Қағаз ақшалар және олардың айналыс заңдылықтары
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
I-ТАРАУ. АҚША – ЖАЛПЫҒА БIРДЕЙ ЭКВИВАЛЕНТ ТАУАР РЕТIНДЕ
Ақшаның пайда болуы және қажеттiгi
Ақша теориясының дамуы және ондағы металл ақша
II-ТАРАУ. ҚОҒАМДЫҚ ДАМУДА МЕТАЛЛ АҚША, ОНЫҢ БАСҚА ДА
2.1 Металл ақшалардан қағаз ақшаларға өту барысы мен
2.2 Қағаз ақшалар және олардың айналыс заңдылықтары
2.3 Бүгінгі таңдағы ақша формаларының дамуы
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Ақша туралы осы уақытқа дейiн талай-талай шығармалар жазылып,
Ақшаны ешкiм ойлап тапқаны жоқ, ол тауар
Егер ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы
Ақша - жалпыға бiрдей эквивалент,
Ақша өзінің даму тархында көптеген даму сатыларынан өтті.
Сондықтанда мен курстық жұмысымның тақырыбын “Металл ақша
I –ТАРАУ. АҚША – ЖАЛПЫҒА БIРДЕЙ ЭКВИВАЛЕНТ ТАУАР
Ақшаның пайда болуы және қажеттiгi
Ақша ежелгi заманда пайда болды. Олар тауар өндiрiсiнiң
Әрбiр ерекше тауар мiндеттi түрде тұтыну құны ретiнде
Алғашқы қауымдық құрылыс кезiнде бiр тауардың басқа бiр
Тауар өндiрiсiнiң өсуiне байланысты кездейсоқ айырбас жиiленедi. Жалпы
Тауар айналысының тарихи эволюциялық даму процесiнде жалпы құндық
“Капитал” сөзiнiң шығуы да малмен байланысты, өйткенi ескi
Солтүстiк халықтары ең бiрiншi айырбас құралы ретiнде жүндi
Жылы теңiздердiң жағасын мекендеген тайпалар айналыс құралы ретiнде
XX ғасырдың 70 жылдарының басында Соломон аралдарының кейбiр
Әлемде әр түрлi экзотикалық ақшалар
Юлий Цезарь патшалығының тұсында ақша ретiнде “құралдарды” пайдалынған.
Өнер мен жер игертушiлердiң
Жалпы эквивалент ретiнде металдарда пайдалана бастады. Ежелгi Спартта,
Металл ақшаларының артықшылығы олар -
Әрине, металдар бұған дейiнгi ақша формаларын
Бiрақ б.э дейiн XIII ғасырда
Монеталардың пайда болуы - ақшаның
Ақшаның өмiр сүруiндегi объективтiк қажеттiлiк ол
Бiрақ XVI ғасырдың басында (
Ол аздай Т. Мор тағы
XIX ғ. Социал утопистерi – Прудон,
Мұндай ойлар Ресейде де айтылды.
Осыған байланысты К. Маркс былай
Ақша тауардан дами отырып, тауар
Ақша - жалпыға бiрдей эквивалент,
Жалпыға бiрдей эквивалент ролi тарихи
Алтын жалпыға бiрдей эквивалент ролiн
Алтын өндiру қиын және
Ақша - өндiру мен бөлу
Жалпыға тiкелей айырбастау ;
Айырбас құнының дербес формасы ;
Еңбектiң сыртқы заттық өлшемi
Жалпыңа тiкелей айырбасталу формасында
Ақшаның айырбас құнының дербес формасы
Еңбектiң сытрқы заттық өлшемi
1.2 Ақша теориясының дамуы және ондағы металл
Ақшаның металдық теориясы.
