Халықаралық жағдай», «Қиыр Шығыстағы халықаралық қатынастар
Т. Рысқұлов Коминтернге жіберген бір баяндамасында партияның бағдарламасын жасауға
Партия бағдарламасының жобасы Д925 жылғы наурыз айында шақырылған партия,
Елдің өмірінде демократиялық өзгерістерді іске асырудың негізгі жолы бағдарламада
Жобада Монғол Халық Республикасының тэуелсіздігін қамтамасыз ету, халық өкіметін,
Бұқараның қолы жеткен бостандықты нығайту, оларды елдің саяси өміріне
Монғол - Совет халқының достығын нығайту, екі ел арасындағы
Т. Рысқұлов өз баяндамасында партия жарғысынын жобасын жасауға қатысқанын
Жарғыда партия мүшелерінің міндеттері жаңадан тұжырымдалған. Партия мүшелері партияның
Монғол Халық Революциялық партиясының бағдарламасы мен жарғысының жобасын жасауға
Бағдарламада тұжырымдалған мақсаттарды жүзеге асыру барысында партия саясатын оңға,
Партияның III съезінде елдің келешегін социализмге бағыттау жөніндегі болжам
Т. Рысқұловтың дайындаған құжаттарында Монғолияны демократия жолымен дамыту, елдің
Т. Рысқұлов Монғол Халық партиясын үйымдық тұрғыдан нығайту ісіне
Т. Рысқұлов Монғол Халық партиясы мен үкіметінің білікті кадрларын
Т. Рысқұлов партия Орталық Комитетінің Басқарма жиналысына үнемі қатысып
Т. Рысқұлов партияның Орталық Комитетінде жұмыс атқарғанда елдің ерекшелігін
Жиырмасыншы жылдардың ақырында МХРП-ның «оңшылдар» деген атақ алған қайраткерлері
2.2 МОНҒОЛИЯНЫҢ САЯСИ ӨМІРІН ДЕМОКРАТИЯЛАНДЫРУ
БАҒЫТЫНДА
Т.Рысқұловтың Монғолияда істеген кезінде елдің саяси өмірін демократияландыру ең
1921 жылы жеңген халық революциясының нэтижесінде Монғолияның саяси тэуелсіздікке
Міне, осындай елдің элеуметтік дамуының болашағы айқындалып қойған кезде
Желтоқсанның 24 жұлдызында Коминтернге жазған баяндамаларында Т.Рысқұлов МХР-дың алғашқы
Конституцияның бірінші бабында Монғолияны тәуелсіз халық республикасы деп жариялап,
Екінші бапта монғол елінің келешек даму жолы туралы мәселе
Монғол Халық республикасының Конституциясында көтерілген теориялық жэне практикалық зор
Сөйтіп МХР-ның түңғыш Конституциясы бойынша елде парламенттік республика орнады.
