Адамның өмір сүру конституциялық құқығын жүзеге асыру бойыншамемлекеттік - құқықтық механизмінің түсінігі



Қазақстан Республикасындағы өмір сүру
конституциялық құқығын жүзеге асырудың
мемлекеттік-құқықтық механизмдері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе...................................................................................................................3
1 Өмір сүру құқығының түсінігі мен адам құқықтары
жүйесіндегі орны ....................................................................................6
1.1 Өмір сүру құқығының маңыздылығы және адам құқықтары
жүйесіндегі орны………………………………………………........................6
1.2 Өмір сүру құқығының мазмұны және негізгі проблемалары........................22
2 Қазақстан Республикасындағы өмір сүру
конституциялық құқығын жүзеге асыру
мемлекеттік-құқықтық механизмінің түсінігі мен
мазмұны
2.1 Адамның өмір сүру конституциялық құқығын жүзеге асыру бойынша
мемлекеттік-құқықтық механизмінің түсінігі………….................................35
2.2 Адамның өмір сүру конституциялық құқығын жүзеге асыру мемлекеттік-
құқықтық механизмінің мазмұны.....................................................................41 2.3 Өмір сүру құқығын жүзеге
Қорытынды…………………………………………………….…..................69
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі...................................................75
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Адам мен оның құқықтары қазіргі
Егемендік қолға тиген бойдан ҚР­сы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстанның
1990-шы жылғы ҚазССР Мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясының кіріспе бөлімінде
«Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
Сол сияқты адам құқықтары мен бостандықтары, бір жағынан, Қазақстанда
Жалпы адам құқықтары мен бостандықтарының, оның ішінде, адамның өмір
Өз еліміздегі жағдайға келер болсақ, он жыл ішіндегі экономикалық
Еліміздің құқықтық жүйесіндегі проблемаларға келсек, Қазақстанның құқықтық саясат тұжырымдамасы
Елімізде он жылдың үстінде жүргізіліп жатқан реформалардың түпкі мақсаты
Көрсетілген факторлар диссертация тақырыбының өзектілігін байқатады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу дәрежесі. Адам мен азамат құқықтарының әртүрлі
Жалпы тарихи тұрғыдан алатын болсақ адамның өмір сүру құқығын
Көршілес Ресейдің құқық ғылымында адамның өмір сүру құқығына ерекше
Осының бәріне қарамастан Қазақстандағы адамның өмір сүру құқығын жүзеге
Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасындағы адамның өмір сүру құқығын жүзеге
Зерттеу мақсаты Қазақстандағы өмір сүру құқығын жүзеге асыру мемлекеттік-құқықтық
Зерттеу міндеттері жоғарыдағы мақсатқа сәйкес анықталған:
- өмір сүру құқығының түсінігін, оның маңыздылығы мен адам
- адамның өмір сүру құқығын жүзеге асыру бойынша мемлекеттік-құқықтық
- өмір сүру құқығын жүзеге асыру механизмінің маңызды бөлігі
- өмір сүру құқығын іске асыру механизмінің әрекет етуіндегі
- Қазақстандағы өлім жазасынан бас тартудың құқықтық негіздері мен
- өмір бойы бас бостандығынан айырудың мақсаттары мен жазалар
Жұмыстың эмпирикалық негізін ҚР мен шетелдердің Конституциялары мен өзге
Диссертациялық жұмыстың құрылымы зерттеу жүргізу логикасымен, диссертанттың алдына қойылған
1 Өмір сүру құқығының түсінігі мен адам құқықтары
1.1 Өмір сүру құқығының маңыздылығы және адам құқықтары жүйесіндегі
Әр адамның өміріне жасаған қаскөйліктен қорғауға кепілдік беру міндетін
Құқықпен қатар «өмір» ұғымы биология, медицина, әлеуметтану және т.с.с.
Философиялық тұрғыдан өмірге мынадай да сипаттама беріледі:
біріншіден, өмір дегеніміз тұрақты және үзіліссіз жүріп отыратын процес,
екіншіден, өмір дегеніміз тірі жүйелер дамуының ең жоғары сатысы.
үшіншіден, өмір дегеніміз ашық өтіп жатқан процес, яғни ықпалды,
Осындай сипаттарға сүйене отырып Л.Н.Линик адам өмірін «ең жоғары
Материалистік тұрғыдан «өмір» адамның не басқа да тірі организмінің
Осындай ойларды ескерсе керек, ғалымдар адам өмірін екіге бөліп
Демек, адам өмірінің биологиялық та, әлеуметтік те өлшемі бар
Т.М. Фомиченко адамды әлеуметтік жан болғандығынан өзінің табиғи құқықтарын
Бұл жерде «өмір сүру құқығының» мазмұнын, оны құрайтын элементтерді
М.Н. Малеина тұлғаның өмір сүру құқығын «өмірді сақтау құқығы»
М.Н. Малеинаның көзқарасын А.Н. Головистикова сынайды. Оның айтуы бойынша
М.Н. Малеина өмір сүру құқығын өмірге билік ету құқығы
Мұндай көзқарасты Н.В. Кальченко да құптайды. Оның ойы бойынша
Бұл көзқарасты Т.М. Фомиченко да дұрыс деп есептейді.
Алайда А.Н. Головистикованың өмірге билік ету құқығын адамның өмір
А.Н. Головистикованың ойы бойынша өмір сүру құқығы заңи (құқықтық)
В.М. Танаев өмір сүру құқығын үш бөліктен тұрады деп
В.М. Танаевтың позициясын Т.М. Фомиченко сынап, жоғарыда аталған құқықтар
Л.Н. Линик болса өмір сүру құқығының мазмұнына «өмірді қорғау»
Т.М. Фомиченконың келтіретін дәлелдемелерін қысқаша шолып өтетін болсақ, ол
Біздің ойымызша бұл анықтама дұрыс және өмір сүру құқығының
1) адам өміріне бірде­бір субъекті тарапынан қол сұғылмаушылық;
2) адамның өз өміріне еркін билік ету құқығы (оның
Жоғарыда көрсетілген авторлардың көзқарастары бойынша жағымды экологиялық жағдайда өмір
Сөйтіп адамның өмір сүру құқығы дегеніміз ­ жаратылыстан біткен
Өмір сүру құқығы субъективтік құқықтар қатарына жататыны сұрақ туғызбайды,
Адамның өмір сүру құқығы, оның «барлық басқа құқығының негізгісі»
Осы бірінші буын құқықтары (жеке не азаматтық, сондай­ақ саяси
Жалпы алғанда адам құқықтарының сыныпталуы жүйелі теориялық түсінік беру
Сонымен адам құқықтарының бірінші буынына, яғни азаматтық (жеке) және
Құқықтық әдебиеттерде құқықтардың бұл түрін жағымсыз (негативті) бостандықты қамтамасыз
Бірақ ХХ ғасырда азаматтық құқықтарға қатысты тұлғаның бостандығы саласына
Жеке құқықтардың азаматтық құқықтар деп аталатыны ­ олар адамның
Отандық құқық ғылымында осы құқықтар санатын екіге бөліп қарастыру
1) «жеке құқықтар мен бостандықтар» көлемі бойынша кеңірек және
2) мұндай ұғымды бекіту мемлекеттен жеткілікті дәрежеде тәуелсіз және
3) қазіргі қоғамдағы азаматтық құқықтардың мағынасы олардың адамның жеке
Мұндай ұсыныспен келісу, әрине, қиын, өйткені ол құқық ғылымында
Ғалымның айтуы бойынша азаматтық құқықтар адам мен азаматтың негізгі
1) адамның ең маңызды құндылығын қамтамасыз ететін және онсыз
2) индивидтің жеке бостандығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ететін құқықтар
3) азамат пен адамның рухани және имандылық өмір сүру
М.Б. Үсенованың бұл сыныптамасын біз құптаймыз, өйткені азаматтық (жеке)
Жеке құқықтардың азаматтық құқыққа да қатысы бар екенін байқаймыз.
Мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар мен игіліктер азаматтық
М.Н. Малеинаның көрсететініндей жеке мүліктік емес қатынастардың ерекшеліктеріне олардың
Адамның тумысынан пайда болатын игіліктер тұлғаның жеке басына тығыз
Сонымен, материалдық емес игіліктердің материалдық (мүліктік) мазмұны болмайды және
Қазақстандық құқық ғылымында қырғыз зерттеушісі Н.А. Ниязова жеке мүліктік
1) Жеке мүліктік емес құқықтық қарым­қатынас абсолютты болып табылады,
2) «Материалдық емес игілік» пен «жеке мүліктік емес құқық»
Мүліктік емес игіліктер мен құқықтардың заңнамамен танылуы олардың азаматтық
3) Жеке мүліктік емес қарым­қатынастарды сыныптау белгісі ретінде тұлғаның
4) Өмір мен денсаулықты қорғау туралы заңнама саласының қалыптасуы
5) Жеке мүліктік емес құқықтардың бұзылғаны үшін мүліктік емес
Жалпы алғанда Н.А. Ниязованың қорытындыларымен келісу керек. Бірақ жеке
Бірақ, егер басқа жеке мүліктік емес құқықтар негізінде пайда
Жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтардың айырмашылығы жөнінде айтатын
Азаматтық (жеке) құқықтардың бастысы - өмір сүру құқығы екендігі
Адамның кез-келген басқа жеке құқықтарын айналып келгенде оның өмір
Осындай құралдардың ішіндегі өмір сүру құқығын қамтамасыз ету үшін
Сонымен адамның барлық құқықтарының арасында жеке (азаматтық) құқықтар бірінші
Жалпы алғанда өмір сүру құқығының екі қырын атап өту
Өмір сүру құқығының екінші жағы – тұлғаның өз өміріне
Егер бірінші мәселенің құқықтық жайттары басым болса, екінші мәселенің
Аталған екі элементтің біріншісіне ­ «өмірге қолсұқпаушылыққа» қатысты осы
Сонымен, Ата­заңымыздан бастасақ ­ Конституциямызда бұл екі ұғым екі
1) өмір сүру құқығына 15-ші бап арналған («әркімнің өмір
2) жеке өмірге қолсұқпаушылық мәселесі 18-ші бапта реттелген (1-ші
ҚР­сы Конституциясының түсіндірме сөздігінде жеке өмірге қол сұқпау құқығына
ҚР­сы Конституциясына түсінік беретін тағы бір басылымда адамның жеке
Қазақстандық ғалым Г.С. Досжанова ҚР­сы Конституциясында бекітілген жеке өмірге
Ғалым бұл құқықты екі мағынада, яғни кең және тар
­ кең мағынада ­ мемлекеттің, оның органдарының, лауазым иелерінің,
­ тар мағынада ­ индивидтің өзінің жеке өміріне, өзіне
Осы саланы зерттеген тағы бір қазақстандық ғалым С.К. Жетпісов
Ғалымның пікірі бойынша жоғарыдағы объектіге қатысты қолсұқпаушылық, тұлға
Сонымен қатар, егер өмір сүру құқығына қатысты реттеудің басты
Адамның өмір сүру құқығына қатысты қорғау объектісі болып адамның
Тағы бір айырмашылықты ­ адам өмірінің құқықтық қорғау объектісі
Сонымен, адамның өмір сүру құқығының элементі болып табылатын өмірге
­ адамның бұл құқықтарының әртүрлі игіліктерді қамтамасыз етуі (біреуі
­ біреуі абсолютты болса (яғни шектеуге жатпайтын), екіншісі ­
Сондықтан да ҚР­сы Конституциясында бұл субъективтік құқықтар әртүрлі баптарда
Нақты айқындалуын талап ететін келесі проблема ­ «өмір сүру
«Адамның лайықты өмір сүру құқығы» әлеуметтік мемлекет идеясының бір
Лайықты өмір сүру құқығының түсінігін қысқаша анықтама арқылы белгілеу
А.К. Абдрахманованың зерттеуінің негізгі нәтижелерін түйіндейтін болсақ олар келесі
Адам баласына лайықты болып табылатын өмір сүру дегеніміз ­
Адамның лайықты өмір сүру құқығының заңи мазмұны құқықтардың келесі
­ еңбек ету саласындағы құқықтар;
­ жоғары материалдық ахуалға қол жеткізу құқықтары;
­ рухани игіліктерді иемдену құқықтары.
Адамның лайықты өмір сүруін қамтамасыз ету жағынан нарықтық экономиканың
Әлеуметтік мемлекет ­ кедейлерге көмектесетін мемлекет емес, кедейлері жоқ
А.Г. Шмаринның сөздері жоғарыдағы қорытындыларды растайды. Ол былай дейді:
Сөйтіп «адамның лайықты өмір сүру құқығы» әлеуметтік мемлекет идеясының
Жоғарыдағыларды былайша да қорытындылауға болады:
«адамның өмір сүру құқығы» ­ адамның биологиялық өміріне қатысты;
2) «лайықты өмір сүру құқығы» ­ адамның әлеуметтік өміріне
Қалай болғанда да жоғарыдағы айырмашылықтар қарастырған екі ұғымның аражігін
Осы келтірілген жағдайларды ескеріп, басшылыққа алатын болсақ құқықтық әдебиеттерде
1) өмірге қол сұғылмау құқы;
2) кейбір жағдайларда өмірге қауіп төндіру арқылы адамның өз
3) өмірдің лайықты болу құқы [38, 9 б.].
Келтірілген жағдайда біз қарастырған элементтердің белгілі бір шатасуы бар
Қарастырып отырған мәселеге қатысты тағы бір проблеманы атап кеткен
Мәдени релятивизм дегеніміз әрбір өркениеттің адам құқықтары мен бостандықтарын
Иран мемлекеті қазіргі халықаралық-құқықтық құжаттарда белгіленген адамның құқықтары мен
Ал адамның өмір сүрі құқығына келетін болсақ, ислам елдері
Бұл ислам өркениетінің адам құқықтары мен бостандықтары мәселесіне деген
Ислам елдері сияқты Қытайдың да адам құқықтарына қатысты өз
Сонымен қатар, елде қалыптасқан демографиялық жағдайға байланысты Қытайда азаматтардың
Қазақстандық заңгер-ғалым Ж.Д. Бұсұрмановтың айтуы бойынша «қазіргі кездің күрделі
Демек әртүрлі қоғамдарда адам құқықтарына қатысты көзқарастар әртүрлі болып
Ал, адам құқықтары мен бостандықтарына қатысты Қазақстандағы жағдай қандай
Шолу жүргізу алдында адам құқықтары идеясының Еуропа аймағынан шыққанын
Осы баптың 2-ші тармағында Еуропалық Қауымдастық құқығының жалпы қағидалары
Бұрынғы Кеңес Одағының аумағында пайда болған мемлекеттер өздерінің конституциялық
Кеңес Одағы аумағында пайда болған ең ірі мемлекет –
Қазіргі еуразиялық идеяның ресейлік тұжырымдамасының авторлары адам құқықтары идеясын
Батыс демократиясы – батыс ұлттарының тәжірибесін қамтиды, олардың тарихи-саяси
А.Г. Дугиннің ойы бойынша еуразиялық юриспруденцияның ұйытқысы – халықтар
Қазақстандық ғалымдардың ішінде де А.Г. Дугиннің ойын дұрыс көретіндер
Өзінің көзқарасын бұл ғалым былайшы айқындайды: адам құқықтарының еуропалық
Еуропалық өркениеттің өмір сүру қалпына, шаруашылығына, мәдениетіне, ғылымына, өнеріне
Адам құқықтарының еуразиялық түсінігінің әртүрлі болу мүмкіндігі туралы А.Г.
Адам құқықтары мен халықтар құқықтарының арақатынасы жөнінде зерттеуші былай
А.Г. Дугиннің осы айтып кеткен ойлары Еуропа тәжірибесінен де
Егер еуропалық мемлекеттер ынтымақтастығының бастапқы қағидасы адам құқықтары болса,
Мұндай жағдайды конституциялық актілердегі нормативті түрде белгіленген еуропалық түсініктегі
Осы тұрғыдан мәселені қарастыратын болсақ көптеген ТМД елдерінде адамның
Қалай болса да әлемде еуропалық түсініктегі адам құқықтары мен
Бірақ, өркениетті қоғамдағы мемлекеттің негізгі қызметі адам мен азаматтың
Жалпы адамның өмір сүру құқығының конституциялық бекітілу тарихына көңіл
Ал 1789-шы жылғы Франциядағы Адам мен азамат құқықтарының Декларациясында
Мемлекеттердің кейінгі конституциялық актілерінде өмір сүру құқығы нақты белгіленбей
Оның есесіне ХХ ғасырда қабылданған адам құқықтары жөніндегі халықаралық
«Барлық адамдар қадір-қасиеті мен құқықтары бойынша еркін және тең
«Әрбір адамның өмір сүруге, еркіндікке және жеке басына қолсұқпаушылыққа
Ал 16-шы желтоқсан 1966-шы жылғы Азаматтық және саяси құқықтар
Сол сияқты адам құқықтарына арналған аймақтық халықаралық конвенциялар да
Т.М. Фомиченконың байқауы бойынша еуропалық конституциялардың мәтіндерінде өмір сүру
Ресейлік ғалымдар кейбір Еуропа католик елдерінің конституцияларында өмір сүру
Жалпы алғанда халықаралық-құқықтық актілер мен конституциялардағы өмір сүру құқығының
Жоғарыдағылардың барлығын түйіндей келе, адамның өмір сүру құқығы оның
1.2 Өмір сүру құқығының мазмұны және негізгі проблемалары
Өмір сүру құқығының пайда болуы және аяқталуы мәселесі –
Сонымен, адам қай кезден бастап өмір сүру құқығына ие
Егер ҚР Конституциясына сүйенетін болсақ 12-ші баптың 2-ші тармағында
Осы мәселені қарастыру барысында адамның өмір сүру құқығының пайда
Ең алдымен бұл, әрине, діни көзқарас. Ислам дінінде де,
Демек, біздің еліміздегі қазіргі заңнама аталған екі объектінің арасында
Жалпы алғанда қазіргі кездегі көптеген Еуропа үлгісіндегі мемлекеттердің заңнамасы
Үшінші көзқарас бойынша өмір сүру құқығы ана құрсағындағы ұрықтың
Бес айлық кезде құрсақтағы нәресте 24-26 сантиметрге дейін өсіп,
Сонымен, бойы 35 см жуық, салмағы 1000 граммның төңірегіндегі
Жалпы алғанда осы көрсеткіштердің дәрігерлік мекемелерде міндетті түрде пайдалануын
Осы бұйрықтың №9 Қосымшасына сәйкес (ол – «Өлі туған
Денесінің салмағы 500-999,9 граммды құрайтын түсіктер сойылуы және гистологиялық
Өлі туылғандар мен тірі туылып кейін өлгендер екі сағаттан
Сою жүргізілген күні перинаталды өлім туралы куәлік немесе өлу
Емдеу мекемесі өлу (өлі туылу) фактісін АХАТ (ЗАГС) мекемесінде
ҚР Үкіметімен 22-ші мамыр 1999-шы жылы №620 Бұйрықпен бекітілген
Өлі нәрестенің туылу фактісі өлі туылу туралы медициналық куәлік
Егер нәрестенің өлімі туылғаннан кейін орын алса (ол бірнеше
1) туу туралы – туу туралы медициналық анықтама негізінде;
2) өлу туралы – перинаталды өлу туралы куәлік негізінде.