Бұл теорияның өкiлдерiне капиталдың алғашқы қорлану кезеңiндегi меркантелистер
Ресейде металдық теорияның өкiлi атақты мемлекеттiк қызметкер
Немiс экономистерi ақша деп тек қана бағалы металдарды
Қағаз – несиелiк ақшаларды алтын қорымен жасанды түрде
Қазiргi кезде алтынның негiзгi экономикалық қызметiнiң мәнi, оның
Металдың ақша ретiнде қызмет етуiмен барып, одан бiрте
Монета – ол формасы, сыртқы пiшiнi, салмақтық құрамы
Монета бет жағы – аверс, келесi жағы –
Егер монетаның номиналды құны құрамындағы металдың құнына сәйкес
Монеталық ақша айналысы тарихында мынадай түсiнiктемелер бар:
Биметализм – жалпыға бiрдей эквивалент ролiн екi немесе
Металдық айналысқа байланысты аталып өткен екi ақша жүйесi
Биметаллизм – бұл ақша жүйесiнде жалпы құндық эквивалент
Паралелдi валюта жүйесi, алтын және күмiс монеталар
Қосарлы валюта жүйесi, бұл қатынасты мемлекет анықтады;
“ақсақ” валюта жүйесi , күмiс монеталар алтын
Монометаллизм – жалпыға эквивалент ролiн бiр ғана металл
Алтын монета стандарты, оған алтын монетасының айналысы,
Алтын құйма стандарты – Ұлыбритания мен Францияда енгiзiлдi.
Алтын девиз стандарты – Германияда, Авсралияда, Норвегияда және
Осылай, б.э. дейiн III – II ғ. римде
Түрiкше “акче” сөзi, қазақша “ақша” , яғни “ақ”
Ақшаның номиалистiк теориясы.
Меркантелистердiң металлизмге қарсы iс әрекетiнен ақшаның номиналистiк теориясы
Номинализмнiң негiзгi ережесi мынадай:
Ақша идеалды есеп бiрлiгi болып саналады және олардың
Бұл бiрлiк ешқандай да iшкi құнға ие емес;
Сонымен номиналаистер аұшаның құндық жаратылысын толық жоққа шығара
Қандай-да бiр заттың пайдалылығын көрсетедi;
Басқа тауарды сатып алу мүмкiндiгi,
XIX ғ. аяғында және XX ғ. басында саяси
Номинализмнiң мәнi немiс экономисi Кнаптың (“Государсвенная теория денег”,
Ақша – құқықтық тәртiптiң өнiмi, мемлекеттiк билiктiң туындысы;
Ақша мемлекеттiк хартальдiк төлем құралы, яғни ол
Ақшаның негiзгi қызметi – төлем құралы.
1929 – 1933 жж. Кономикалық дағдарыс тұсында номинализм
Ақшаның номиналистiк теориясы жағында американ экономиксi П. Самуэльсон
Қағаз ақшалардың пайда болуы металл айналысының объективтi заңдылықтары
Бiрақ қағаз ақшаның шығу тарихы б.ғ.д. I ғ.
Нағыз қағаз ақшалардың пайда болуы Шынғысханның немересi Хубила
XVII ғ. алдындағы капиталистiк тауарлы өндiрiстiң дамуымен қағаз
Сырттай қарағанда, қағаз блгiлерi мемлекет тарапынан жасалынған
Қағаз ақшалар ақшаның номиналдық құрамының нақты құрамынан бiртiндеп
Қағаз ақша мемлекеттiң өз шығындарын табу үшiн шығарылатын,
Қағаз ақшалар толық құнсыз болып келедi, себебi, өзiнiң
Егер “нағыз” ақшалар айналыста өзiнiң меншiктi құнының арқасында
Ақшалар ешқашанда алтынға ауыстырылмаған. Бiрақ кейбiр жағдайларда мемлекет
Қағаз ақшалардың өзiнiң меншiктi құны болмағандықтан да ,
Қағаз ақшалардың меншiктi құндарының болмауына байланысты олар өздерiнiң
Мұның бәрi бағаның өсуiне әкелiп соғады. Жалпы алғанда
Қағаз ақшалар әрдайым көмекшi сипатқа ие. Қағаз ақшалардың
Несиелiк ақшалар – бұл несие негiзiнде алтынның
Несие ақшалардың негiзгi түрлерiне: вексель, банкнота, чек, несие
Ақшаның сандық теориясы.