Т. Рысқұловтың жазғанына қарағанда Конституцияға парламенттік жүйе туралы бабты
Конституцияда көтерілген тағы бір маңызды мәселе Діни басқарма туралы
Жергілікті Хұралдардың сайлауын өткізу мерзімін белгілеу туралы мэселе де
Бұл ұсыныстарды зер сала тындап отырған Коминтерн уәкілі Т.Рысқұлов
1990 жылы шақырылған Монғол Халық Республикасының ¥лы Халық Хүралының
Т. Рысқұловтың ¥лы Хұралдың мэжілістеріне белсене қатысқанын тарихи қүжаттардан
МХР-ның ¥лы Хұралы ашылғанда Тұрар Рысқұлов Коминтерннің атынан құттықтау
Конституцияның жеке бабтарын талқылаған кезде мемлекеттік Кіші Хүрал (парламент)
Т. Рысқұлов Конституцияның қабылдануына байланысты сөз сөйлеген. Ол сөзінде
МХР-ның түңғыш ¥лы Хүралына Қазақстанның Орталық Атқару Комитетінің төрағасы
Т. Рысқұловтың айтуына карағанда ¥лы Хұралдан бүрын Моңғол елінің
2.3 МОНҒОЛИЯНЫҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫНА АТ САЛЫСУЫ
1921 жылғы халық революциясының нэтижесінде Монғол жерінен екі басқыншыны
1921 жылы қараша айының 5 жүлдызында Монғолияның халық үкіметі
Ендігі жерде жас Монғолия мемлекеті үшін оңтүстік көршімен арадағы
Монғолия мемлекеті өзінің дүниеге келген алғашқы күнінен бастап Қытаймен
Монғол өкіметі жоғарыда айтылған бағытты жүзеге асыра отырып бірсыпыра
Қытайдың реакциялық күштері, әскер басшылары монғол елінің тәуелсіздігін мойындаудан
Монғолиядан Совет Армиясы бөлімдерін шығарып Советтік Россия
Монғолияны Қытайдың бөлігі деп мойындаған соң Қытай түрғысынан
Монғолияға дайындалып жатқан шапқыншылық әрекет біраз уақытқа шегерілді.
Дегенмен Монғолияны Қытайдың бөлігі деп мойындаған саяси эрекеттің
зардабы күшті болды. *
Сун Ят Сен тәріздес Қытай демократтары монғол халқының тәуелсіздігін
Монғол Халық Революциялық партиясы, Монғол өкіметі, монғол халқы Қытай
1925 жылдың басында Қытай генералы Фын-Ю-Сян Совет Одағының Қытайдағы
Сыртқы істер министрі Г. Чичериннің Монғол үкіметі басшыларына жолдаған
жеделхаты келіп түседі. Бүл хатта Қытайға баратын уэкілдердің қүрамына
Рысқүловты қосудың қажеттілігі айтылған. Осыған орай Монғол Халық
партиясы Орталық Комитеті Басқармаларының наурыздың 23 күні болған
мэжілісі Қытайға баратын уэкілдің қүрамына Қазақбай мен Тэвэгтіні қосу
туралы қаулы кабылдайды. Тұрар Рысқұловтың Коминтерн уәкілі екенін
жасыру үшін оған Қазақбай деген ат беріп Монғолиядағы қазақтардың
ретінде жіберген. Уәкілдің құрамына мемлекеттік Кіші Хүралдың
(парламент) мүшесі Монғолияның батысын мекендейтін урианхайлардың өкілі Тэвэгтіні қосқандағы
Уәкілдер Қытай генералымен келіссөз жүргізетін болғандықтан олардың кейбіреулерінің бүрынғы
Осы кезде Қытай генералы Фын-Ю-Сян Қытайдың реакцияшыл күштеріне қарсы
Партияның Орталық Комитетінің қаулысы бойынша уэкілдерге берілетін нұсқауды төтенше
Т. Рысқұловтың айтуына қарағанда ол кытайлармен болған әнгімелерге көп
Фын-Ю-Сянмен болған келіссөздің алғашқы күнгі барысы туралы Т.Рысқұловтың жасаған
Қытай генералы өз талаптарын Монғолия уэкілдеріне жазбаша береді. Генерал
Т. Рысқұловтың айтуына қарағанда ол кытайлармен болған әнгімелерге көп
Фын-Ю-Сянмен болған келіссөздің алғашқы күнгі барысы туралы Т.Рысқүловтың жасаған