Егер нәресте өмірінің бірінші аптасында қайтыс болса, өтініш берушіге
ҚР Денсаулық сақтау Министрінің 8-ші қыркүйек 2003-ші жылғы «Туылу,
Демек, 28 аптаға дейінгі немесе салмағы мен бойы жоғарыдағы
Перинаталды кезең жүктіліктің 28 аптасынан (7 ай) басталады және
Жүктіліктің 28 аптасынан кейін (яғни, бойы 35 см, салмағы
Сол сияқты, осы Инструкция бойынша, жүктіліктің 28 аптасына дейін
Адамның өмір сүру құқығының пайда болу кезін анықтау үшін
Жаппы алғанда жасанды түсік жасау арқылы жүктілікті тоқтату операцияларына
1) әлеуметтік көрсеткіштер;
2) медициналық көрсеткіштер.
Жалпы алғанда жасанды түсік жасау арқылы жүктілікті тоқтату операцияларының
1) жүктілік кезінде жұбайының қайтыс болуы;
2) әйелдің немесе оның жұбайының бас бостандығынан айыру орындарында
3) әйел және оның жұбайы бекітілген тәртіпте жұмыссыз болып
4) некеге тұрмаған әйел;
5) ата-ана құқығын жою немесе шектеу туралы сот шешімінің
6) зорлану нәтижесінде болған жүктілік;
7) қашқын (бұл жерде босқын әйелдер жөнінде айтылған шығар
8) отбасында мүгедек баланың бар екендігі;
9) жүктілік кезінде некені бұзу;
10) баланың көптігі (балардың саны 4 және одан көп
Егер жүкті әйелдің көрсетілген әлеуметтік көрсеткіштерден бөлек негіздемелері болатын
Жасанды түсік жасау арқылы жүктілікті тоқтату операцияларының медициналық көрсеткіштері
1) жұқпалы және паразитарлық аурулар (осы аурулардың бес түрі
2) ісіктер (осы немесе өткен кездердегі әр локализациядағы, соның
3) эндокриндік жүйенің аурулары (уытты диффуздық зоб, гипотериоз, диабет,
4) қан және қан шығатын органдарының аурулары (анемиялар, лейкоздар,
5) психикалық аурулар (жеке бастың өзгеруімен болатын созылмалы маскүнемдік,
6) нерв жүйесі мен сезім мүшелерінің аурулары (орталық нерв
7) қан айналымы жүйесінің аурулары (жүректің созылмалы құздамалық аурулары,
8) тыныс мүшелерінің аурулары (демалу жетіспеушіліктері күрделенуінің төменгі демалу
9) ас қорыту органдарының аурулары (өңештің тарылуы, жасанды өңеш,
10) зәр шығару саласының аурулары (бүйректік жетіспеушілік, гидронефроз, поликистоз,
11) қиыстыру тіндерінің диффуздық аурулары (жүйелік қызыл жегі, зақымдалған
Жалпы алғанда медициналық көрсеткіштер қатарына 80-нің үстінде ауру түрлері
Жалпы алғанда жүктілікті жасанды тоқтатудың әлеуметтік және медициналық көрсеткіштер
Жасанды түсік арқылы жүктілікті тоқтату операциясын жасау үшін бірнеше
1) жүкті әйелдің тілегі бойынша етеккірдің 20 күнге дейін
2) әлеуметтік көрсеткіштермен 12 аптадан 22 аптаға дейін (3
3) жүкті әйелдің өміріне қауіпті медициналық көрсеткіштер болса оның
Сонымен қатар, Ережеде операция жасауға тыйым салатын негізгі көрсеткіштер
1) әйелдердің жыныс органдарының қабынуының, оның ішінде жыныстық қатынас
2) қандай да болсын локализациядағы қабыну процестері;
3) өткір жұқпалы аурулар.
Осы аталған ауруларды емдегеннен кейін ғана жүктілікті тоқтату операциясына
Жүктілікті жасанды тоқтату әйелдің ниеті (тілегі) бойынша жүктіліктің 12
Кәмелетке толмағандардың жүктілігін жасанды түрде тоқтату үшін олардың ата-аналарының
Заңсыз жасалған аборт үшін қылмыстық жауапкершілік қарастырылады (5-ші тармақ)
Демек, бұл ережелерді талдау арқылы келесі қорытындылар жасауға болады:
1) іштегі баланы алып тастау 3 айлық мерзім ішінде
2) жүктілік мерзімі 3 айдан асып кеткен болса, 5,5
3) 5,5 айдан (22 апта) асқан жүктілік мерзімінде аборт
Осы қорытындыларды түйіндейтін болсақ 5,5 айдан (22 аптадан) кейін
Мұның себебі, біздің ойымызша, тағы да 6 аптадан (1,5
Шыныменде 22 аптадан кейін аборт жасау мәселесі әйелдің тілегіне
Жоғарыда атап өткеніміздей 5 айлық кезден бастап ана құрсағындағы
Ұрықтың бойы 35 сантиметрге, салмағы 1000 граммға жетпесе де
Халықаралық құжаттардағы жасанды түсік жасау (аборт) мәселесіне де көңіл
Осы зерттеушілер сол сияқты Канадаға қатысты істі де келтіреді.
1988-ші жылы Канаданың Жоғары соты Қылмыстық кодекстің 251-ші бабын
Еуропалық зерттеуші Микеле Де Сальвианың еңбегінде Адам құқықтары жөніндегі
Сонымен, жоғарыдағы нормативтік құжаттарды талдау арқылы өмір сүру сәтінің
1) биологиялық тұрғыдан өмір сүру сәті ана құрсағындағы 7
2) заңи тұрғыдан өмір сүру құқы сәбидің туылып ана
Ресейлік зерттеуші С.С. Шевчук қарастырып отырған мәселеге байланысты қызықты
Бұған қарсы пікірді М.Н. Малеина еңбегінен кездестіреміз. Ғалым іштегі
Бүгінгі таңда құқықтық әдебиеттерде осы екі көзқарас сараланады.
С.С. Шевчуктің көзқарасын бірден құптау қиын, өйткені оның ұсынып
Мысалы, ҚР-ң Азаматтық кодексінде (АК) азаматтың құқық қабілеттілігі оның
Көріп отырғанымыздай бұл жерде мұра қалдырушыдан іште қалған нәресте
Біздің ойымызша 7 айлық кезден бастап ана құрсағындағы ұрық
Медицина саласындағы нормативтік құқықтық актілер осы көзқарасты қабылдауға өте
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, ҚР-сы Конституциясының 15-ші бабының құрамына
«1-1. Мемлекет адам өмірін адамның туылуына дейін қамқорлығына алады».
Салалық заңнама ережелерінің мазмұны үшін (азаматтық, медициналық заңнама) мұндай
Бұл мәселенің маңыздылығын келесі деректерден байқауға болады: Дүниежүзілік денсаулық
Ана мен бала өлімі мемлекеттердің әлеуметтік саясатын салыстыру бойынша
Бұл статистиканы қалай қорытындылауға болады? Яғни, экономикалық табыстарымен мақтануды
Бұған дәлел ­ Шымкенттегі СПИД дертіне шалдыққан нәрестелер мен
Әрине, соңғы жылдары бұл салада белгілі бір өзгерістер орын
Осы тенденция жалғасын тауып, одан әрі күшейе берсе жағдайдың
Талдауды қажет ететін келесі үлкен мәселе ­ адамның өлу
Медициналық әдебиеттерде өлімді ­ организмнің кері қайтарылмайтын тіршілігінің тоқталуы,
Клиникалық өлім ­ өлу процесінің кері қайтарылуы мүмкін сатысы
Биологиялық өлім болса ­ организмді қайта тірілту бойынша шаралар
Дегенмен мәселенің құқықтық қырларына оралайық. Ресейлік зерттеуші В.Е. Лапшин
1) өлімнің медициналық­биологиялық анықталуын реттеу;
2) адам өлімін оның құқықтық салдары жағынан реттеу.
