Тіл білімі сөздігі
МАЗМҰНЫ
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері ................................................................... 3
I. Терминологияның зерттелу тарихынан .................................................... 5
ІІ.Қазақ термин жасамының тарих даму кезеңдері ................................... 12
1. XX ғасырдың 10-30-жылдары арасындағы дамуы ....................................... 12
2. XX ғасырдың 30-50 жылдарындағы дамуы .................................................. 17
3. XX ғасырдың 50-80 жылдарындағы дамуы .................................................. 30
4. XX ғасырдың 80-жылдан кейінгі дамуы ....................................................... 33
Қорытынды ........................................................................................................ 42
Пайдаланылған әдебиеттер ............................................................................. 43
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
Әр халықтың рухани болмысы тілінде сақталады. Ұлттық терминологиямыздың
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері
Қазақ тіліндегі филологиялық терминдердің қалыптасуы мен дамуын жалпы
- терминологияның зерттелу тарихын байқау;
- терминологияның тіл құрылысынан алатын орнын айқындау;
- терминжасамның тілдік көздерін, басқа да жасалу жолдарын
- қазақ терминжасамының тарихи-даму кезеңдерін айқындау:
- филологиялық терминжасамдағы қазақ ғалымдарының еңбектерін көрсету.
Зерттеудің дереккөздері
ретінде терминология саласындағы ғылыми еңбектер, А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанұлы, С.Аманжолұлы,
Зерттеу әдістері
ретінде сипаттама, салыстырмалы әдістер қолданылды.
Жұмыстың құрылымы
негізгі 2 тараудан, 2-тарау 4 тараушадан, қорытынды мен
І. Терминологияның зерттелу тарихынан
Терминдер жүйесі, жалпы терминология жағдайы тілдің лексикалық құрамындағы
Белгілі тіл маманы А.А.Реформатский термин мен терминология ұғымының
Ғылыми терминдерді зерттеуде олардың сөз таптарының қайсысынан жасалатынын
Г.О.Винокур терминдер тек зат есім болуына тиіс деген
II.А.Щеглованың еңбектерінен де осындай пікірлерді кездестіруге болады (3.89).
Термин жөнінде бұдан басқа да пікірлер бар. Атап
О.С.Ахманова "Словарь лингвистических терминов" деген еңбегінде: "Термин (ағ.)
Аккадемик С.Кеңесбаев пен профессор Т.Жанұзақов терминінің о баста
В.П. Даниленко өзінің "Русская терминология" деген еңбегінде орыс
Бұл тіл – терминдер жүйесінің жасалатын көрігі, өмір
Терминдік лексикадағы сөз тудыру мәселесі де лексиканың басқа
Практикалық терминдер жасау процесін терминологияға қатысты, соған көп
Жоғарыда айтылғандардан терминологля жүйесін түсіндіруде біріне-бірі қарама-қарсы екі
2) керісінше, терминологияны жалпы әдеби тіл жүйесінен шығарып,
Тіл мамандары терминдер жүйесін теориялық және практикалық жағынан
Терминдерді практикалық аспекті турғысынан зерттеу мына мәселелерді қамтиды:
Терминологияның теориялық және практикалық мәселелерінің ішіндегі ең негізгісі
Тіл білімінде терминологияның тіл жүйесінен алатын орнын анықтау
Термин сөздің бір ғана арнаулы ұғымды білдіруі тіл
Қазақ тілі туралы жазылған алғашқы зерттеу мәліметтері ХҮІІІ
Отызыншы жылдары қабылданып, күні бүгінге дейін барлық ұлт
Егер өткен ғасырдың 20-30-жылдары түркі тілдері біресе туристік
Осыған орай айта кететін бір жайт, сол 20-30
Әрине, отызыншы жылдардан кейінгі жарты ғасырдан астам уақыт
Терминолог ғалымдардың пікірінше, А.Байтұрсынұлы жасаған кейбір терминдерді қолданыстан
Бұдан біз екі түрлі қорытынды шығара аламыз. Біріншіден,
Енді осыдан келіп, "әрбір ұлт тілі термин жасауда
ІІ. Қазақ терминжасамының тарихи даму кезеңдері
1. ХХ ғасырдың 10-30-жылдары аралығы.
