Ақша айналысы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1. Ақша айналымы және ақша айналысы 5
1.1 Ақша айналымы туралы түсінік және оның құрылымы
1.2 Қолма-қол ақша айналысы және қолма-қолсыз ақша
2. Ақша айналысы 13
2.1 Металл ақша айналысы 13
2.2 Қағаз ақшалар және олардың айналыс заңдылықтары 14
2.3. Несие ақшалары және олардың түрлері 15
2.4 Ақша айналысы заңы 16
2.5. Ақша массасы және ақша базасы 18
3. Ақша теориясы 22
3.1 Ақшаның металдық және номиналдық
Корытынды 24
Қолданылған әдебиеттер тізімі 26
Кіріспе
Ақша - адамзаттың ойлап тапқан керемет өнертапқыштығының бір
Ақша – бәріміздің де сұранымдарымызды қанағаттандырудың ортақ символы
Егерде адам өзінің ақшаға деген көзқарасын белгілі бір
Ақша айналысы — шаруашылықтағы тауарларды өткізуге, сондай-ақ тауарлы
Акша айналысының объективтік негізіне де тауар өндірісі жатады.
Ақша айналысының құрылымына қолма-кол ақшалар айналысы мен қолма-қолсыз
Ақша айналымын ұйымдастыруға байланысты екі ұғым бар: эмиссия
Айналымға ақша күнбе күн шығарылып отырады: банктен қолма-қол
Барлық тауарлар, қай жерде шығарылғанына қарамастан, қандай меншіктің
Сонымен, ақшаның айналым құралы ретінде жұмыс істеуі ақшаның
Бұл атқарымның өзіне тән бір ерекшелігі, ақша мен
Айта кететін бір жайт, осы айналымның құралы ретінде
1. Ақша айналымы және ақша айналысы
1.1 Ақша айналымы туралы түсінік және оның құрылымы
Көптеген шетел басылымдарында ақша айналымы деген ұғым кездеспейді.
Ақша айналымы деп тек қолма-қол ақша және
Жоспарлы-орталықтанған экономика жағдайында ақша айналымының ерекшеліктері:
Қолма-қол ақша да, қолма-қолсыз ақша да кәсіпорындардың шығаратын
Мемлекет заңмен ақша айналымын: қолма-қол ақша және қолма-қолсыз
Ақша айналымы мемлекеттік жоспарлау жүйесінің объектісі ретінде директивалық
Ақша айналымы біртектес мемлекеттік меншік формасына қызмет көрсетті;
Ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері мемлекеттік банкте
Қолма-қол ақша және қолма-қолсыз ақша белгілерін тек мембанк
Мемлекеттік жүйелер алдын ала өнімге баға белгілеумен және
Нарықтық экономиканың тұсында ақша айналымы, өз кезегінде нарықтық
Ақшалық-тауарлық қарым-қатынаста тек ақша ғана емес, тауарлық айналым
Нарықтық экономика үлгісі жағдайындағы ақша айналымына тән ерекшеліктер:
Ақша айналымы негізінен шаруашылықтағы нарықтық қатынастарға қызмет жасайды,
Қолма-қол ақша және қолма-қолсыз ақша айналымдарын заңмен ажырату
Ақша айналымы мемлекеттің, коммерциялық банктердің, заңды және жеке
Ақша айналымы әр түрлі меншік формасы жағдайында жүреді;
Ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері орталықтанбаған, яғни
Қолма-қол ақша эмиссиясын Орталық банк жүргізіп, ал қолма-қолсыз
Сонымен, ақша айналымы деп қолма-қол және қолма-қолсыз түрінде
Ал металл ақша жүйесінде әрі тауар, әрі ақша
Қазіргі ақша айналымын құн айналымы деп айтуға болмайды.
Айналыста жүретін тек қолма-қол ақша, ол ақша айналымының
Ақша айналысы – шаруашылықтағы тауарларды өткізуге, сондай-ақ тауарлы
Ақша айналысының объективтік негізіне де тауар өндірісі жатады.
Ақша айналысының құрылымына қолма-қол ақшалар айналысы мен қолма-қолсыз
Ақшалай есеп айырысу қолма-қол ақшамен немесе қолма-қолсыз ақша
Қазіргі ақша айналымының ерекшклігі – айналымның құнсыздық түрі
Қазіргі жағдайда айналымның ең басты аспабы болып, өзіндік
Ақша айналымы, төлем айналымның бір бөлігі болып табылады.