Егер өлімнің орын алғанын құқық арқылы реттеу мәселесі биологиялық
Адам өліміне байланысты пайда болатын құқықтық қатынастар ­ құқық
Адамның өлу сәтін анықтаудың маңыздылығын түсінуге болады, өйткені бұрыңғы
Қазір бұл белгілер де ескіріп қалып отыр, өйткені арнайы
19-шы мамыр 1997-ші жылғы ҚР­да азаматтардың денсаулығын сақтау туралы
«1. Өлімді дәрігер немесе фельдшер анықтайды. Адамның өлгенін анықтау
2. Өмірді сақтап тұрған аппаратура өлім анықталған жағдайларда ғана
3. Медицина қызметкерлеріне эвтаназияны жүзеге асыруға тыйым салынады» [68].
Көріп отырғанымыздай бұл баптың «атына заты сай емес», өйткені:
1) норманың өзі бланкеттік сипатқа ие, яғни ол тиісті
2) баптың аталымында өлу сәтін анықтау туралы айтылған болса
3) адамның өлгенін анықтайтын өлшемдер заңның өзінде емес ведомстволық
4) баптың аталымында көрсетілгендей өмірді сақтап тұрған аппаратураны тоқтату
5) баптың реттеу объектісіне тіптен қатысы жоқ мәселе -
Осындай көптеген кемшіліктердің орын алуынан болса керек, бұл заң
Жоғарыда көрсетілген кемшіліктер бұл заңда жойылған.
Бұл заңның 32-ші бабы «Биологиялық өлімді анықтау. Өмірге дем
Баптың бірден көзге түсетін тұсы ­ «биологиялық өлім» деген
Биологиялық өлім мынадай белгілердің жиынтығы негізінде расталады:
1) жүрек қызметінің тоқтауы;
2) тыныс алудың тоқтауы;
3) орталық жүйке жүйесі жұмысының тоқтауы.
Бірақ биологиялық өлім анықталғанның өзінде адамның өмір сүруін сақтап
Бас миының біржола семуін анықтау үшін арнайы құқықтық процедура
Органдар мен тіндерді кейіннен транспланттау үшін алуды қамтамасыз ететін
Өмірге дем беру жөніндегі жасанды шаралар жоғарыда көрсетілген екі
1) биологиялық өлім расталып;
2) дәрігер-мамандардың консилиумы бас миының біржола семуін тіркеген кезде,
Өлімді растауды дәрігер немесе фельдшер жүзеге асырады.
Байқап отырғанымыздай бұрыңғы заңға қарағанда жаңа заң биологиялық өлімді
Тағы бір ескере кететін жай ­ эвтаназия мәселесі жаңа
Адамның өлу фактісі барлық медициналық және құқықтық шарттардың сақталуы
Патологиялық-анатомиялық ашу өлімнің себептерін анықтау мен аурудың диагнозын нақтылау
Өлген адамның жақын туыстарының немесе заңды өкілінің талап етуі
Бүгінгі күні патологиялық-анатомиялық ашу 2004-ші жылдың 20-шы желтоқсанында ҚР
Өлу туралы дәрігерлік куәліктің берілуі мен толтырылу тәртібі
Патологиялық анатомиялық ашудан кейін өлу туралы куәлік бірден беріледі
Егер өлімнің себебін анықтау не нақтылау үшін лабораториялық зерттеулер
Лабораториялық зерттеулер нәтижесі белгілі болғаннан кейін алдын­ала куәліктің берілуінен
Сонымен, адамның өлу сәтін анықтау үшін екі түрлі белгілер
1) медициналық көрсеткіштер (биологиялық өлім мен бас миының біржола
2) құқықтық көрсеткіштер (бас миының біржола семуін дәрігер-мамандардың консилиумымен
Осы екі жағдай бірден орын алған кезде ғана адамның
Егер адамның өлімі апаттан не басқа да төтенше жағдайларда
Осының негізінде тиісті куәлік беріледі, яғни құқықтық тұрғыдан болған
Мұның барлығы адам өлімінен кейін пайда болатын көптеген құқықтық
Қазақстан Республикасындағы өмір сүру конституциялық құқығын жүзеге асыру мемлекеттік-құқықтық
2.1 Адамның өмір сүру конституциялық құқығын жүзеге асыру бойынша
Мемлекет аумағындағы кез-келген адам мемлекет тарапынан қорғауға алынатыны, ал
Қалай болса да ҚР Конституциясының 15-ші бабында бекітілген «әркімнің
Демек, адамның өмір сүру конституциялық құқығын жүзеге асырудың мемлекеттік-құқықтық
Жоғарыда тұжырымдалған сауалдың жауабын Қазақстан Республикасы Конституциясының түсініктемелерінен табуға
Осы келтірілген түсініктемеден екі негізгі ережені ерекше бөліп көрсету
Академик Ғ.Сапарғалиевтің басшылығымен жарық көрген ҚР­сы Конституциясының түсініктемесінде адамның
Ол жерде конституциялық кепілдіктер туралы былай делінген:
«Өмір сүру құқығы абсолютты да ажырамас болып табылады және
Жоғарыда көрсетілген Конституцияның 28­ші, 29­шы және 31­ші баптарына қатысты
Ал, енді бейбіт әрі қарусыз жиналу, жиналыстар, митингілер мен
Демек, жоғарыда көрсетіліп кеткен конституциялық кепілдіктер қатарынан осы норманы
Енді, адамның өмір сүру құқығын қамтамасыз ету және қорғау
Осы орайда салалық заңнаманың келесі түрлері келтірілген:
- денсаулық туралы заңнама (мысалы, адамның өмірін сақтап тұратын
- қылмыстық заңнама (Қылмыстық кодексте адамның өмірін қорғайтын бірқатар
- әкімшілік құқықтық заңнама (Әкімшілік кодексте адам өмірін қорғау
- азаматтық құқықтық заңнама (Азаматтық кодекстегі адамды өлді деп
- қылмыстық атқарушылық заңнама (мысалы, өміріне қауіп-қатер төніп тұрған
Біздің ойымызша, адамның өмір сүру құқығын қамтамасыз ету және
Осы сауалға жауап бере отырып тікелей байланыс туралы айтсақ
Демек, жоғарыдағының барлығын қорытындылайтын болсақ адамның өмір сүру конституциялық
Қазақстандық зерттеуші М.Б. Үсенова адамның азаматтық құқықтары мен бостандықтарын
Бұл автор адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ететін жалпы
Біздің жағдайымызда, яғни мемлекеттік­құқықтық механизмінің құрамына қоғамдық ұйымдарды қосу
М.Б. Үсенова адам құқықтарын қамтамасыз етудің жалпы механизміне адамның
Сонымен, М.Б. Үсенованың берген анықтамасы да, біздің беріп отырған
Біздің түсінігіміз бойынша механизм ұғымы, құзыретіне адам құқықтарын қорғау
Мәселені басқа жағынан да көрсетуге болады. Мемлекеттік органдардың болуы
Іс жүзінде кейбір қазақстандық авторлардың осындай түсінікке сүйенетінін олардың
Сонымен қатар Р.Р. Сұлтановтың еңбегінде кездесетін көзқарасты да айтып
ҚР­сы Конституциясының 1-ші бабы адам құқықтары мен бостандықтары идеясын
ҚР­сы Конституциясының 12-ші бабының 2-ші тармағында бекітілген «адам құқықтары
Осы норма жөнінде отандық ғалымдар Қ.К. Айтхожин мен Е.
Бұл норманың түсініктемесі ҚР­сы Конституциялық Кеңесінің 28-ші қазан 1996-шы
Адам құқықтары мен бостандықтарынан ешкім айыра алмайды дегенді Конституция
12-ші баптың 2-ші тармағындағы заңдар мен өзге де нормативтік
Сонымен қатар, Конституциялық Кеңестің қарастырып отырған Қаулысы бойынша Конституцияның
Өмір сүру құқығының ажырамастығына ешбір күмән келтіре алмаймыз.
Ал енді өмір сүру құқығының біздің елімізде абсолютты сипаты
Құқық теориясында құқықтық норма мен оның негізінде пайда болатын
Осындай белгілердің ішінен субъектілердің анықталу дәрежесі бойынша барлық қарым­қатынастарды
Отандық ғалымдардың ішінен осыған қатысты ойды А.Б. Сейфуллинаның еңбегінен
Өмір сүру құқығы абсолюттылық сипатқа ие болуы үшін осы
Демек, Конституцияның өзі адам өмірін кейбір жағдайларда қиюға мүмкіндік
Әрине, адамның өмір сүру құқығының абсолютты болмауы тек біздің
Сонымен, адамның өмір сүру құқығының абсолютты сипатына, осы құқықты
2.2 Адамның өмір сүру конституциялық құқығын жүзеге асыру бойынша
Тікелей талдауға өтуден бұрын, ең алдымен конституциялық құқықтар мен
«Кепілдік» ұғымы көптеген сөздіктерде қамтамасыз ету мағынасында кездеседі. Біз
Кеңес Одағы кезіндегі көрнекті заңгер-ғалым Л.Д. Воеводин осы мәселені
Жалпы алғанда кеңестік кезеңнің өзінде «жайттар» мен «құралдар» ұғымдары
1) белгілі бір нәрсеге ықпал ететін, оны анықтайтын жағдайлар;
2) белгілі бір қызмет түрінің жүзеге асырылатын жағдайы;
3) өмірдің, қызмет түрінің белгілі бір саласында орнатылған ережелер;
4) белгілі бір мәселе туралы ауызша не жазбаша келісімдер;
5) келісім-шарт тараптарының белгілі бір әрекеттерін көздейтін келісім баптары;
6) келісімге келуші тараптардың бірімен қойылатын талаптар.