Бірінші кезең XX ғасырдың басы мсн 30-жылдардың екінші
Өткен ғасырдың 10-жылдарынан бастап 30-жылдарына дейінгі аралықта термин
Қазақ ғылыми терминологиясының алғашқы кезеңі осындай трагедиялы жағдайға
А.Байтұрсынұлы жоғарыда айтылған сөз топтарын әрі қарай іштей
А.Байтұрсынұлы тіл ғылымына ғана емес, әдебиетке қатысты да
Қазақ тілі терминологиясы қалыптасуының алғашқы кезеңіндегі көрнекті танымдардың
Фонетикалық терминдер Х.Досмұхамедұлының еңбектерінде көп кездеседі. Ол бұл
1. Жалаң атаулар: дыбыс, буын, басу (екпін), дауыссыз,
2. Тіркес атаулар: дауыстылар гармониясы, жарым дауысты, дәнекер
Лексикалык терминдер: меншікті түркі сөзі, еуропа сөздері, жуан
Емлеге байланысты терминдер: әліфбе//әліппе, дәйекше, ноқай, апостроп, сәкін,
Морфологиялық терминдер: етістік, сарф, көсемше, тәуелдік, тұқыл, түбір,
Жалпы тіл біліміне қатысты терминдер: халық тілі, шайқ
Х.Досмұхамедұлының ғылыми терминология мәселссіне қатысы 1924 жылы жарық
-ғылыми терминология жасау ісінде әуесқойлыққа салынып кетуден сақтану;
-мектеп пен баспасөздің қызметіне үлкен маңыз бере отырып,
-қазіргі сөйлеу тілінде аз қолданылып жүрсе де, кей
"Егер осы аталғандар бойынша термин сөздер табылмаса, латынның
Тіл мәселесі Халел Досмұхамедұлының жадынан шыкпаған, терең ой
2. XX ғасырдың 1930-50 жылдар аралығы
Ғылыми терминологияның қалыптасуының екінші кезеңі ретінде XX ғасырдың
Дегенмен, осы жылдар аралығында жемісті еңбек еткен, қазақ
Қазақ тіл білімі қалыптасуының алғашқы дәуірінде Қ.Қ.Жұбанұлы "Қазақ
Қазақ тілінің зерттелуі жайында профессор Қ.Қ.Жұбанұлы: "Қазақ тілі
Қазақ тіл білімінің негізін қалаған А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбанұлы
- Ахмет Байтұрсынов,
- Құдайберген Жұбанов,
Бұлардың бір-бірінен айырмашылығы неде десе, мен: "Айырмашылық -
Қазақ филологиясының тұңғыш профессоры К.Жұбанұлы тіл білімін әр
Осы сөзімізге дәлел ретінде, Қ.Жұбанұлының есіміне байланысты бірнеше
1933 жылы құрылған Мемлекеттік Терминология комиссиясының тұңғыш төрағасы
Профессор Қ.Жұбанұлы қазақтың тілтану ілімінде терминологияны тұңғыш рет
Қ.Жұбанұлына дейінгі ғалымдардың ешқайсысы да қазақ тілі дыбыс
А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбанұлына дейін қазақ тіл білімі дербес
Сөйтіп, Қ.Жұбанұлы А.Байтұрсынұлы бастағаи ғылыми ізденістерді терең зерттеулер
А.Байтұрсынұлына дейінгі зертгеулердің көпшілігі орыс тілінде жазылғандықтан, қазақ
Ол А.Байтұрсынұлы еңбектеріндегі дыбыс, дауысты дыбыс, дауыссыз дыбыс
А.Байтұрсынұлы "Дыбыстарды жіктеу туралы" деген мақаласында (1927 жылғы);
Дауыстыларды: 1) шала дауыстылар ( р,л,м,н,ц,у,й)
2) толық дауыстылар (а,е,о,ү,ы) деп жіктейді.
Ал, Қ.Жұбанұлы дыбыстарды үш топқа бөліп атайды:
1) дауыстылар (а, е, о, ү, ы, ү,
2) дауыссыздар (к, к, ш, с, т, п,
3) сонар дыбыстар (у, й, р, л, м,
Дыбыстар түрніе қарай дауысты дыбыстарды:
1) толық дауысты а/ә, е,о/ө;
2) келте дауысты: ы/і мен ұ/ү
3) қосынды дауысты: ұу/үу және ый/иі деп.