Ақша айналымының тағы бір ерекшелігі – мұндай айналымға,
Ақша айналымының екінші ерекшелігі – оның айналымда орындайтын
Ақша айналымының құрылысы бірнеше белгілермен (нышандар) сипатталынады. Оның
Осы белгімен ақша айналымы үшке бөлінеді:
Ақшаның есеп айрысудағы айналымы. Бұл айналым заңды және
Ақшаның несиелік айналымы. Бұл айналым заңды және жеке
Ақшаның қаржылық айналымы. Бұл айналым шаруашылықтардың қаржылық қарым-қатынастарына
Осы айналымға қатынасатын субъекттерге байланысты оны тағы бес
банкаралық айналым;
банктер мен басқа заңды және жеке тұлғалардың арасындағы
тек заңды тұлғалардың арасындағы айналым;
Заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардыңарасындағы айналым;
тек жеке тұлғалардың арасындағы айналым.
Басқа да экономикалық құралдар сияқты, ақша айналымының да
Сонымен ол кезде ақша айналымы бір ғана мемлекеттік
Қазіргі, нарық жағдайында, ақша айналымын жүзеге асыру мүлде
1.2 Қолма-қол ақша айналысы және қолма-қолсыз ақша
Ақша айналысы – шаруашылықтағы тауарларды өткізуге, сондай-ақ тауарлы
Қолма-қол ақшалар айналысы нақты ақшалар қозғалысын білдіреді. Оған
Қолма-қол ақша негізінен халықтың ақшалы табысынан және оны
Белгіленген тәртіп бойынша Қазақстанда қолма-қол ақшаның айналымы, Ұлттық
Қолма-қол ақша айналымының одан арғы жылжуын төмендегі сызбадан
Ұлттық банкінің облыстық филиалдары мен есеп кассалық орталықтары
(
Екінші деңгейлі банктер
(
Әр түрлі кәсіпорындар, фирмалар
(
Халық
Айналымдағы ақшаның жинағы да, кезінде еңбек ақыны, зейнет
Жоғарыда айтылғандай, біртұтас ақша айналымының құрамына қолма-қолсыз ақша
Қолма-қолсыз ақша айналымының көп болуының басты себебі, бүкіл
Қолма-қолсыз ақшалар айналысы – қолма-қолсыз ақшалар айналымының ақшаларының
Мұндағы, қолма-қолсыз ақшалар – чектер, пластикалық карточкалар электрондық
Қолма-қолсыз ақшалар айналысы жалпы айналымның едәуір бөлігін алады.
өнімді, қызметтерді және жұмыстарды сатуда;
ұлттық табысты бөлу және қайта бөлуде;
банк несиелерін алу үшін және қайтаруда;
бюджетке тиісті төлемдерді аударуда;
халықтың ақшалай табыстарын төлеу және пайдалануда;
басқа да банкаралық есеп айырысулар.
Қолма-қолсыз есеп айырысулар толығымен банк мекемелері арқылы ұйымдастырылатындықтан
Сонымен қолма-қолсыз ақшамен жүзеге асырылатын есеп айырысудың жиынтығы
Бірақ қолма-қолсыз ақша айналымды, қолма-қолсыз есеп айырысумен шатастыруға
Қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысу – бұл ақшалай қаражаттарды
Қолма-қолсыз есеп айырысулар жүйесі – бұл қолма-қолсыз ақшалармен
Қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысу талаптары:
өнімнің сатудың үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін бірқалыпты қаражат
белгіленген мерзімде төлемді жүзеге асыруға деген төлеушілердің жауапкершілігі;
қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысулардың өз уақыттылығы, яғни уақытында
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды ұйымдастыруға әр елдің
тарихи және экономикалық дамуының ерекшеліктері әсер етті.
Біздің елімізде қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесін ұйымдастыру
негізі КСРО тұсында 1930-1932 жылдары несиелік реформа барысында
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулардың барлығы бірдей банк ішіндегі
Кейіннен экономикамыздың нарықтық қатынастарға өтуі барысында қолма-қолсыз ақшамен
Бірінші қағидасы – барлық шарушылық субъектілердің ақшалай қаражаттары
Нарықтық шаруашылық жағдайында банк арқылы есеп айырысуды жүргізу,
Нарық жағдайындағы қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың бірінші қағидасының
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың үшінші қағидасы – нарық
Бұл қағида меншік формаларына байланыссыз кез келген нарық
Сонымен қатар, қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды ұйымдастырудың мынадай
төлемнің мерзімділігі;
төлемнің қамтамасыз етілуі.