Соңғы жағдайдан басқаларының барлығында жоғарыда келтірілген жайттар белгілі бір
Сонымен қатар, «жайттар» мен «құралдар» арасындағы айырмашылықтар көбінесе шартты
Кепілдіктердің мақсаты конституциялар мен заңдарда белгіленген тұлғаның құқықтық мәртебесі,
Қарастырып отырған мәселенің тағы бір маңызды қыры – кепілдіктердің
Сонымен, адам құқықтары мен бостандықтары кепілдіктерінің функциялық маңыздылығын әдебиеттерде
Жалпы кепілдік деген ұғымға сипаттама бергеннен кейін құқықтық кепілдіктің
Адамның өмір сүру конституциялық құқығын қамтамасыз етудің құқықтық кепілдіктері
Айтарлық, қазіргі заманда адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарының үнемі
Қалай болса да, алдымызға қойып отырған мақсатқа жету үшін
Жалпы алатын болсақ аталмыш ұғым құқық аясымен қатар қоғамдық
Сол сияқты «қамтамасыз ету» ұғымына тығыз байланысты бір ұғым
Ал енді қарапайым жағдайда (күнделікті өмірде) «қамтамасыз ету» ұғымының
Сонымен бірге, кейбір кеңестік кезеңдегі заңгерлер тұлғаның құқықтары мен
Сонымен, «кепілдік» пен «қамтамасыз ету» ұғымдарының арақатынасын анықтау барысында
Әрине, құқық ғылымында қарастырып отырған мәселе бойынша ғалымдардың көзқарастары
Осы тұрғыдан қолданыстағы заңнамаға үңілетін болсақ аталмыш ұғымдардың әртүрлі
40­шы баптың 2­ші тармағы «Республиканың Президенті – халық пен
Қазақстанның 1993­ші жылғы Конституциясының құрамында IV бөлім «Конституцияны сақтау
Осы тараудағы баптарға көңіл бөлсек, оларда «кепілдік» пен «қамтамасыз
Демек, жоғарыдағы жағдайларда «қамтамасыз ету» ұғымын алдын-ала қойылған мақсатқа
Тағы да бір қызықты жағдай «Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі
17-ші баптың 2-ші тармағы «Қазақстан Республикасы өзінің ұлттық қауіпсіздігін
Бұл жерде кепілдіктер туралы айтылған, яғни қамтамасыз етудің құралдары
Көрсетіп отырған баптың 3 тармағында қамтамасыз ету ұғымы белгілі
1) осы аядағы мемлекет қызметінің негізгі бағыттарын анықтау;
2) ұлттық қауіпсіздікке төнетін қауіп-қатерлерді табу және болжау;
3) ұлттық қауіпсіздікке төнген қауіп-қатерлердің, оның ішінде осы қауіп-қатерлерді
4) ұлттық мүдделерге тікелей қауіп-қатер пайда болған, оларға қол
5) ұлттық мүдделерді қорғау, ұлттық қауіпсіздікке қол сұғатын заңсыз
6) ұлттық мүдделерге қол сұғуға байланысты әрекеттердің салдарын шеңберлеу
Сол сияқты «қамтамасыз ету» ұғымы материалдық қамсыздандыру мағынасында да
Сонымен, жоғарыда айтылғандарды былайша түйіндеуге болады: «қамтамасыз ету» мен
Бұл түсінік әйгілі қазақстандық ғалым Ғ.С. Сапарғалиевтің көзқарасына сай
Ө.Қ. Қопабаевтың ойы бойынша «жазба конституциялардың бәрінде де мемлекет
Демек, кепілдіктер барлық елдердің конституцияларына тән мәселе.
Кепілдіктерге қатысты қиын проблемалардың бірі – оларды сыныптау мәселесі.
Кепілдіктердің сыныптамалары арасынан оларды жалпы және арнайы кепілдіктер деп
Қалай болса да ғылымдағы кепілдіктер сыныпталуының жиі кездесіп отыратын
Ғалымның айтуы бойынша көрсетілген ұғымдардың алмастырылып алынуы заң нормаларын
Бүгінгі таңдағы құқықтық әдебиеттерде кепілдіктердің ішкі мемлекеттік және халықаралық-құқықтық
Кепілдіктердің көрсетілген түрлерінің барлығы, ішкі мемлекеттік не халықаралық-құқықтық кепілдіктер
Аталмыш кепілдіктер заңнамада бекітіледі, бірақ тұлға құқықтары мен бостандықтарының
Құқықтық кепілдіктердің құқық нормаларын қолдануға тікелей байланысы болғандықтан олар
Бұл жөнінде әдебиеттерде басып айтылған. Мысалы, ресейлік заңгер-ғалым Л.Д.
Бір кепілдіктер қоғам және мемлекетпен орнатылса, тағы біреулері тұлғалардың
Кепілдіктердің басым көпшілігі объективтік сипатқа ие, олар әлеуметтік, экономикалық,
Ал субъективтік кепілдіктер болса конституциялық міндеттерді жүзеге асыру барысында
Демек, қазіргі кезде мемлекеттердің, олардың ішінде Қазақстанның да, ата
Дегенмен де еліміздің Ата-заңындағы кейбір нормалар тұлға құқықтарының әлеуметтік-экономикалық
Өмір сүру құқығының конституциялық кепілдіктеріне, біздің ойымызша, келесі ережелерді
Сонымен қатар, өмір сүру құқығының конституциялық кепілдіктеріне, біздің ойымызша,
Салалық заңнамаға келсек, өмір сүру құқығын кепілдендіретін заңнамаға денсаулықты
Көптеген кепілдіктер ішінен маңыздыларының бірі ­ тиісті мемлекеттік органдардың
2.3 Өмір сүру құқығын жүзеге асыру механизмінің түрлері
Алдынғы бөлімде көрсеткеніміздей адамның өмір сүру құқығы екі бөліктен
Біздің қарастырып отырған мемлекеттік­құқықтық механизмдердің барлығы ­ адамның өміріне
Сонымен, адамның өмір сүру құқығының кепілдіктері мен оларды жүзеге
1) қылмыстық­құқықтық механизмі;
2) азаматтық­құқықтық механизмі;
3) әкімшілік­құқықтық механизмі.
Ресейлік зерттеуші Т.М. Фомиченко өмірге қолсұқпаушылық құқығын бұзудың екі
Көріп отырғанымыздай зерттеуші адам өміріне қол сұғылмау құқығының бұзылуын
Алайда Т.М. Фомиченконың ойы қылмыстық­құқықтық механизмі шеңберінде қаралса дұрыс
Осы орайда Е.Ж. Жұмабаев, мемлекеттің қылмыстық саясатын зерттей отырып,
Сонымен қатар, қылмыстық­құқықтық механизмімен қатар қылмыстық­ процессуалдық және қылмыстық­атқарушы
Біздің пайымдауымызша қылмыстық­құқықтық механизмінің орталық бөлігін «қажетті қорғану» институты
Қажетті қорғану қылмыстық құқық институты болып табылады және оның
ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 1994-ші жылғы қаулысының 20-шы тармағында
ҚР ҚК­ң түсінігінде қажетті қорғану қылмыспен күресуде маңызды және
ҚР ҚК­ң түсінігінде анықтауды талап ететін де жері бар.
1) жоғарыда келтірілген ҚР Конституциясының 13-ші бабына сүйенсек қажетті
2) қажетті қорғану институты тек Қазақстан азаматтарына ғана емес,
Осы ескертпелерді басшылыққа алсақ, ҚР ҚК­ң қажетті қорғануға қатысты
Қажетті қорғануды жүзеге асырудың бірнеше шарттары бар, олар:
1) қиянат қоғамға қауіпті болуы керек (адам өміріне жасалған
2) қол сұғушылықтың нақты орын алуы, яғни, адам өміріне
3) жалған қорғаныстың болмауы, яғни қоғамға қауіпті қол сұғушылық
4) қиянаттың қаупі мен сипатына қорғанудың көрінеу сәйкес келмеуі
Сонымен, адам өміріне қол сұғу нәтижесінен қауіп төнген болса,
Бұл жерде бір сұрақ туындайды, яғни қажетті қорғану шегінде
Демек, адам өміріне қарсы жасалған қолсұғушылыққа тойтарыс беру нәтижесінде
ҚР­ң ҚК­мен қажетті қорғануға қатысты бір ғана жағдайда қылмыстық
ҚР ҚК­ң 66-шы бабы бойынша үрейлену, қорқу немесе сасқалақтау
Сөйтіп ҚР ҚК­сы адамға кез келген қиянаттан өзінің және
Г.А. Мукамбаева айтатындай «егер біз өз қатынастарымыздың мемлекет тарапынан
Бірақ өмір сүру құқығына қолсұқпаушылықты, біздің ойымызша, адам бір
Қажетті қорғану шегінде адам өлтіру жан күйзелісі үстінде (аффект)
Жалпы алғанда қажетті қорғануға қатысты Жоғарғы Сот Пленумының 1994-ші
Қылмыстық­құқықтық механизмі шеңберінде өмір сүру құқығының жүзеге асырылуын кепілдендіретін
Аса қажеттіліктің қажетті қорғануға ұқсастығы болғанымен айырмашылығы да бар:
Демек, өмір сүру құқығына қатысты заңға енгізілген аса қажеттілік
Егер қажетті қорғану мен аса қажеттілік институттары адам өміріне
Орынды тәуекел ету институты бір ғана жағдайда өмір сүру
Сонымен, егер қажетті қорғану мен аса қажеттілік институттары өмір
Өмір сүру құқығын жүзеге асырудың қылмыстық­құқықтық механизмінің шеңберінде жоғарыдағы
қасақана кісі өлтіру;
жаңа туған сәбиді анасының өлтіруі;
жан күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру;
қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру;
қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті шаралардың шегінен шығу
абайсызда кісі өлтіру;
өзін­өзі өлтіруге дейін жеткізу.
