Өндірістік цикл
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі.
“Экономика кафедрасы”
Диплом жұмысы
Тақырыбы:Кәсіпорынның өндірістік шаруашылық қызметінің тиімділігін арттыру жолдары.
Мазмұны.
Кіріспе .............................................................................................................. 3
І-Бөлім. Кәсіпорынның өндірістік құрылымын жетілдіру............. .............6
1.1.Кәсіпорынның өндірістік құрылымы және процесі...............................6
1.2.Кәсіпорынның типтері және олардың бірігу нысандары..................
1.3.Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдары.................
ІІ-Бөлім. Кәсіпкерлік қызметтің ұйымдастырылуы мен дамуын талдау.................................................................................................................
2.1.Қазақстан Республикасы кәсіпкерлік субъектілер іс-әрекеттері мен даму
ерекшеліктері........................................................................................................
2.2.Кәсіпорынның даму жағдайын талдау..........................................................
Кiрiспе.
Нарықтық экономиканың қозғаушы күшi кәсiпкерлiк – бұл өнiм өндiру,
Нағыз кәсiпкерлiк- бұл ерекше қасиет және ерекше iскерлiк этикасы
Кәсiпкердiң ең ерекше қасиетi - ұйымдастырушылық қасиетi. Жалпы алғанда
Кәсiпкердiң қызметiн бағалай отырып, А. Смит өзiнiң жеке мүдделерiн
Кәсiпкерлiктi дамытуды бiрден-бiр маңызды мақсаттарының бiрi болып өтпелi кезең
Қазiргi кезеңнiң негiзгi мiндетi - жинақталған тәжiрибенi зерделей және
Кәсiпкерлiк белсендiлiк субъектiлерiнiң негiзi – кәсiпкерлiк функцияны атқарушы, яғни
Кәсiпкерлiктi қазiргi кезеңде, мемелкеттiк және қоғамдық қолдауды, оны дамытудың
Кәсiпкерлiк қызметтiң орны ең алдымен - кәсiпорын. Экономикалық категория
Кәсіпорын - белгілі бір өнім өндіретін немесе халыққа
Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің нәтижелілігі - өнімді өткізу мен көрсетілген
Кәсіпорын экономикасы - өндірістік және өндірістен тыс қатынастардың жиынтығы:
Кәсіпорын экономикасы пәнін түсіндіру үшін ең алдымен негізгі экономикалық
Кәсіпорын экономикасының даму негізіне қоғамдық өндірістің дамуына объективті экономикалық
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын шаруашылықты жүргізудегі негізгі объективті буынға
Қазіргі кезде кәсіпорынның мәртебесі, оны құрудың тәртібі мен жойылуы,
Дипломдық жұмыс барысында кәсiпкерлiк-экономикалық белсендiлiктiң ерекше формасы ретiнде айқындалып
Дипломық жұмысымның бiрiншi бөлiмiнде: кәсіпорынның өндірістік құрылымын жетілдіру
Қазақастан Республикасында кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң ұйымдастырылуы мен даму ерекшелiгiн талдау
І – Бөлім. Кәсіпорынның өндірістік құрылымын жетілдіру.
1.1.Кәсіпорынның өндірістік құрылымы және процесі.
Өндірістік процестің жекелеген тобы:
негізгі өндірістік;
көмекші өндірістік;
қызмет көрсету шаруашылықтары;
кәсіпорындарды басқару органдары;
жұмысшылардың қызметтері бойынша бірігуді ұйымдастыру болып бөлінеді.
Кәсіпорынның құрылымын бөлу өнімдерді дайындау процесінде және жұмысшылардың қызмет
Кәсіпорынның жалпы құрылымы:
өндірістік (ғимарат, құрылыс);
өндірістік емес (қойма, асхана, мәдениет сарайлары, клуптар, стадион, балабақша)
Өндірістің алғашқы нысаны жұмыс орны болып табылады. Бұл өндіріс
Жұмыс орнының топтары аяқталып біткен өндірістік процесте, өнім бөлігін
Ең алғашында бірнеше операция қатар орындалады, одан кейін бір
Бірнеше учаскеден цех құралады.
Кешенді құрылымға цехтың барлық түрлері кіреді. Мұнымен кәсіпорын зауыт
Кәсіпорынның негізгі капитал салымдары бойынша:
-ең оңтайлы бөлу межелерін негіздеу;
-цехтарды бөлімшелерді және жұмыс орындарын мамандандырудың деңгейін арттыру;
-цехтардың қуаттылығына қарай сәйкестілігін қамтамасыз ету;
-кәсіпорынның жер, құрылыс объектілерінің коэффиценттерін есептеу;
-капитал салымдарының құрылымын бағалау жұмыстары жүзеге асырылыды.