Төлемнің мерзімділігі қағидасы – шаруашылық несиелік сақтандыру шарттарыда,
Бұл қағиданы бекітудің экономикалық мағынасы қаражат алушының төленетін
Мерзімді төлем мынадай жағдайларда жүзеге асырылуы мүмкін:
сауда-саттық операцияларының басталуына дейін, яғни жабдықтаушының тауарын жібергенге
сауда-саттық операциясы аяқталғаннан кейін, яғни төлеушінің төлем тапсырысы
сауда-саттық операциясын аяқталғаннан кейін, біршама уақыттан кейін –
Төлемнің қамтамасыз етілу қағидасы – бұл алдындағы мерзімділік
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуға байланысты барлық аталған қағидалар
Демек, қолма-қолсыз есеп айырысу қағидалары – бұл қолма-қолсыз
Қолма-қол ақша мен қолма-қолсыз ақшалар арасында тығыз байланыс
2. Ақша айналысы
2.1 Металл ақша айналысы
Ақша өзінің материалдық–заттық құрылымы жөнінен металл ақшалар
Металл ақшаның алғашқы түрі – құйма металл, оның
Біртіндеп менталл ақшаның түрі де, салмағы да өзгерген.
Қоғамдық еңбек бөлінісі дамуының жоғары сатысында металдан монета
Металл ақшалар толық құнды және толық құны жоқ
Ақша айналысының майда ақшаның үлесі салмағы аз.Дегенмен майда
(( ғ. 70-жылдары алтынға деноминация (көрсеткішін ірілендіру) жүргізілді.
2.2 Қағаз ақшалар және олардың айналыс заңдылықтары
Металл ақша айналысының обьективті заңдылықтары және капитализм тұсында
Алғашқы қағаз ақшалар (ІІ ғ. Қытайда пайда
Бірінші дүниежүзлік соғыс кезінде қағаз ақша барлық елдерде
Қағаз ақша – құн белгісінің ең бір нақтыланған
Қағаз ақшаның өз құны жоқ, себебі оны басып
Қағаз ақшаның эмитенттері (шығарушылары) – Қаржы министрлігі (қазынашылық),
Өзқұны болмағандықтан қағаз ақша тұрақсыз, ол тез құнсызданады.
бюджеттің тапшылығын жоюға шығарылған ақша эмиссиясы;
әскери және басқа өндірістік емес шығындар;
еңбек өнімділігінің құлдырауы;
тауар массасының төмендеуі;
пассивтік төлем балансы;
ақша шығаратын үкіметке сенімнің төмендеуі, т.б.
Міне осы себептердің бәрі тауар бағасының өсуіне әкеп
Өмірде қағаз ақшаның құнсыздануы қалай байқауға болады?
Кенет бүкіл тауарлар бағасы жоғарлайды, әсіресе, бірінші кезекте
Жалпы қағаз ақшаның құнсыздануы тұрақсыз экономикаға тән құбылыс.
2.3. Несие ақшалары және олардың түрлері
Несие ақшалары – сатып алушының қарызды қайтаруда пайдаланатын
Несие ақшалары да қағаздан жасалады, бірақ олар,әдетте, банктер
Несие ақшаларының ерекшелігі – оларды шығару іс жүзінде
Қазіргі несие ақшаларының эволюциясы: вексель, банкнота, чек, несие
Вексель – төлем міндеттемесі, ол несиеге алған тауардың
Коммерциялық вексель – жай және аударым вексель болып
Аударым векселін көптеген субъектілер пайдалануы мүмкін: вексель беруші,
Сонымен қатар, экономикалық әдебиеттерде вексельді мынадай түрлерге бөледі:
Қаржылық (банктік) вексель – белгілі бір ақша сомасын
Қазыналық вексель – бюджет тапшылығын жабу мақсатында мемлекет
Достық вексель кейіннен банкте оларды есепке алу мақсатында
Бронзалық вексель нақты қамтамасыз етілмеген қарыздық міндеттемені білдіреді.
Несиенің ақшаларының келесі түрі – банкнота. Банкнота –
Экономикалық әдебиеттерде банкнотаны екі түрге бөледі: классикалық және
Классикалық банкнота – бұл банкнотаның алғашқы пайда болған
Жай банкнота – бұл қазіргі кездегі айналысқа шығарылған
Чек вексель мен банкнотаға қарағанда екінші деңгейлі банктердің
Алғашқы чектер 1683 жылы Англияда пайда болды.