Қытай генералы өз талаптарын Монғолия уэкілдеріне жазбаша береді. Генерал
Т. Рысқұловтың айтуына қарағанда Монғолия уәкілдері мүндай талапты естіп
Мұнан соң уэкілдер өзара келісіп Монғолия уәкілінің басшысы Амарды
Екі уәкіл басшыларының бірінші кездесуінде Қытай генералы өз мақсатын
Уәкілдердің талқылаған екінші мэселесі Қытайға Монғолия жері арқылы Совет
Совет Одағынан Қытайға беретін кару-жарақты Монғолия территориясы арқылы өткізу
Қытай генералының қойған мэселелерін партия Орталық Қомитеті мен үкімет
Сөйтіп 1925 жылы мамыр айының басында Т. Рысқүлов Монғолияға
1925 жылы мамыр айының 3-4 жүлдызында болған Монғол Халық
Т. Рысқұлов қытай генералы Фын-Ю-Сянмен келіссөз жүргізетін үкімет уэкілінің
Т. Рысқұловтың Қытай еліне барғандағы екінші бір маңызды міндеті
Монғол Халық партиясы Орталык Қомитеті Басқармасы 1925 жылы 16
Фын-Ю-Сянның қойған мэселелеріне партияның Орталық Комитеті мен үкімет орнынан
Сондай-ақ бүл қү-жатта Орталық Комитеттің Гоминдан партиясының жанына отыратын
Сөйтіп монғол халық республикасының уэкілдері 1925 жылы Қытай еліне
Келіссөздің нэтижесінде екі елдің арасында ешқандай да шарт жасалған
1925 жылғы көктемде Қытайға барған уэкілдердің іс-әрекетінің нэтижесінде бұл
3. Т. РЫСҚҰЛОВ - ТАРИХШЫ
3.1. Т.РЫСҚҰЛОВ ЖӘНЕ ЗИЯЛЫЛАР
Халыққа көшбасшы болған қайраткерлер әдетте бірыңғай саяси жұмыстармен ғана
Ғылыми эдебиеттерде Т. Рысқұловтың қайраткерлік қызметі біршама сөз болса
Әдетте белгілі бір кезеңге берілген бағаның объективтілігі өз тұсында
жүрпзетш пролетариат диктатурасының қажеттіпне күмэн туғызады» — деп жазыпты[36;
Тұрар қызмет еткен Түркістанның ділгірліктері шаш етектен екені
тарихтан белгілі. Соның бірі - басмашылар козғалысы. Осы мэселе
етілгенде кеңестік тарихнама Т.Рысқүловтың 1923 жылы жазған
«Түркістандағы басмашылықты жою мэселелері» мақаласын ескермей келді.
Осында Тұрар: «Басмашылық - шаруашылық күйзелісінің жемісі»,- деп, ашық
жазады [5; 104]. Енді байқасақ, кеңестанушы Баймырза Хайт айтқандай,
«басмашылық - үлт-азаттық күресінің жалғасы» екен. Б. Хайт мұны
жылдарда айтқан-ды. Сөйтсек, ол сол уақытта 30 жыл бұрынғы
жаңғырта түсіпті. »
Тұрартанушылар осы кезге дейін идеологиялық тыйымнан сескеніп, оның Алаш
Соңғы жылдары ізденгіш ғалымдар тауып отырған деректерге қарағанда Т.Рысқұлов
Т. Рысқұлов 1922 жылы күзде Түркістан автономиялы республикасының Халық
1922 жылы 4-желтоқсанда Т. Рысқүловтың қолдауымен Түркістан Республикасы Халық
Ғалым Дихан Мыңбаевтың зерттеуінше, «Талап» Түркістанда ғылыми ісіне орасан
Тұрмыс күйзелген аса ауыр жылдары Түркістан Совнаркомы аталған ұйымға
Әділін айтқан жөн: аласапыран шақта, зиялыларды шеттету басталған тұста
Т. Рысқұлов 20-жылдары Түркістан АССР-ында басшы қызметін жэне 1926—1937
қазақтан шыққан тұңғыш теміржол инженері Мүхаметжан Тынышбаевқа үлкен қамқорлық
1926—1937 жылдары Т. Рысқүлов РСФСР үкіметі төрағасының орынбасары қызметін
Тарихшыларға эжептэуір дерек үсынып жүрген Жайық Бектұров Қарағанды), Ғалым
Алаш зиялыларына екі рет ұзақ құрылғаны тарихтан мэлім. Оның
Осы түста Алаш зиялыларының бірі, кейіннен классик жазушы, академик
Тұрартану — зиялыларды танудың, қазақ ой-аңсарын танудың бір саласы.