Кәсіпорын құрылымына әсер ететін факторлар:
-өнім өндірудің күрделілігі;
-кәсіпорын өлшемі;
-өндіріс процесінің сипаттары мен ерекшеліктері;
-өндірісті механикаландыру мен автоматтандыру деңгейі;
-орналасқан жері.
Кәсіпорынның оңтайлы құрылымын жүзеге асыру өндірісті қайта құру, оны
Кәсіпорынның негізгі бөліктері технологиялық процесс бағыты бойынша:
қоймалық;
қызмет көрсету шаруашылықтары болып бөлінеді.
Бұл тасымалдау ұзақтылығын және жүк айналымы көлемін қысқартуға тікелей
Кәсіпорынның оңтайлы құрылымының басты шарты – кәсіпорында еңбек келісімдерін
Өндірістік процес.
Кез – келген кәсіпорынның алғашқы қалыптасуы өндірістік процестен басталады.
Кәсіпорындағы өндіріс процесі дегеніміз шикізатты өңдеп, тұтынуға дайын өнім
Өндірістік процес өнім шығарудың сипаты мен ауқымына қарай:
жай;
күрделі болып бөлінеді.
Өндірістік процестің күрделілігі – кәсіпорынның түрлі бөлімдер мен цехтарының,
Өндірістік процестер екіге бөлінеді:
-еңбек заттарының нысандары мен сапаларын өзгертетін процестерді технологиялық процесс
-еңбек заттары нысандары өзгермейтін процестерді технологиялық емес процестер деп
Өндірістік процестің нәтижелігі өнім түрлеріне қарай.
-негізгі;
-көмекші;
-қызмет көрсетуші (оның ішінде: әлеуметтік, тұрмыстық, мәдени);
-басқару болып бөлінеді.
Негізгі процес технологиялық процес болып табылады, яғни бұйымдардың шамасы,
Технологиялық операция технологиялық қуаттардың жетілуіне қарай:
қолмен атқарылатын операция;
машина - қолмен;
машиналық;
автоматты;
аппаратты болып бөлінеді.
Негізгі операциялардың жиынтығы негізгі технологиялық процесс деп аталыды. Технологиялық
Көмекші процесс кәсіпорынның ішкі жүйесінде пайдаланылатын өнімді дайындау мен
Қызмет көрсету процесі. Жұмыс нәтижесі ретінде белгілі бір өнім
тасымылдау;
қоймалық операциялар;
технодогиялық бақылау.
Басқару процесі - өндіріс барысындағы пайда болған үйлесімділік бағыттарды
Белгілі бір деңгейдегі негізгі процестердің дер кезінде және сапалы
Өндірістік процестерді ұйымдастырудың тиімділігі мынадай принциптерді басшылыққа алады:
-жеклеген цехтарды белгілі бір өнім түрлерін өндіруге мамандандыру; мамандандыруды
-үйлесімділік. Бұл принцип кәсіпорынның ішкі бөлімдерінің бірдей екнін білдіреді;
-қатар даму - өндірістік процнстердің кәсіпорынның жеклеген құрылымларында қосарласа
-аралас даму принципі – бұйымның өндірістік процестен өту кезеңдері,
-үздіксіздік принципі. Бұған мысал ретінде толасыз өндірісті алуға болады;
-ырғақтылық – технологиялық операциялардың бір қалыпты ырғақпен қайталанып отыруы;
-автоматтандыру принципі - өндіріс процесін әлемдік деңгейде автоматтандыру.
Өндірістік цикл
Өндірістік цикл өнім өндіруге жұмсалған уақыттың ұзақтылығымен және оның
Өндірістік цикл ұзақтығы дегеніміз өндірістік процесте белгілі бір бұйымды
Өндірістік цикл:
жұмыс уақты;
табиғи уақыт;
жұмыстағы үзіліс болып бөлінеді.
1.Жұмыс уақты – еңбек заттарына тікелей әсер ететін, сонымен
-негізгі процестерді атқаруға;
-көмекші, яғни цех аралық және цех ішінде түрлі жұмыстарды
Т жұмыс = Т негізгі + Т көмекші
Т жұмыс - жұмыс уақты;
Т негізгі - негізгі уақыт;
Т көмекші – көмекші уақыт.
Табиғи процестер уақты еңбек заттарының еңбек жұмсалмай – ақ
Табиғи процестардың ауысып тұруы:
өнім өндіруде;
технологияны жетілдіруде;
өндірістік цикл ұзықтылығын қысқартуда едеуді аөл атқарады.