Чек – ағымдағы шот иесінің чекті ұстаушыға белгілі
Пластикалық карточка қолма-қол ақша мен чектің орнына жүретін,
2.4 Ақша айналысы заңы
Құн заңы және оның айналысы аясында пайда болу
Оның пікірінше, ақша айналысының заңының мәні ақшаның айналыс
Ақша айналысының заңы – тауарлар айналысы үшін қажетті
Тауарлар бағаларының сомасы
Ата =
Ақша айналымының саны
Бұл жерде бір айта кететіні, ақшаның төлем құралы
Айналысқа қажетті ақша санын мынадай формуламен бейнелеуге болады:
Стб – Нтб + М тс - Өтс
Ак (
Аос
Мұндағы Ақ – айналысқа қажетті ақша саны;
Стб – сатылатын тауарлар бағасының сомасы;
Нтб - несиеге сатылатын тауарлар бағаларының сомасы;
Мтс - міндеттемелер бойынша төлемдер сомасы;
Өтс - өзара өтелетін төлемдер сомасы;
Аос - айналыс және төлем құралы ретіндегі ақша
Осындай жағдайларда айналысқа қажетті ақша санына өндірістің дамуының
Айналысқа қажетті ақша санына мыналар кері ықпал етеді:
несиенің даму дәрнжесі, себебі қаншалықты тауарлардың басым бөлігі
қолма-қолсыз есеп айырысудың дамуы;
ақша айналысының жылдамдығы.
Айналысқа ақша екі формада эмиссияланады (шығарылады): қолма қол
Ақша айналымының екі жағының (қолма – қол ақша
Металл ақша айналысы тұсында айналыстағы ақша саны ақшаның
Егер де айналысқа алтынға ауыстырылмайтын банкноттар немесе қағаз
2.5. Ақша массасы және ақша базасы
Ақша айналысының негізгі сандық көрсеткіштерінің біріне ақша массасы
Ақша массасы - жеке тұлғаларға, кәсіпорындармен мемлекетке
Белгілі бір күндегі және белгілі бір кезеңдегі ақша
Өнеркәсібі жағынан дамыған елдердің қаржылық статистикасында ақша массасын
. М1 агрегаты, яғни ол айналыстағы нақты ақшаларды
. М2 агрегаты, ол М1
. М3 агрегаты, ол М2 агрегаты
. М4 агрегаты,
Қорыта айтқанда, әрбір келесі ақша агрегаты өзінен алдыңғылардың
Ақша массасының нақты құрамы әр мемлекеттің өзіне тән
АҚШ – та ақша массасын анықтауда төрт ақша
Қазақстанда ақша массасы Ұлттық Банк пен екінші деңгейдегі
Қазақстан Республикасында Ұлттық банктің 12.01.1995 ж. Директорлар кеңесінің
Аталған ережеге сәйкес, ақша базасы (МВ) – бұл
МВ = CIC + RR + DCB,
мұндағы СIC – айналвстағы нақты ақшалар;
RR – міндетті резервтер
DCB – екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық банктегі коршоттағы
CIC = L ( H + C )
мұндағы Н – айналысқа шығарылған банктік билеттер;
С – айналысқа шығарылған монеталар.
Қазақстандағы ақша агрегаттарының жағдайы туралы соңғы жылдарға арналған
Ақша агригаттары 12.02 12.03 12.04
1.