3.2 Т.РЫСҚҰЛОВТЫҢ ЕҢБЕКТЕРІ
XX ғасырдың 20-30 жылдарында мемлекет ісіне белсене араласқан саяси
Т.Рысқұлов тарихшы-ғалым ретінде қазақ халқының ерте заманнан бастап тарихын
Т.Рысқұлов 20-30 жылдары жүйелі түрде тарих-зерттеушілік жүмыстар жүргізіп, әр
Т.Рысқұловтың аса бай тарихи мүрасы: кітаптары, баяндамалары, мақалалары Қазақстан
Т.Рысқұлов турасында зерттеуші В.И.Мехов: "Т.Р.Рысқүлов - Орта Азиядағы ең
Т.Рысқұлов өз зерттеулерінде В.И.Мехов айтқан тақырыптармен шектеліп қалған жоқ,
Т.Рысқұловтың Қазақстан тарихын жан-жақты талдап көрсететін еңбектерінің біріне 1926
Т.Рысқұлов қазақ халқының өткен тарихын ғылыми тұрғыда, объектвиті түрде
Т.Рысқұловтың "Қазақстан" кітабы турасында оның саяси өмірін зерттеуші В.М.Устинов:
Т.Рысқұлов еңбегінде "Қазақ тарих майданында XI ғасырдан көрсетуден бастаған.
Т.Рысқұлов қазақ халкының шығу тегін, қазақ мемлекеттілігінің ғасырларға жалғасқан
Ол Шыңғыс хан мен монғолдар шапқыншылығының тарихын да зерттеді.
Т.Рысқұлов осы еңбегінде қазақ халқының дамуының негізгі кезеңдеріне талдау
Қазақтардың Әбілқайыр хандығынан бөлініп Шу бойын орнығып жеке хандық
Тұрар Рысқұловтың еңбегінде көтерген негізгі тақырып - қазақтардың Ресейдің
Т.Рысқұлов еңбегінде жасалған бүл тарихнамалық талдау эр түрлі эдебиеттер,
Тұрар Рысқұлов қазақ жерінің мемлекет меншігіне айналуы, билік істердің
1905-1907 жылдары қазақ зиялыларының басшылығымен патша үкіметінің отаршылдық саясатына
Тұрар Рысқұлов "Революция и нациолальности" журналына жарияланған мақаласында да
Қазақ халқының үлт-азаттық қозғалыстарының бірі - 1916 жылғы көтеріліс.
Т.Рысқұлов 1916 жылғы үлт-азаттық қозғалыс барысына қатысты бірнеше мақалалар
"Еңбекші қазақ" газеті мен "Революция и национальности" журналына жарияланған
Т Рысқұловтың 1924 жылы "Новый Восток" журналына жарияланған 1916
Т.Рысқұлов 20-30 жылдары революция, қазақ интеллигенциясы тарихына арнап ғылыми
Т.Рысқұлов туысқан Қырғыз халқының тарихына арнап «Қырғызстан» атты кітап
Т.Рысқұлов өзінің ғылыми-зерттеу еңбектері мен көсемсөздік (публицистикалық) мақалаларында жалпыресейлік,
Халық шаруашылығын дамытудың маңызды бағыттарының бірі -ауылшаруашылығын қалпына келтіру
Т.Рысқұлов үшін ерекше тарқырып Түркісіб мэселесі болды. Түркісіб қүрылысына
Жалпы, Т.Рысқұлов жоғарыда аталған ірі еңбектері мен мақалаларында тарихи
Т.Рысқұловтың тарихи зерттеу еңбектірінің басым көпшілігі өзінің ғылыми- танымдық
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта келгенде, Т.Рысқұловтың қысқа да болса қызықты өмір жолына
көз жүгіртсек оның көпшілігі күреспен өткен екен. Оның күресінің
мазмүны қазақ халқының бостандығы мен егемендігі, оның мүң -
Ол патшалы Россияның отаршыл саясатына қарсы 1916 жылғы үлт-азаттық
қозғалысқа белсене қатысты. Ол Түркістан АКСР төрағасы міндетін атқара
отырып түрік халықтарының басын қосуды көкседі. Ол Сталиндік
зүлматшылардың қолдан жасаған ашаршылығына қарсы күресіп, миллиондаған халықты аман
Т.Рысқұлов - өз халқының шексіз сүйген патриот. Ол Ресей
Ол 1926 жылы Мэскеуге қызметке барысымен Түркісібті қолға алу
Осыдан бастап Түркісібтің ұйымдастырушысы да, қамқоршысы да Түрар болды.