Айналыстағы ақшаның саны К. Маркстiң ашқан ақша айналысының
Монетаристер деп аталатын, ағылшын классикалық экономика мектебiнiң
PY = TV+DV1
мұндағы: P – бағаның жалпы деңгейi;
Y - өндiрiс көлемi;
T – ақша белгiлерiнiң саны;
D – депозиттер;
V және V1 – ақшаның және депозиттiң айалыс
1929 ж. ұлы депрессиядан кейiн ақшаның сандық теориясы
Соңғы он жылдықта етек ала бастаған инфляциялық процестер
Ақшаның төлем құралы ретiнде қызмет етуi айналысқа қажеттi
Ас = Тб.с. – Нт.б.с. + Тс –
Ас – төлем құралы
Тб.с. – тауар бағасының сомасы;
Нт.б.с. – несиеге сатылған тауар бағасының сомасы,
Тс – қарыз
Өт.м.с. - өзара есептескен талаптар мен мiндеттемелер
АР – ақша резервтерi;
А – ақшаның төлем және айналыс құралдары ретiндегi
Теңдiкте көрсетiлгендей экономикадағы ақша массасының айналуы мүмкiн себептердiң
Ақшаның сандық теориясы айналысқа қажеттi ақша санын дәл
Орталық банк экономикалық айналымға оның қажеттiлiктерiне сәйкес, несиелеу
Ақша айналысының екi облысының бiрлiгi, яғни ақшаның қолма-қолсыз
II-ТАРАУ. ҚОҒАМДЫҚ ДАМУДА МЕТАЛЛ АҚША, ОНЫҢ БАСҚА
2.1 Металл ақшалардан қағаз ақшаларға өту барысы мен
Ақша өзінің материалдық – заттық құрылымы жөнінен металл
Металл ақшаның алғашқы түрі – құйма металл. Оның
Біртіндеп металл ақшаның түрі де, салмағы да өзгерген.
Қоғамдық еңбек бөлінісі дамуының жоғарғы сатысында металдан монета
Металл ақшалар толық құнды және толық құны жоқ
Ақша айналысында майда ақшаның үлесі аз. Дегенмен майда
20- ғасырдың 70-жылдары алтынға деноминация(көрсеткіш ірілендіру) жүргізілді. Алғашқыда
Әлемдiк тарихта ақша жүйесiнiң келесi типтерi болған:
Металдық айналым, мұнда ақшалай тауар ақшаның барлық қызметiн
Несие және қағаз ақша айналысы, мұнда алтын
Металдық айналысқа байланысты аталып өткен екi ақша жүйесi
Биметаллизм – бұл ақша жүйесiнде жалпы құндық эквивалент
Қатар жүретін валюта жүйесi, алтын және күмiс
Қос валюталық жүйесi, бұл қатынасты мемлекет
“Қосалқы” валюта жүйесi , яғни мұнда алтын
Биметализм XVI-XVII ғғ. кеңінен тарап, ал Еуропа елдерінде
Биметализм жүйесі өскелең капиталситік шаруашылықтың талабын қанағаттандыра
Нәтижесінде жалпы құн өлшемі ретінде қызмет ететін бір
Монометаллизм – жалпыға эквивалент ролiн бiр ғана металл
Күміс монометализмі Ресейде 1843-1852 жж. Индияда 1852-1893 жж.