Сонымен қатар, ҚР ҚК­ң басқа тарауларында да осыған ұқсас
Осы қылмыстармен бірге адам өміріне тікелей нұқсан келтірмегенімен, адам
1) адамға қарсы қылмыстарды қамтитын 1-ші тарау бойынша:
- денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру (103 бап);
- ауыстырып салу не өзгедей пайдалану үшін адамның органдарын
- заңсыз аборт жасау (117 бап); - науқасқа көмек
- қауіпті жағдайда қалдыру (119 бап); - зорлау (120
- нәпсіқұмарлық сипатындағы күш қолдану (121 бап);
- адамды ұрлау (125 бап); - бас бостандығынан заңсыз
- психиатриялық стационарға заңсыз орналастыру (127 бап);
2) отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстарды қамтитын 2
3) адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы
4) бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарды қамтитын 4
5) мемлекеттің конституциялық құрылысына және қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарды қамтитын
­ қарулы бүлік (169 бап); - диверсия (171 бап);
6) меншікке қарсы қылмыстарды қамтитын 6 тарау: - қарақшылық
7) қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстарды қамтитын
­ терроризм (233 бап); - адамды кепілге алу (234
- үйлерді, құрылыстарды, қатынас және байланыс құралдарын басып алу
- әуе немесе су көлігін не жылжымалы темір жол
- теңіз қарақшылығы (240 бап);
- атом энергетикасы объектілерінде қауіпсіздік ережелерін бұзу (244 бап);
- тау­кен немесе құрылыс жұмыстарын жүргізу кезінде қауіпсіздік ережелерін
- жарылыс қауіпі бар объектілерде қауіпсіздік ережелерін бұзу (246
- радиоактивті материалдармен заңсыз жұмыс істеу (247 бап);
- радиоактивті материалдармен жұмыс істеу ережелерін бұзу (249 бап);
- өрт қауіпсіздігі ережелерін бұзу (256 бап);
8) халықтың денсаулығына және адамгершілікке қарсы қылмыстарды қамтитын 10
- есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды тұтынуға
- жекеше медициналық практикамен немесе жекеше фармацевтикалық қызметпен заңсыз
- санитарлық­эпидемиологиялық ережелерді бұзу (267 бап);
- қауіпсіздік талаптарына сай келмейтін тауарлар шығару немесе сату,
9) экологиялық қылмыстарды қамтитын 11 тарау:
- суларды ластау, бітеу және сарқу (281 бап); -
10) көліктегі қылмыстарды қамтитын 12 тарау:
­ темір жол, әуе немесе су көлігі қозғалысы мен
­ көлік құралдарын жүргізуші адамдардың жол қозғалысы және көлік
- көлік құралдарын сапасыз жөндеу және оларды техникалық ақауларымен
- көлік құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыздыққа келтіру
- көліктің қауіпсіз жұмыс істеуін қамтамасыз ететін ережелерін бұзу
- поезды қажет болмаған жағдайда өз бетінше тоқтату (301
- магистралдық труба құбырларын салу, пайдалану немесе жөндеу кезінде
- труба құбырларын зақымдау немесе қирату (304 бап);
- кеме капитанының апатқа ұшырағандарға көмек көрсетпеуі (305 бап);
- ұшудың халықаралық ережелерін бұзу (306 бап);
11) мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас
­ салақтық (316 бап);
12) сот төрелігіне және жазалардың орындалу тәртібіне қарсы қылмыстарды
- сот төрелігін жүзеге асыруға немесе алдын ала тергеу
- бас бостандығын айыру орнынан, тұтқындаудан немесе қамаудан қашу
13) әскери қылмыстарды қамтитын 16 тарау:
- айналадағыларға қауіп туғызатын қару­жарақты, сондай­ақ заттар мен нәрселерді
- машиналарды жүргізу немесе пайдалану ережелерін бұзу (391 бап);
- ұшу немесе оған даярлану ережелерін бұзу (392 бап);
- кеме жүргізу ережелерін бұзу (393 бап).
Сонымен, ҚР ҚК­ң қорғауға алған объектілерінің ішінен тек үшеуінің
1) экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар (7 тарау);
2) коммерциялық және өзге де ұйымдардағы қызмет мүдделеріне қарсы
3) басқару тәртібіне қарсы қылмыстар (14 тарау).
ҚР­сы ҚК­ң аталған тарауларында адам өлімімен ұштасатын қылмыс құрамдары
Жоғарыдағылардың негізінде туындайтын тағы бір қорытынды ­ ҚР­сы ҚК­мен
Адам өлімімен ұштасатын қылмыстар құрамы көбінесе келесі тарауларда кездеседі:
­ 1 тарауда (жеке адамға қарсы қылмыстар) ­ адам
­ 9 тарауда (қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы
­ 12 тарауда (көліктегі қылмыстар) ­ адам өмірін қосымша
Демек, осы салалар адам өміріне ерекше қауіпті болып табылады.
Қылмыстық­процессуалдық механизмге келсек, ол, біздің ойымызша, тар мағынадағы ұғым,
ҚІЖК­ң 167-ші бабы ерекше маңызды. Бұл бапта қылмыстық іс
Талап­арыз қанағаттандырылатын болса сот үкімінде мұны өз еркімен орындау
Бұл тәртіптің кейбір ерекшеліктері ҚР Жоғарғы сотының 20-шы маусым
Егер айыптауыш үкім қабылданса азаматтық талап­арыз толығымен не ішінара
24-ші сәуір 1992-ші жылы «Қылмыстардан жәбірленген тұлғалардың құқықтары мен
Өкінішке орай Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейінгі кездегі заңнамасы бұл
Осы жерде біз өмір сүру құқығын жүзеге асырудың азаматтық­құқықтық
Жоғарыдағы ережелерді талдау арқылы келесі қорытындыға келуге болады: өмір
Жалпы алғанда қылмыстық­процессуалдық нормалар жетілдіруді талап етеді және өмір
Өмір сүру құқығын жүзеге асырудың азаматтық­құқықтық механизмі шеңберінде қарастырылуға
Азаматты хабар-ошарсыз кеттi деп тану тәртібі ҚР­сы АК­ң Жалпы
Хабар-ошарсыз кеттi деп танылған адамның мүлкiне сот шешiмiнiң негiзiнде
Хабар-ошарсыз кеттi деп танылған адам келген немесе оның тұрған
Азаматты өлдi деп жариялау тәртібі ҚР­сы АК­ң 31-32 баптарында
Өлдi деп жариялау туралы сот шешiмi заңды күшiне енген
Адамды өлдi деп жариялау туралы заңды күшiне енген сот
Өлдi деп жарияланған адам тiрi оралған немесе оның тұрған
Өлдi деп жарияланған азаматтың мүлкi ақысы төленетiн мәмiле бойынша
Мүлiктi иелiктен шығарушы адам өлдi деп жарияланған адамның мүлiктi
Адамды хабар­ошарсыз кетті деп тану және өлді деп жариялау
Мұрагерлікке қатысты қарым­қатынастар адам өлгеннен кейін пайда болады. Хабар­ошарсыз
Мұра қалдырушының жеке басына тығыз байланысты келесі құқықтар мен
Мұрагерлер қатарына мұра қалдырушының тiрi кезiнде iште қалған және
Мұрагерлік институтының мақсаты, байқасақ, өлген адамның, оның мұрагерлерінің ең
Өсиеттiк бас тартуға (легат) сәйкес өсиет қалдырушы өсиет бойынша
Жүктеу институтына сәйкес өсиет қалдырушы өсиет бойынша мұрагерге қандай
Жалпы алғанда хабар ошарсыз кетті деп тану, азаматты өлді
Азаматтық құқық бойынша адам өміріне келтірілген нұқсаннан туындайтын міндеттемелер
Басынан бастап бір міннің болуын атап кетейік: ҚР АК­ң
Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелер бойынша келесі жалпы ережелер қарастырылған.