А.Байтұрсынұлы дауысты дыбыстар құрамында "ІІІала дауысты" дегенді бөліп
Біз профессор К.Жұбанұлының қазақ фонетикасы терминдеріне қатысты пікірлеріне
Қ.Жұбанұлының өзіне дейінгі терминдерді жетілдіріп қана қоймай,
Сонымен қатар, Қ.Жұбанұлының өзіне дейінгі зерттеушілерден бір ерекшелігі
Қ.Жұбанұлының тіл ғылымына байланысты зерттеулерінің екінші арнасы –
Ғалым бұл зерттеуінде (12) өзінен бұрынғы грамматика авторлары
Қ.Жұбанұлы аталған еңбегінің екінші бөлімін синтаксиске арнап жазады.
Қ.Жұбанұлының бұл грамматикада алдымен қарастырған мәселесі терминдерді саралау,
Профессор Қ.Жұбанұлы шақ категориясы теориясының негізін қалады. Қ.Жұбанұлының
"Сөйлемнің сазы" деп аталатын тарауда жай, жайылма күрделі
-тұрлаусыз мүшесі жоқ болса, жалаң сөйлем;
-тұрлаусыз мүшесі бар болса, жайылма сөйлем;
-бір мүшенің өзі жайылма бола тұрып, өзге жайылмалардай
"Қазақ тілінің грамматикасында" (1936) және басқа алуан тақырыпты
ғылым деңгейіне көтерді. Оның қисындаған және қолданған лингвистикалық
І. Интернационалдық терминдері қолдану (морфология, грамматика, синтаксис, семантика
2. Интернационалдық сөз бен төл сөздің тіркесіп келуі
3. Қазақ тілінің негізінде жасалған терминдердің қолданылуы (дара
Қ.Жұбанұлы термин жасау процесінде, біріншіден, халықаралық сипат алған
Қазак тілі білімінде елеулі салмағы бар, қазақ тіл
Қазақ тіл білімінде С.Жиенбаевтың өнімді еткен саласы -
Бұл салада зерттеу жүргізіп жүрген ғалымдарымыздың қай-қайсысы болмасын,
Ғалымның синтаксиске қатысты еңбектерін саралағанда, оның құрмалас сөйлемдерге
Отызыншы жылдардан бастап қазақ елінің мәдени дәрежесін, ғылымын
Оның түркология саласындағы еңбектерінің өзі бір төбе, ал
Ғалымның синтаксис мәселерімен шұғылдануы 1931 жылы үшінші кластын
Отызыншы жылдардағы С.Аманжоловтың еңбектері қазақ тіл білімінің алғашқы
С.Аманжоловтың қазақ тілі ғылымындағы үлкен еңбегі диалектология саласына
Профессор С.Аманжолов "Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқа курсы"
С.Аманжоловтың отызыншы жылдардан елуінші жылдар соңына дейін үздіксіз
С.Аманжолов өзіне дейінгі ғалымдар көп калам тарта коймаған
Автор қарым-қатынас дегеніміз - субьектінің басқаға түсірген әсерінен
Сөйлем мүшелерінің өзара грамматикалық қарым-қатынасқа түсіп байланысуын қиысу,
Сөйлем мүшелерінің орын тәртібінің грамматикалық және семантикалық жағы
Профессор С.Аманжолов сөйлемнің оңашаланған мүшелері туралы алғаш рет
Тіл білімінде сөздің бір сөз табынан екінші сөз
Лингвистикалық терминдер сөздігінде конверсияға мынадай анықтама беріледі: "Конверсия
Қазақ тіл білімінде конверсия құбылысы туралы алғаш рет
Ғалым А.Ысқақов та өзінің 1950 жылы "Халық мұғалімі"
Осы аталған тұжырымдардан О.Аманжоловтың да, А.Ысқақовтың да конверсия
3. XX ғасырдың 1950-1980 жылдары аралығын қамтитын кезең.
Бұл жылдары мемлекеттік терминология комиссиясының өнімді жұмыс істеп,
Қазақ тілі терминологнясынын қарқындап дамып, тағы бір сатыға
60-жылдарда басталып, 70-80 жылдарда дамыған бұл жұмыс әр
Бұл кезеңде қыруар еңбек еткен ғалымдар - проф.