Алтын монометализмі алғаш рет ақша жүйесінің типі ретінде
Құн белгiлерiн алтынға айырбастау сипатына байланысты алтын монометаллизмi
Алтын монета стандарты, оған алтын монетасының айналысы,
Алтын елдің ішкі ақша айналысында болып, ақшаның барлық
Алтын монеталарды құюға рұқсат етілді, яғни елдің монета
Толық ұнды емес ақшалар айналыста жүре отырып, еркін
Алтынды және шетел валюталарын еркін түрде сыртқа шығаруғаболатын
Алтын монета стандартының қызмет етуі орталық банктерде, олардың
Бірінші дүниежүзілік соғыс тұсында бюджет тапшылығының өсуі, оны
1924-29 жж. ақша реформасының жүруі барысында алтын стандартына
Алтын құйма стандарты – Ұлыбритания мен Францияда енгiзiлдi.
Алтын девиз стандарты – Германияда, Авсралияда, Норвегияда және
Бұл кезде алтын монетаның еркін соғылуы жойылып, ол
1929-1933 жылдары әлемдік экономикалық дағдарыс нәтижесінде барлық мемлекеттерде
1944 жылы Бреттон-Вудсте құрылған Халықаралық валюта жүйесі еркін
1976-1978 жылдары Ямайка Халықаралық валюта жүйесі алтынның айналыстан
Металл ақшалардың қағаз ақшаларға ауысу негізгі себептеріне
Металл ақшаларды тасымалдап алып жүру қолайсыз. Яғни металдарды
Металл ақшалардың мемлекттiк билiк органдарының жасаған әрекетiнiң нәтижесiнде,
Бағалы металдарды өндiрудiң қағаз ақшаларды өндiруден қарағанда қымбатқа
Бюджет тапшылығын жабу мақсатында қағаз ақшалардың шығарылуы. Бұл
2.2 Қағаз ақшалар және олардың айналыс заңдылықтары
Қағаз ақшалар – бұл нағыз ақшалардың өкілдері болып
Алғашқы қағаз ақшалар б.э. XII ғ. Қытайда 1690
Сонымен қағаз ақшалар – бюджет тапшылығын жабу
Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем
айналысқа артық ақша эмиссиялау,
эмитентке деген сенiнiң төмендеуiн;
төлем балансының қолайсыздық жағдайы.
Қазiргi уақытта алтын тауарға тiкелей айырбасталмайды және бағалар
Қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) – бюджет тапшылығын жабу
Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем
Қағаз ақшалардың айналысы жалпы ақша айналысының заңдылығын көрсетеді.
Ақша айналысы - шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы
Ақша айналысының объективтiк негiзiнде де тауар өндiрiсi жатады.
Ақшаның өмiр сүруiндегi объективтiк қажеттiлiк ол
Қайта құру кезеiне дейiн “ақша айналымы” мен “ақша
Ақша айналысы шаруашылықтағы тауарларды өткiзуге, сондай-ақ тауарлы емес
Ақша белгiлерi әр түрлi жағдайда қамтамасыз етiледi. Қолма-қол
Мұндай жүйе тек қана орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайында
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасында шек жойылды.
Ақша айналысының объективтi негiзi – тауар өндiрiсi мен
Бiрақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл
Айналыста жүре отырып ақша әрi айналыс құралы, әрi
Жалпы ақша айналысының көлемi тауар бағаларының соммасынан әрдайым
Ақша айналысың реттеудiң маңызды элементi – қолма-қол ақшаның
Бұл екеуi өзара тығыз байланыста, сондықтан оларды бөлу
Сонымен, бүкiл ақша айналысы: қолма-қол және қолма-қолсыз
өнiмдi өндiру және сату процесiн, яғни тауарлы сипаттағы
тауалы емес сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;
ақша айналысы бiрнеше тарихи кезеңдерден өттi және металл,
Жалпы мемлекеттiк заңдармен реттелген елдегi ақша айналысың ұйымдастыру
Бүгінде еліміздің ақша айналысындағы қағаз ақшалардың құрамы келесідей
Ал 1999 жылы ұлттық валютамызды ұлттық және әлемдiк
Қағаз ақшамыз теңге толық қанды даму барысында. Бұл
Сонымен қатар еліміздегі қағаз ақшалардың ақшалардың құрамы жылдан
Сонымен қатар елде қолма-қол ақшалармен қатар қолма-қолсыз ақшалар
Сурет-1 – Қолма-қол ақшалардың үлесі
Сурет-2 – Айналыстағы қолма-қол ақшалар мен жалпы ақша
Жоғарыдағы суреттерден көріп отырғанымыздай ұлттық экономикада қағаз ақшалар
2.3 Бүгінгі таңдағы ақша формаларының дамуы
Бүгінгі таңда экономиканың дамуы, экономикалық қарым-қатынастардың жаңа формаларының
Несиелiк ақшалардың мынадай түрлерi бар: вексель, банкнота және
Өндірістегі жұмыстың айналымдылығы, яғни өнімді өндіру, оны сату
Қолма-қолсыз төлем құралы – вексель болып табылады.