Т.Рысқұлов тек қана Қазақстанның қамын ойлап, саяси өміріне атсалыспай-ақ
Ринчино Монғол елінің болашағы туралы мэселе бойынша Монғол Халық
Осындай жағдайда Монғолияға келген Коминтерн уәкілі Түрар Рысқұлов алғашқы
Бұл жерде айта кететін бір жай капиталистік емес даму
Т.Рысқұловтың атап өткен күрес жолы ғылыми жэне эдеби еңбектер
Т.Рысқұлов - кең масштабтағы қоғам қайраткері ғана емес, үлкен
Т.Рысқұловтың тарих саласына қатысты еңбектерінің қатарына "Қазақстан", "Қырғызстан", "Түркістан-Сібір
Сол сияқты, ана тілімізде «Кеңес өкіметі тұсында мәдениет қай
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ:
1 .Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында.Алматы "Атамздэа", 1999,175-6.
2. Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі. Алматы "Ғылым", 1998. (280Б).
Бейсембаев С. Верный сын партии: К 80-летаю со дня
Бейсембаев С. Кульбаев С. Турар Рыскулов -Алма-Ата.1974 40с
5. Рыскулов Т. Избранные труды. - Алма-Ата: "Казахстан. 1984.
б.Устинов В.М. Служение народу. - Алма-Ата: "Казахстан", 1984. 231
Зиямов Ш.С., Нуриллин
7.Устинов В.М. Зам. пред. Совнаркома Российской Федерации. Алма-Ата: "Казахстан",
Устинов В.М. Турар Рыскулов. - Алматы: "Казахстан", 1996. 464с.
Казахстанская правда. 1991.22июня.
10. Насильственная коллективизация и голод в Казахстане 1931-1933 гг.
Сб.документов и материалов. Алматы: фонд «XXI век», 1998. 263
қалай аштыққа ұшырады: (Қасіретті жылдар хаттары). - Алматы: «Қазақ
университеті», 1991. 208-6.
Қоңыратбаев О. Болашақты болжаған //Социалистік Қазақстан 1990. 12 қазан.
Қаһарлы 1916 жыл: (Құжаттар мен материалдар жинағы). - Алматы:
13. Туркестан в начале XX века: к истории истоков
независимости. - Ташкент: «Шарк». 200. 672 с.
14. Асылбеков М.Х., Бегалиев А.А., Курмангалиев Р.С. История
Туркестано-Сибирской магистрали (1926-195 8гг.) Алматы: Бастау, 2002.204 с.
15. Рыскулов Т. Из истории революционный борбы в Казахстане
//Казахстанская правда. 1935, 2 ноябрь.
Қожакеев Т. Ел арысы (Т.Рысқұлов) //Жас Алаш 1994, 21
Омарбеков Т. Көсемі жоқ, ел көгермес //Ана тілі, 4
Қамзабекұлы Д. Т.Рысқүлов (1894-1938 жж) //Үкімет жаршысы 2000 №12.