2
3
4
5 Ақша базасы (резер-втік ақша) оның ішінде:
Ұлттық банктен тыс қолма-қол ақша
ЕДБ-дің және басқа да ұйымдардың Ұлттық банктегі депозиттері
МО(айналыстағы қол-ма-қол ақша)
М1
Оның ішінде:
3.1халықтың теңгедегі ау-дар-малы депозиттері
3.2банктік емес заңды тұлғалардың теңгедегі ау-дармалы депозиттері
М2
Оның ішінде:
4.1халықтың теңгедегі басқа да депозиттерді және шетел валюталарындағы
4.2банктік емес заңды тұлғалардың теңгедегі басқа да депозиттері
М3
оның ішінде:
5.1халықтың шетел валю-тасындағы басқа да депозиттері
5.2банктік емес заңды тұлғалардың шетел валю-таларындағы басқа да
208171
177899
30272
161701
287293
17799
107792
498071
61442
149336
764954
171439
95443
316962
262093
54869
238545
412139
29840
143754
693381
111214
17028
971749
84001
577871
410898
166974
379273
44164
254032
1164463
226189
260805
1634710
299424
Қазақстандағы негізгі ақша агрегаттарына, қазіргі кезде ақша-несие статистикасын
М0(айналыстағы қолма-қол ақша немесе банк жүйесінен тыс ақша);
М1(М0 + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың
М2(М1 + теңгедегі басқа да депозиттер және банктік
М3 (ақша массасы) ( М2 + банктік емес
Мұндағы,
Аудармалы депозиттер – 1) әрқашан айыппұлсыз және шектеусіз
чектің, траттаның немесе жиро-кепілдіктің көмегімен еркін айналады;
төлемдер жүргізуде кеңінен қолданылады. Аудармалы депозиттер қысқа ақша
Басқа депозиттер – негізінен, ол белгілі уақыт аралығынан
Ақша агригаттарының құрылымы тұрақты қалыпта болмайды. Ол ақша
Ақша массасы бірнеше жолмен өсуі мүмкін:
банкноталар мен монеталарды эмиссиялау есебінен;
орталық банктен екінші деңгейлі банктердің несие алуымен;
мемлекеттік бюджеттің кемшілігін жабу үшін орталық банктің үкіметке
орталық банктің асыл металдарды, шетел валютасын және мемлекеттік
чек шығарумен немесе екінші деңгейлі банктердің салым тарту
Ақша массасы көлемінің өзгеруіне айналыстағы ақша массасының өзгермелілігімен
Ақша массасы айналымның баяулауы – ұлттық жиынтық өнімді
Ақша базасының ақша массасына ықпал етуі ақша мультипликаторы
М3(ақша массасы)
Ам (
МВ(ақша базасы)
Егер мысалы, ақша мультипликаторы 2,0-ге тең болса, онда
3. Ақша теориясы
3.1 Ақшаның металдық және номиналдық
Ақшаның металдық теориясын “меркантилизм” мектебінің өкілі Томас Мэн
Несие қатынастары жәре ақшасыз есеп айыруға көшу ,
Американ экономисі Пол Самуэльсонның ойынша “Ақша-бұл әлеуметтік шарттылық”.
Бұрын айтқанымыздай, осындай қортындысының негізіне несие ақшаның пайда
Ең соңында тарихтың пайдалы сабақтарын еске алуға тура
Ол кезде Индияда, Цейлонда,Африканың кейбір аудандарында ақша ретінде
Қазіргі әлемде мұндай мысалдар көптеп кездеседі. Кейбір елдерде
Корытынды
Сонымен курстық жұмысты қорытындылай келе Қазақстанда белгіленген тәртіп
Егер, қолма-қол ақшаның эмиссиясы шаруашылық айналымға жұмыс жасаса,
Өзіндік құны жоқ қағаз ақшаның айналымда шамадан тыс
Ақша айналымын реттеу тәртіптері мынандай:
а) Әр облыстық, аудандық орталықта және басқа да
б) Әрбір бөлімшеде, есеп айырысу орталығында (РКЦ) кассалық
Ұлттық банк өзінің бөлімшелеріне де, екінші дәрежелі банктерге
Банк, оның бөлімшелері, ертеңгі жұмыс күні клиенттеріне, тек
Міне, осындай айналым кассасы мен резервтік қордың арасындағы
Осыған арналған ережелер - эмиссиялық ереже болып табылады.
Айта кететін нәрсе, әрбір банк эмиссиялық операция жасағанда
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1.”Қазақстан Республикасының ұлттық валютасын енгізу туралы” ҚР Президентінің
2. “Қазақстан Республикасының ақша жүйесі туралы” 1993ж. –
3. “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы” ҚР Президентінің
4. “Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызмет туралы”
Көшенова Б.А “Ақша, Несие, Банктер. Валюта қатынастары”
Қалғұлова Р.Ж “Екінші деңгейлі банктегі бухгалтерлік есеп” Оқу
Мақыш С.Б “Ақша айналысы және несие” Алматы,
Сейтқасымов Ғ.С “Ақша Несие Банктер” Алматы: экномика,
Саниев Н.С “Ақша Несие Банктер” Алматы: Экономика,
3
Ақша айналысы
АҚША АЙНАЛЫСЫ ЖӘНЕ АҚША АЙНАЛЫМЫ
Ақша айналымы туралы түсінік
Ақша айналысы және оның заңы
Ақша айналысының тұрақтылығын қамтамасыз ету мәселелері жайлы
Ақша айналымы туралы ұғым
Ақша айналымының құрылымы
Ақша айналысының тұрақтылығын қамтамасыз ету мәселелері
Ақша айналысының заңы және оны реттейтін институттар
Ақша айналысы және оның дамуы