Вексель – қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем
Вексель несиені өтемеу қаупімен байланысты болғандықтан ол вексель
Басқа қарыз міндеттемелерінен вексельдің үш түрлі айырмашылығы бар:
Біріншіден, вексельдің дерексіздігі, яғни қарызды қандай жағдайға, не
Екіншіден, оның даусыздығы, яғни қарызды қандай жағдайға алғандығына
Үшіншіден, вексельді айналмалылығы, яғни вексель иемденуші оны
Вексель – белгiлi бiр соманы алдын ала келiсiлген
Вексельдiң екi түрi бар: жай және аудармалы. Елiмiздiң
Жай вексель (соло) – вексельдi ұстаушыға вексельде
Аудармалы вексель (тратта) – вексельде көрсетiлген соманы
Ендi несиелiк ақшалардың келесi түрi бұл банкнота. Банкнота
Банкнота вексельден және қағаз ақшалардан өзара ажыратылады. Банкнотаның
мерзiмдiлiгiне қарай, егер де вексель мерзiмдiк қарздық мiндеттеме
кепiлдiгiне қарай, вексельдi айналысқа жеке кәсiпкерлер шығарады және
Экономикада банкнотаның екi түрi бар. Ол: классикалық және
Классикалық банкнота – бұл банкнотаның алғашқы пайда болған
Жай банкнота – бұл қазiргi кездегi айналысқа шығарылған
Чек – ағымдағы шот иесiнiң чектi ұстаушыға белгiлi
Ақшалай чек – банктен қолма-қол ақша алуға арналған
Атаулы чек – аударуға құқысыз белгiлi бiр тұлғаның
Ордерлi чек – бiр тұлғаның атына толтырылған, бiрақ
Есеп айырысу чегi – заңды тұлғалар арасында қолма-қолсыз
Жол чегi – туристiк сапарларға арналған төлем құралы;
Кепiлдендiрiлген чек – банктiң чекте көрсетiлген соманы төлеуге
Чекпен есеп айырысу. Чек – бұл шот
4
3
2
1
5
Сурет-3 – Чекпен есеп айырысу сызбасы
Мұндағы: 1 – сатып алушы банкке чектік кітапша
Чек арқылы есеп айырысудың қолайлылығы мынада:
Егер де төлеуші тауарды алғанға дейін төлегісі келмей,
Сатушы белгісіз болған жағдайда.