Нүрпейісов К. Тұрар жолы //Өркениет 1994,21 мамыр.
1916 ж. Ақкөз батьф //Евразия тарихы: бастауы, жалғастылығы және
Т.Рысқүлов - үлт-азаттық қозғалыс жетекшілерінің бірі /ЛГүріктану мәселелері: бүгінгі
Рысқұловтың жаңа табылған өмірбаяны // Қазақстан коммунисі 1991, №4
Қойшыбаев Б, Революцияның қызыл қыраны // Қазақ әдебиеті 1989,
Иманқұлов К. Жақсыдан шарапат. //Қазақ әдебиеті 1988 ж, 14
Әділ Қайыр. Қазақтың біртуар Тұрары. // Арай 1999 ж,
Қамзабекұлы Д. Тұрар тұғыры //Өркениет 1994,16 қыркүйек.
ЖОММ. 50-қ. 1-т. 1-іс. 38-п; Сонда 383-қ. 7-т., 1-іс.
ӨРОММ. 31-қ. 1-г. 91-іс. 23-п.
Сталинге хат //Қазақстан коммунисі. 1990. №7.45-656
30. Рыскулов Т.Р. Собрание сочинений в трех томах. Т.1.
«Қазахстан», 1997. 336 с.
ЗІ.Артықбаев Ж.О. Қазақстан тарихы: Оқулық - хрестаматия. - Астана:
Әбілтайұлы М., Әбілдаев. Т.Рысқұлов Монғолияда. Алматы: Қазақстан, 1994.-84 бет.
Коминтеріннің Монғолиядағы өкілі. //Егемен Қазақстан 2004 ж, 26 қараша
Әбдіқадірова X. Т.Рысқүлов Монғолияда //Мэдениет және Тұрмыс 1988, №7
Қоңыратбаев О. Тү-рар туралы тың дерек // Жүлдыз. 1993.
О.Қоңыратбаев. Түрар Рысқүлов. Алматы. «Қазақстан», 1994 ж, 119-120 бёт
Д.Мыңбаев. «Тағдырлар сапырылысында туған «Талап». «Өркен», 20 сәуір, 1991
Д.Қамзабекұлы. Халық күйін күйттеген. «Мәдениет», №14, 16-31 шілде, 1992
«Халық конгресі» газеті, 14-желтоқсан, 1994 жыл
О.Қоңыратбаев. Түрар Рысқұлов. Алматы. «Қазақстан», 1994 ж, 157 бет
Мехов В.И. Турар Рыскулович Рыскулов // Вопросы истории КПСС.
Арғынбаев X., Мүқанов М., Востров В. Қазақ шежіресі хақында.
Вопросы историографии Казахстана. Алма - Ата. 1983, С. 77
Рысқүлов Т. Қазақстан. - Қызылорда: «Қазмембас», 1927. 83 б.
Меницкий И.О. О характере событии 1916 г. в Туркестане
Рыскулов Т. Киргизстан. - Москва, 1935.
Рыскулов Т. Жетісу мәселелері. - Ташкент, 1923.
Известия. 1928, 27 февраля.
Жұмыстың қолданбалы маңызы
Т. Рысқұлов
Моңғолиядағы социалистік құрылыс жылдарындағы қазақ диаспорасы
Қазақстан мен Монголиядағы туризмнің дамуы
Мемлекет басшысы Н. Назарбаев Қазақстан Республикасында тіркелген шетелдік дипломатиялық корпуспен кездесу өткізді..
Қазақстандағы жаһандану кезіндегі ұлтаралық қатынастар
Қазақстанның Шанхай ынтымақтастық ұйымындағы орны мен рөлі
Жастармен жұмыс жүргізудің теориялық негіздері, БАҚ-тағы көрінісі және жастармен жұмыс жүргізу технологиясы
Қазақстанда тоталитарлық жүйенің ілімі
Қайта құрудың басталуы