Қазақ тілі білімінің туып, қалыптасуы, бүгінгі кемел шағына
Н.Сауранбаев өз халқын дүниежүзілік аренаға танытушы қазақ ғалымдарының
1939 жылы жазылған "Есімдік" (1939), "Көсемшелер туралы" (1939),
(1939), "Қазақ тілінің грамматикасы" (1939), "Қазақ тіліндегі көсемшелер
Профессор Н.Сауранбаевтың қазақ тіл біліміне сол сияқты түріктітануға
Қазақ тіл білімінде көсемше терминінің қалыптасуы оған алғаш
Морфологиялық категориялардың тек синтаксисте айқындалатының оның тарихи тұрғыдан
Бір ескертетін жайт, проф. Н.Сауранбаевтың көсемше формаларының мағынасын
Қазақ тіл білімінде кештеу қолға алынған және аз
4. XX ғасырдың 1980-2000 жылдар аралығы
Бұл кезеңге XX ғасырдың 1980-1990 жылдар аралығын жатқызуға
Проф. Ө.Айтбайұлы осы жылдарда болған әр түрлі қоғамдық
1989 жылы 21 қыркүйекте "Тіл туралы Заң" қабылданғаннан
1991 жылы қазақ елі егемендігін алғаннан кейін мемлекет
Сонымен қатар, осы қаулыда қазақ мәдениеті ме әдебиетінің
Термикология мәселесіне тілші ғалымдармен қатар салалық мамандар да
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін, сол құрамға кірстін республикалардың
Осы жылдарда термин шығармашылығы жаңа кезеңге аяқ басты.
Осыған байланысты тілшілер мен салалық мамандар термин шығармашылығындағы
Соңғы жылдары жарық көрген жалпы және жеке тіл
Қазіргі көптеген зерттеуші-ғалымдар О.Қайдаров, Ө.Айтбайұлы, Б.Қалиев, Т.Сайранбаев, А.Алдашева
Ә.Қайдаров "Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас" (1993). "Қазақ тілінің
Қазір қазақ терминологиясының жаңа принциптерін белгілеу мәсслесі кетеріліп
Академик Ә.Қайдар ұсынған он бір принциптерінің үшіншісі "терминдер
Қазіргі уақытта осы принцип бекітілген принциптердің ең басты
Қазақ тілінің өз мүмкіншілігін сарка пайдалану үшін ең
Академик Ә.Қайдар ұсынған тұжырымдамасының екінші принципі қоғамдық-әлеуметтік өміріміздегі
Осы аталған принциптен шығаратын қорытындымыз терминдерді аудару немесе
Бұл принциптер бұдан да бұрын проф. Қ.Жұбановтың, академик
1. ... бірінші және ең негізгі принцип ретінде
2. Терминжасамда тіл байлығын сарқа пайдалану принципі сарқылған
3. Қазақ тілі ардады лексдкалык күрамын байыта түсуге
4. Қысқарған термин жасау принципі...
5. Академик Ә.Қайдарон арнайы атап керсетіп отырған шарттылық
6. Терминдер сондай-ақ жазу принциптеріне қарай бейімделетін болғандыктан,
7. Бұл шараның бәріне де мемлекет тарапынан үздіксіз
Демек, көтерілген осы мәселелердің шешілер кезі келген тәрізді.
Жалпы қазіргі лексика-семантикалық тәсіл арқылы жасалған терминдерді ғылым
"Қазак тіл білімінде ықшамдалу процесіне байланысты үнем принципі
Сөздердің дыбыстық құрылымы жағынан ұлғаюы туралы түсінік те
Селбеспелі дыбыс – сөз құрамының ұлғаюына себеп болатын
Қазақ (түркі) тіліндегі дыбыс пен фонеманың бірімен бірінің
Тілдің даму барысында лексикалық құрамдағы сөздер үнемі қозғалыста
Аталған "переход", "переходность" проблемасы, орыс тіл білімінде терең
"Опрощение" терминін профессор Т.Сайранбаев арнайы түрде қазақ тілінде
Алайда барлық терминдердің ерекшеліктерін, қызметін ескере отырып, проф.