Жұмыстағы үзіліс – еңбек заттарын өңдеу процесіндегі қажетті үзіліс.
Бұлар:
демалыстар ;
мереке күндері;
түскі үзіліс;
демалыс алу;
шикізаттарды күту.
Сонымен өндірістік цикл жұмыс уақты, табиғи уақыт және жұмыстағы
Тц =Т жұмыс + Т табиғи Т үзіліс
Тц - өндірістік цикл уақыты;
Т жұмыс – жұмыс уақыты;
Т табиғи – табиғи уақыт;
Т үзіліс - үзіліс уақыты.
Өндірістік цикл ұзақтығы:
қолданылып жүрген техника мен технологияға,
өндірісті және еңбекті дұрыс ұйымдастыруға,
өндірілетін өнім көлеміне,
аяқталмаған өндіріс шамасына,
кәсіпорын жұмыстарының басқа да экономикалық көрсеткіштеріне әсер етеді.
Олай болса, өндірістік циклдің ұзақтылығын қысқартудың қандай жолдары бар?
Олар мыналар:
-өндірістік процесті кешенді механикаландыру мен автоматтандыру, өндірістің толассыз жұмыс
-Шығарылатын өнімдер конструкциясы және өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру;
-Технологиялық бақылауға озық әдістерді енгізу және оны технологиялық операциялардың
-Жұмыс орындарын ауыстыруға байланысты еңбек заттарын ауыстыруға кететін уақытты
-Көмекші операцияларды орынлауда, ішкі кезек аралығындағы үзілістерді пайдалану.
Өндіріс типтері.
Қазіргі кезде өндірістің мына типтері кең тараған:
жаппай;
сериялық;
жеке – дара;
аралас өндірістер.
Өндіріс типтері әдете жұмыс орнын мамандандыру коэффиценттерімен немесе сериялық
R x n
Кс=---------------
P
Кс – сериялық коэффицент;
P - жұмыс орнының саны;
R - әр бөлшекті дайындау арқылы орындалған орташа
n– жұмыс орнының топтарында өңделетін аталған бөлшектер саны.
Бұл коэффиценттің мөлшері өнеркәіп кәсіпорындарының көпшілігінде, мәселен:
жаппай өндіріс бойынша 1-ден 3-ке дейін,
ірі сериялықта – 4-10,
орта сериялықта – 20 және одан жоғары құрайды.
Жеке – дара өндіріс типінде өнім түрі мен көлемінің
Жек – дара өндіріс типінің айрықша ерекшеліктері:
-цехтардың, учаске мен жұмыс орындарының технологияық жағынан мамандандыру деңгейінің
-әмбебап жабдықарды пайдалану және оларды бір типті топтарға орналастыру;
-қолмен атқарылатын жұмыстар үлес салмағының көптігі және өндірістік циклдің
-жұсышылардың жоғары біліктілігі.
Жеке – дара өндіріс типінің өнімдеріне қатыстылар:
бірегей станоктар;
темірді жұқарту станоктары;
автоматты реакторлар;
қуатты электр машиналары,
құрылыс объектілерінің көпшілігі жатады.
Сериялық өндірістер:
аз сериялы;
орта сериялы;
көп сериялы болып бөлінеді.
Сериялық өндіріс типі дүркін – дүркін біркелкі партия (серия)
Мұның жеке – дара өндірістен ерекшелігі: өнімнің белгілі бір
Жаппай өндіріске тән сипат: үнемі бір – екі операцияны
Жаппай өндіріс типінің негізгі белгісі – шығарылуы ұзақ мерзімге
Жаппай өндірісте мамандандыруды тереңдету өнімнің өзіндік құнын төмендететін өнім
Сонымен қатар жаппай және ірі сериялық өндірістерде кемшіліктерде жоқ
-өндірістің нақты тұтынушы сұранымына емес, негізінен орташа станлартқа бейімділігі;
-қолда бар арнайы жабдықтарды қайта құрудағы қиындықтардың техникадағы өзгерістерді
Жаппай өндірістің осал жақтарын жою үшін дайын өнімнен комплектелетін
1.2. Кәсіпорынның типтері және олардың бірігу нысандары.
Шағын кәсіпорындардағы жұмысшылырдың шектеулі саны:
-өнеркәсіпте, құрылыста және көлік саласында (автобус, троллейбус парктері) –
-инновациялық қызметтерде – 60;
-көтерме саудада – 50;
-ғылыми техникалық ортада – 60;
-бөлшек сауда мен тұрмыстық қызмет көрсетуде-30;
-басқа да салалар мен қызмет түрлкрінде – 50 адам.