Біздің елімізде чек арқылы төлемдерді жүргізу 90 жылдың
Біздің ойымызша Қазақстан Республикасында чек арқылы есеп айырысуды
Клирингтік палатадаы, чектердің клирингтік жұмысының белсенділігін арттыру;
Төлем құралы ретінде чекке деген сенімділікті арттыру, түрлі
Тұрақты құқықтық базамен қамтамасыз ету;
Шетел тәжірибелерін өзіміздің ұлттық экономикамыздың ерекшеліктеріне сай қолдану
Нақты қазіргі кезеңде еліміздегі чекті пайдалану барысы 1998
Ақырғы кездерде дәстүрлі ақшаларды электронды ақшаларға ауыстыру туралы
Ұлттық банктің осы электронды ақшаларды ендірумен болатын негізгі
Электронды ақшалар эмиссиясына рұқсат беру және эмитенттер ортасын
Электронды ақшаларды реттеу мен оның айналысын ұйымдастыру;
Электронды ақша жүйесіндегі туындайтын тәуекелдер мәселесін шешу;
Ұлттық банк электронды ақшалар қызметіне рұқсат берсе өзінің
Енді келесі суреттен электронды ақшалардың ақша массасына әсер
Кесте 1
Жекелеген елдердің ақша массасы мен элетронды ақшаларының арақатынасы
Елдер Халық (млн. чел) Ақша массасы
(АҚШ доллары)
(млрд. доллар) Халықты электронды ақшамен қамтамасыз ету көрсеткіші
АҚШ
Франция
Германия
Жапония
Швейцария
Россия
Қазақстан 267,9
58,61
82,07
125,64
7,09
147,1
15,00 1280
326,1
507,34
1569,23
97,7
45,4
12,57 200-400
200-400
200-400
200-400
200-400
25-50
25-40 53,6-107,2
11,7-23,4
16,4-32,8
25,1-50,3
1,4-2,8
3,7-7,4
0,37-0,6 4,2-8,4
3,6-7,2
3,2-6,5
1,5-3,2
1,4-2,9
8,1-16,3
2,9-4,77
Бұл кестеден көріп отырғанымыздай электронды ақшалардың дамуы елімізде
ҚОРЫТЫНДЫ
Жұмыс барысында ақша басты экономикалық категориялардың бiрi екендiгiне
Қорыта келгенде, ақша басты экономикалық категориялардың бiрi.
Ал алтын өз кезегінде металл ақшаларға жатады және
Сонымен металл алтын айналысы тұсында құнның қағаздай белгiлерiнiң,
алтын өндiрiсi тауар өндiрiсiнiң артынан iлесе алмай, нәтижесiнде
жоғары құнды алтын ақшалар ұсақ құнды айналымға қызмет
алтын стандарты, жалпы алғанда өндiрiстi және тауар айналымын
Сондай-ақ ақшаның жалпы құрылымы, оның теориялары қоғамның
Ақша айналысы - шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы
Елiмiзде ұлттық деңгейде ақша реформасы 1993
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
“Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р. Президентiнiң
“Қ.Р-ның ақша жүйесi туралы” Қ.Р-ның Заңы //
“Қ.Р-ның вексель айналысы туралы” Қ.Р-ның Заңы
«Деньги, кредит, банки» Учебник
2-е, - Москва: 1999г.
«Ақша, несие, банктер» Оқулық /
С.Б. Мақыш, Оқу құралы / “Ақша айналысы және
Абрамова М.А., Александрова Л.С. /
Баян Көшенова , Оқу құралы / Ақша,
Бункина М.К. / Деньги, банки,
А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. / «Экономическая теория». -
«О текущей ситуации на финансовом рынке» //
№ 9, 8- 2005 г. 2-3 стр.
Вестник КазНУ. Серия экономическая. №3. – 2005 г.
Баймуратов У.Б. «Электронные деньги: проблемы и перспективы»
А.К.Омарбаева “Ұлттық ақша өлшемiнiң валюталық бағамын реттеу жөнiндегi
«Статистикалық мәліметтер» // Банки Казахстан, 2005, 2006
47
Сатып алушы
Жабдықтаушы
ның банкі
Сатып алушының банкі
Қағаз ақшалар және оның ақша айналысы
Металл ақшаның алғашқы түрі - құйма металл
Қоғамдық дамуда металл ақша, оның басқа да ақша формаларына өзгеру себептері
Ақша тауары туралы
Ақша туралы дәріс
Ақшаның түрлері
Ақша айналысы
Қазақстан Республикасында ақша айналыстарының дамуы және оның қазіргі жағдайын талдау
Ақша айналысының сипаттамасы және оны арттыру жолы
Қазақстан Республикасындағы ақша реформалары мен қазIргI ақша жүйесIнIң дамуы