Адамдар арасындағы тілдік қатынас негізінен жазбаша түрде және
ҚОРЫТЫНДЫ
Қысқасы әр халықтың рухани болмысы тілінде сақталады. Сондықтан
Мемлекеттік терминология комиссиясының өнімді жұмыс істей бастауы, қазақ
Кейінгі он-он бес жыл уақыт аралығында Терминком бекіткен
Пайдаланған әдебиеттер
1. Реформатский А. Что такое термин и терминология?
2. Винокур Г.О. некоторых явлениях словообразования и русской
3. Шеглова Н.А. "К вопросу о грамматических средствах
4. Прохорова В.Н. Актуальные проблемы современной русской лексикологии.
5. Советский энциклопедичесский словарь.
6. Ахманова О.С. "Словарь лингвистических терминов" Изд. Советс.
7. Розенталь Д.Э., Теленкова М.А. "Словарь справочник лингвистических
8. Кеңесбаев I., Жанұзақов Т. "Русско-казахский словарь лингвистических
9. Даниленко В.П. "Русская терминология". М, Наука, 1977.
10. Сифоров В.И. "Проблемы научно-технической терминологии". Вестиик АН
11. Әбдірахманов А.І. "Тіл мәдениеті және терминология". А.,
12. Жұбанов Қ. "Қазақ тілі жөнідегі зерттеулер. Алматы,
13. Қайдаров Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Алматы:
14. Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының атасы // Қазақстан
15. Айтбайұлы Ө. "Қазақ сөзі". А., 1997. 237-6.
16. Ш.Құрманбайұлы. Қазақ лексикасының терминденуі. А.,1998. 205б.
17. А.Байтұрсынұлы. Тіл тағлымы. А., Ана тілі, 1992.
18. Досмұхамедұлы X. Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы. Ташкент,
19. ӨР.ОМА. Р. 34-қор, 1-тізбе, 1182-іс, 51 парақ.
20. О.Қайдар. Ел мактаны // Профессор Қ.Жұбанұлының 90
21. Ысқақов Ә., А.Жұбанов және қазақ тіл білімі//Қазақстан
22. Садуақас Н. Профессор Қ.Жұбанов еңбектеріндегі қазақ тілі
23. Айтбаев Ө., Қ.Жұбанұлы және қазақ совет тіл
24. Жұбанов Қ. Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан// Ауыл
25. Есенғұлов А. Грамматикалық қатынастар мен ұғымдар номинациясы//
26. Жиенбаев С. Синтаксис мәселелері. 1941.
27. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского
28. Ысқақов А. Қазақ тіліндегі сөздерді топтастыру туралы//
29. Сауранбаев Н. Қазақ тіліндегі көсемше туралы. А.
30. Сауранбаев Н. Қазақ тіл білімінің проблемалары. А.,
31. Ысқаков А. Елітеу сөздер құрамы. Қазақ мұғалімі.
32. Социалистік Қазақстан. 28 желтоқсан. 1988ж.
33. Құрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминденуі. А., 1998.
34. Қайдаров Ә. Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас. А.,
35. Айғабылұлы А. Қазақ тілі морфонологиясы. ДД. А.,
36. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік.
37. Джунисбеков А. Проблемы тюркской словесной просодии и
38. Прокопович П.И. Развитие синтаксиса русского языка. М.,1966.
39. Сайрамбаев Т. Сөз тіркесі және жай сөйлем
40. Тіл білімі сөздігі. А., Сорос. 1998.
41. Мырзабектен С. Қазақ тілінің айтылым сөздігі. А.,
42. Шоқым Г., Ж.Аймауытов шығармаларындағы қосынды сөз. АКД.
43. Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі. А., Санат,
2
Тіл білімі сөздігі
«Қазақ тіліндегі терминдік атаулар мен ұғымдарды білдіретін лингвостатистикалық сөздер мен сөз тіркестері»
Жалпы тіл білімі - тіл білімінің барлық тілдерге тән заңдылықтары мен қасиеттерін зерттейтін ғылым
Ерте дәуірдегі тіл білімі
Сөздіктің элементтері мен параметрлері және тарихи сөздіктер
Сөздіктің түрлері және олармен жұмыс
Этнолингвистика және этимология
ҚТС - дағы зат есіммен байланысатын етістікті сөз тіркестерінің синтаксистік құрылымдарын өзге тілдермен салыстыра, салғастыра отырып зерттеу
Ежелгі Кытай тіл білімі
Қазақ тілінің лексикографиясының типтері