Азаматтың қайтыс болуы салдарынан залал шеккен адамдарға зиянды өтеу
Қайтыс болған адамның асырауында болған және ол қайтыс болғаннан
Ата-аналарының бiреуi, зайыбы не жұмыс iстемейтiн және қайтыс болған
Заң бойынша зиянды өтеу мерзімдері:
1) кәмелетке толмағандарға - 18 жасқа толғанға дейiн;
2) он сегiздегi және одан да ересек жастағы оқушыларға
3) 58 жастан асқан әйелдер мен 63 жастан асқан
4) мүгедектерге мүгедектiк мерзiмiне;
5) ата-аналарының бiреуiне, жұбайына не қайтыс болған адамның асырауында
ҚР АК­ң 941-ші бабы бойынша азамат қайтыс болған жағдайда
Азаматтың қайтыс болуына байланысты зиянды өтетуге құқығы бар адамдарға
Зиянды өтеудiң мөлшерiн анықтаған кезде адамдарға асыраушының қайтыс болуына
Асыраушының қайтыс болуына байланысты зиянды өтетуге құқығы бар адамдардың
Тауарлардың, жұмыстардың, қызмет көрсетулердiң жеткiлiксiздiгi салдарынан келтiрiлген зиянды өтеуге
Сонымен қатар адам өліміне байланысты моральдық зиян да өтелуі
Моральдық зиянды өтеу мәселесі тұлғаның кінәсіне байланыстырылуы керек. Тек
Адам өліміне қатысты моральдық зиян ретінде жеке тұлғаның жәбiрленушi
Егер қаза болған адам мемлекеттік органдарда не бюджеттік мекемелерде
Жоғарыдағы ережелерді жалпы түрде қорытындылайтын болсақ келесі проблемаларды атап
Сонымен қатар, қаза болған адамның өміріне мемлекет ешбір экономикалық
Ғ.А. Жайлин осы ойды былайша жеткізеді: «зиян келтіру бойынша
Бұл жерде тергеу органдарының кінәсінен бұрын заңнамада қолданылатын тәсілдің
Азаматтық заңнаманы талдау барысында денсаулығына зиян келтірілген адамға төленетін
Қазақтың дәстүрлі әдет­ғұрып құқығында адам өліміне кінәлі азаматтар оның
Сондықтан да біздің ойымызша Қазақстанда адам өмірінің мүліктік эквиваленті
Мұндай мүмкіндіктің шет­жағасын қазақстандық ғалымдардың еңбектерінен кездестіруге болады. Мысалы,
Жоғарыдағы мәселені ҚР­ң кез келген азаматының өмірін дүниеге келген
Отандық ғалым Ғ.А. Жайлинның айтуынша «тұлғаға қарсы қылмыстардан келтірілген
Ескере кететін бір жәй ­ адам өміріне зиян келтірушінің
2006-шы жылғы республикалық бюджет туралы ҚР­ң заңы бойынша 2006-шы
Өмір сүру құқығын жүзеге асыруға қатысты қылмыстық­атқарушылық механизміне келсек,
Өмір сүру құқығын жүзеге асырудың әкімшілік­құқықтық механизмі, біздің ойымызша,
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық Пактінің 6-шы бабына
Конституцияның 40-шы бабы бойынша Президент «адам және азамат құқықтары
Кешірім жасау туралы материалдарды қарауды ҚР Президентінің жанындағы консультативтік-кеңесші
Комиссияның отырысы оның мүшелерінің үштен екісі қатысқан ретте құқылы
Комиссияның шешімі оның қатысып отырған мүшелерінің көпшілік даусымен қабылданады.
Кешірім жасау туралы мәселе қаралған кезде: 1) жасалған қылмыстың
Комиссияның жұмыс органы ҚР Президенті Әкімшілігінің Құқық қорғау және
Кешірім жасау процедурасы тиісті тәртіппен жүзеге асырылады. Бұл жөніндегі
Өлім жазасына немесе өмір бойына бас бостандығынан айыруға сотталған
Өлім жазасын орындауға мораторийдің қолданылуы кезеңінде, сондай-ақ мораторийдің күші
Мекеме әкімшілігі немесе жазаны атқарушы орган кешірім жасау туралы
Кешірім жасау туралы өтінішке тіркелген және түзеу мекемелері арқылы
ҚР Президенті өз қарауы бойынша кешірім беру конституциялық құқығын
Мекеме әкімшілігінен немесе жазаны атқарушы органнан келіп түскен кешірім
Соттаудың негізсіздігі немесе заңдылықтың бұзылуы жөнінде тексеруді қажет ететін
Кешірім жасау туралы өтініштерді Комиссияның қарауына енгізуге негіздер болмаған
Кешірім жасау туралы өтініштерді ҚР Президенті Әкімшілігінің Құқық қорғау
Кешірім жасау туралы немесе кешірім жасау туралы өтініштерді қабылдамау
Өлім жазасына сотталған адамдарға қатысты үкімдердің орындалуы туралы ақпаратты
Жаңадан белгілі болған жағдаяттар бойынша немесе оларға кешірім жасау
Сөйтіп, кешірім беру процедурасы көрсетілген тәртіп негізінде жүзеге асырылады.
Әкімшілік­құқықтық механизм шегінде өмір сүру қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған
Әкімшілік­құқықтық механизмге өлім жазасына мораторий жариялауды тәкелей жатқызуға болады,
Өмір сүру құқығының жүзеге асырылуын қамтитын механизмдердің жиынтығы жалпы
Сонымен қатар, денсаулықты, айналадағы ортаны сақтау заңнамасының, қару­жарақтың айналымға
Мұндай қорытындыны отандық ғалымдардың еңбектеріне сүйеніп жасап отырмыз. Мысалы,
Сөйтіп әкімшілік­құқықтық механизмінің құрамына біз кешірім беру институты мен
Қорытынды
Диссертацияда қарастырылған мәселелерді түйіндейтін болсақ, ең алдымен «өмір» және
Адамның өмір сүру құқығы дегеніміз жаратылыстан біткен өзгелердің қол
Адам құқықтары мен бостандықтарын буындарға бөлетін сыныптамада өмір сүру
Диссертацияда өмір сүру құқығының жеке мүліктік емес азаматтық құқық
Жұмыста «өмірге қолсұқпаушылық» пен «жеке өмірге қолсұқпаушылық» ұғымдарының аражігі
Сонымен қатар, бір біріне ұқсас келетін «өмір сүру құқығы»
Өмір сүру құқығына қатысты мәдени релятивизм мәселесі қарастырылып, бұлардың
Жұмыста өмір сүру құқығының конституциялық бекітілуі мен халықаралық құжаттарда
Өмір сүру құқының пайда болу сәтін анықтау мәселесіне де
Отандық заңнаманы талдау арқылы ана құрсағындағы бала 7 айлық
Жұмыста адамның өлу сәтін анықтауға қатысты отандық заңнама талданды.
Адамның өз өміріне еркін билік етудің негізгі проблемалары арасынан
Өз өміріне еркін билік етудің құрамдас бөлігі болып табылатын
Жұмыста өмір сүру құқығын жүзеге асыру бойынша мемлекеттік-құқықтық механизмінің
Өмір сүру құқығының абсолютты сипаты отандық конституциялық құқық тәжірибесінде
Мемлекеттік-құқықтық механизмінің бөлігі болып табылатын кепілдіктер мәселесіне қатысты олардың
Ғылымдағы кепілдіктер сыныпталуының жиі кездесіп отыратын қарама-қайшылықтары осы күнге
Қазіргі кезде мемлекеттердің ата заңдарындағы кепілдіктердің барлығы құқықтық кепілдік
Өмір сүру құқығын қамтамасыз ететін және қорғайтын конституциялық нормаларды
Салалық кепілдіктерге денсаулықты сақтау туралы, экономика мен қоғам өмірінің
Өмір сүру құқығының жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін механизмдер де
Отандық құқық ғылымында адам құқықтарын қамтамасыз ету механизмін құрайтын
Осы мемлекеттік органдардың құзыретін қарастырып шығу негізінде, біздің байқағанымыз
Өз есептерінің нәтижесінде бұл органдар бір біріне тапсырмалар беру
Жұмыста өмір сүру құқығын жүзеге асыру бойынша мемлекеттік-құқықтық механизмінің
Қылмыстық-құқықтық механизмінің құрамына біз тар мағыналы қылмыстық-құқықтық механизмін (материалдық
Қылмыстық-құқықтық механизмінің орталық бөлігін қажетті қорғану институты құрайды деп
Қылмыстық-құқықтық механизм шеңберінде қолданылатын тағы бір құрал – адам
Қылмыстық-процессуалдық механизмінің негізгі ерекшелігі процессуалды кепілдіктер арқылы көрініс табады,
Диссертацияда қылмыстық іс жүргізуге қатысты нормаларды жетілдіруге байланысты ұсыныстар
Азаматтық-құқықтық механизміне жататын адамды хабар-ошарсыз кетті деп тану, оны
Әкімшілік-құқықтық механизмі өлім жазасына кесілгендерге кешірім беру арқылы көрініс
Өлім жазасына мораторий жариялау да осы әкімшілік-құқықтық механизмге жатқызылды.
Жалпы адамның өмір сүру құқығының жүзеге асырылуын қамтитын механизмдер
Өлім жазасын алып тастау үшін отандық заңнамада толық құқықтық
Сонымен, адамның өмір сүру құқығы, бір жағынан, тұлғаның субъективтік
Біз қарастырған тар мағыналы түсініктегі өмір сүру құқына қатысты
ҚР­ң демократиялық, құқықтық, әлеуметтік мемлекет ретінде орнығып, одан әрі
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
30 тамыз 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы // Қазақстан
Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының
Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030: процветание, безопасность и улучшение
25 қазан 1990 жылғы Қазақ Советтік Социалистік Республикасының
16 желтоқсан 1991 жылғы Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
Казахстан на пороге нового рывка вперед в своем развитии:
Сманова А.Б. Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды қалыптастырудың құқықтық негіздері:
Амандыкова С.К. Становление доктрины конституционализма в Казахстане: Автореф. дисс.
Бегімбаев С.А. Құқықтық мемлекеттің негіздері //Право европейское и право
Матузов Н.И. Право на жизнь как политическая проблема //Политология
Қазақстан Республикасының құқықтық саясат тұжырымдамасы. – Концепция правовой политики
Баймаханов М.Т., Баймаханова Д.М. Права человека как объект изучения
Жумабаев Е.Ж. Уголовно-правовая политика Республики Казахстан в сфере защиты
Мемлекет және құқық негіздері: Оқулық /Құраст. Е.Баянов. – Алматы:
Головистикова А.Н. Конституционно-правовая охрана жизни в Российской Федерации: Дисс…
Линик Л.Н. Конституционное право граждан Российской Федерации на жизнь:
Сивец С.М. Конституционные основы права человека на жизнь: теория
Фомиченко Т.М. Конституционно-правовые проблемы обеспечения в Российской Федерации права
Малеина М.Н. О праве на жизнь //Государство и право.
Кальченко Н.В. Право человека и гражданина на жизнь и
Танаев В.М. Право на смерть //Вестник Уральского государственного университета.
Конституция Республики Казахстан. Научно­правовой комментарий / Под ред. Г.С.
Кожомбердиев Б.К. Конституционно-правовой статус личности в Кыргызской Республике: Автореф.
Бакқұлов С. Құқық негіздері. Оқулық. 2-ші басылым. – Алматы,
Амандықова С.Қ. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы: Оқу құралы. –
Турлаев А.В. Права человека как основа правового статуса личности
Усенова М.Б. Конституционно­правовые основы гражданских (личных) прав и свобод
Малеина М.Н. Личные неимущественные права граждан: понятие, осуществление, защита:
Ниязова А.Н. Гражданско-правовое регулирование личных неимущественных отношений в Кыргызской
Қазақстан Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігі. ­ Алматы: Жеті Жарғы,
Конституция Республики Казахстан. Комментарий /Под ред. Г. Сапаргалиева. –
Досжанова Г.С. Қазақстан Республикасындағы жеке өмірге қол сұғылмау құқығының
Жетписов С.К. Институт неприкосновенности частной жизни //Правовая реформа в
Жетписов С.К. Актуальные вопросы судебной защиты неприкосновенности частной жизни
Абдрахманова А.К. Право человека на достойную жизнь как высшая
Шмарин А.Г. Конституционно-правовые основы формирования социального государства в Республике
Чепурин В.В. Право человека на достойную жизнь и состояние
Бусурманов Ж.Д. Права человека в постсоветском государстве: вопросы теории
Европейское право. Учебник для вузов /Под общ.ред. проф. Л.М.Энтина.
Дугин А.Г. Проект «Евразия». – М.: Эксмо, Яуза, 2004.
Бусурманов Ж. Права человека и евразийский фактор //Central Asia
Сабитова А.А. Административно-правовые гарантии охраны прав и законных интересов
Декларация независимости Соединенных Штатов Америки от 4 июля 1776
Декларация прав человека и гражданина 1789 года //Международные акты
Всеобщая Декларация прав человека от 10 декабря 1948 года
Международный пакт о гражданских и политических правах от 16
Европейская Конвенция о защите прав человека и основных свобод
Конституционное (государственное) право зарубежных стран. Общая часть: Учебник для
Биебаева А.Ә. Заңсыз аборт жасау: қылмыстық-құқықтық және криминологиялық аспектілері:
Дженис М., Кэй Р., Брэдли Э. Европейское право в
Де Сальвиа М. Прецеденты Европейского Суда по правам человека.
Вернер Д. Халыққа медициналық жәрдем көрсету жөніндегі Анықтамалық. Қазақ
Популярная медицинская энциклопедия /Гл.ред. Б.В. Петровский. Изд. 2-е перераб.
Положение о порядке проведения патологоанатомического вскрытия мертворожденных и новорожденных,
Правила о порядке регистрации актов гражданского состояния в Республике
Инструкция по заполнению, выдаче медицинской документации, удостоверяющей случаи рождения,
Қазақстан Республикасында жүктілікті тоқтатуды жүргізудің көрсеткіштері мен ережелері туралы.
Жасанды түсік жасау арқылы жүктілікті тоқтату операцияларының әлеуметтік көрсеткіштері.
Жасанды түсік жасау арқылы жүктілікті тоқтату операцияларының медициналық көрсеткіштері.
Закон Республики Казахстан от 16 июня 2004 года №565-II
Шевчук С.С. Правовой механизм ограничения личныхнеимущественных прав граждан в
Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая и Особенная части). –
Казакова А.В. Конституционно-правовые основы охраны материанства и дества в
Доклад о развитии человека 2005. Международное сотрудничество на перепутье:
2006 жылғы республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасы-ның 22 қараша
Лапшин В.Е. Смерть как правовое явление: Дисс. ... канд.юрид.наук:
Қазақстан Республикасында азаматтардың денсаулығын сақтау туралы Қазақстан Республикасының 1997
Закон Республики Казахстан от 7 июля 2006 года №
Приказ Министра здравоохранения Республики Казахстан от 20 декабря 2004
О введении медицинской документации, удостоверяющей случаи рождения, смерти и
Рязанцев С.В. Тайна смерти. - СПб., 2005. - 463
Пищита А.Н., Стеценко С.Г. Медицинское право. Особенная часть. -
Уголовный кодекс Республики Казахстан ­ общая характеристика (в сравнении
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. ­ Алматы: ЖШС «Издательство
Философия. Часть вторая: Основные проблемы философии: Учебное пособие для
Назаркулова Л.Т. Конституция Республики Казахстан – основа построения демократического
Джубангалиева А.Г. Конституционно-правовые основы права на жизнь: Дисс. …канд.юрид.наук:
Джубангалиева А.Г. Конституционно-правовые основы права на жизнь: Автореф. дисс.
Сеитова Н.З. Конституционно-правовые основы защиты трудовых прав и свобод
Сапаралиева С.М. Конституционно-правовая защита прав женщин в Республике Казахстан:
Кожумратова Ф.А. Права женщин в Казахстане: теория и практика:
Султанов Р.Р. Организационно-правовые вопросы реализации конституционного права на образование
Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 21 декабря 2001
Айтхожин К., Сексембаева Е. Конституционные основания ограничения прав и
Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 28 октября 1996
Общая теория права и государства: Учебник /Под ред. В.В.
Алексеев С.С. Государство и право. Начальный курс. Изд. 2-е,
Сейфуллина А.Б. Ограничение прав и свобод человека в правовом
Катков Д.Б. Конституционное право: Учебник. - М., 2000. -
Воеводин Л.Д. Юридический статус личности в России. М.: Издательство
Скобелкин В.Н. Юридические гарантии трудовых прав рабочих и служащих.
Боброва Н.А. Гарантии реализации государственно-правовых норм. Воронеж, 1984. -
Журсимбаев С.К. Актуальные проблемы обеспечения прокурором прав и свобод
Қазақстан Республикасының Президентi жанындағы Адам құқығы жөнiндегi комиссия туралы
Қазақстан Республикасының Президентi жанындағы Адам құқығы жөнiндегi комиссия туралы
Қазақстан Республикасы Президентiнiң жанындағы Адам құқықтары жөнiндегi комиссия туралы
Доклад Комиссии по правам человека при Президенте Республики Казахстан
Абишев Т. О роли института президенства в защите прав
Адам құқықтары жөнiндегi уәкiл қызметiн белгілеу туралы Қазақстан Республикасы
Башимов М.С. Институт омбудсмена и международные стандарты // Правовое
2





Ұқсас жұмыстар
Өмір сүру құқығының түсінігі мен адам құқықтары жүйесіндегі орны
Мемлекеттік басқару мақсаттары
Мемлекет және құқықтың жалпы теориясының пәнінен дәрістер
Жеке мүліктік емес қатынастарды қорғаудың түсінігі және әдістері
Құқықтық реттеу механизмнің жалпы түсінігі, элементтері
Қазақстандағы адам және адамзат құқығының қалыптасу тарихы
Қазақстан Республикасындағы құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның қалыптасу мәселелері
Мемлекеттің құрылым нысаны
ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ТҮРЛЕРІ
Құқықтық реттеу механизмі