Шағын кәсіпкерліктің негізгі артықшылықтарына мыналарды жатқызуға болады:
-алғашқы капитал салымдары мен айналым қаржылары тапшы болған жағдайда
-нарықтық сұраным өзгерістеріне тез бейімделу мүмкіндігі мен икемділігі;
-жұмыссызжықпен күресудегі орны мен рөлі.
Жұмыс орындарын ұйымдастыруда кең мүмкіндіктің болуы;
-үстеме шығын шамасыының анағұрлым төмендігі;
-басқару апаратының ықшамдылығы;
-жергілікті шикізат қорларын іске жарату, тіпті өндіріс қалдықтарын
Кәсіпорындарда сапа көрсеткіштері бойынша саралағанда мына төмендегілерді ескерген жөн:
-меншік түрі (жеке меншік және мемлекеттік меншік);
-қызметтерінің мазмұны мен сипаты;
-өндірілген өнімдерлің алуан түрлілігі және көлкмі;
-бәсекеде жеңіп шығудың әдістері мен тәсілдері;
-әр түрлі одақтар мен бірлестіктерге мүше болу;
-кәсіпкерлік қызметтің ұйымдық – құрылымдық нысандары;
Кәсіпорын типтері:
Шағын кәсіпорын немесе шағын бизнес;
Орта кәсіпорын немесе орта бизнес;
Ірі кәсіпорын немесе ірі бизнес;
Кәсіпорындардың бірігуіндегі негізгі бағыттар:
Көлденең құрама негізінде: өндірістік процестері бір сатыда тұрған кәсіпорындардың
Тікелей құрама негізінде: әр түрлі сатыда тұрған кәсіпорындардың бірігуі.
Кәсіпорындардың әртараптылығы негізінде: экономиканың әр түрлі саласындағы кәсіпорындардың бірігуін
Кәсіпорындардың қызмет көрсету салалары мен орталары бойынша деңгейі (қызметкерлер
1-кесте
Қызмет көрсету салалары мен орталары
Кәсіпорын
Жұмысшылар мен қызметкерлер саны
Шағын Орта Ірі
Тау-кен, өндіру металлургия және химия өнеркәсіптері.
Машина мен приборлар жрсау және құрылыс.
Ғылым мен ғылыми-зерттеу саласында.
Жеңілжәне тамақ өнеркәсібінде, ауыл шаруашылықөнімдерін өндіру мен оларды дайындау
Өндірістік емес сала, көтерме және бөлшек сауда және қызмет
100-ге дейін
75-кедейін
50-ге дейін
25-ке дейін 201-2000
101-300
76-100
51-200
25-50 2000-нан жоғары
300-ден жоғары
100-ден жоғары
200-ден жоғары
50-ден жоғары
Интеграция дегеніміз белгілі бір бөлшектерді, элементтерді қалыпқа келтіру, толықтыру,
Кәсіпорын қызметінің экономикалық ұйымдық тетігін жетілдіру белгілі бір бағыттарда
Кәсіпорын қызметінің экономикалық – ұйымдық тетігін жетілдіру бағыттары.
2-кесте
Өндірістік Ұйымдастыру Қаржылық Ғылыми-техникалық Әлеуметтік
1.Техникалық қамтамасыз ету қызметтерін орталықтандыру
2.Өндірістік көмек көрсету (қажетті арнаулы тауарлар қорлары есебінен).
3Техникалық қайта жарақтандыру мақсатында капитал салымдарын арттыру.
4Тиісті оқыту жүйесі, біліктілік деңгейін көтеру 1.Қызметтерді
2. Орталықтандырылған ақпараттармен қызмет көрсету.
3.Экономикалық әріптестіктердің принциптерін қолдау.
4..Ғылым мен өндірістің бірыңғай тепе-теңдігі.
5. Жарнама қызметтерін орталықтандыру 1.Ғылыми өндірістік әлеуметтік дамуда бірлескен
2. Ішкі салық, несие жеңілдіктері.
3.Еңбекке деген ынтаны арттыру үшін әр түрлі меншік нысандарын
4.Ұйымдастырудың және жалақының озық нысандарын енгізу. 1.Ғылыми-техникалық өнімдердің басты
2. Тауар өндірушілерге жұмыстар жөнінде кеңестер беру. 1.Әлеуметтік базаны
2.Кәсіпорын қызметкерлерін тұрғын үймен қамтамасыз ету.
3.Халықты әлеуметтік қорғауды жақсарту.
4. Кәсіпорынның ішкі еңбек биржасы (кәсіптік сауықтыру)
Кәсіпкерлік қызмет төмендегідей екі нысанда жүзеге асады:
1. Меншік иесінің өзінің тәуекел етуі және мүліктік
2. Кәсіпорынды меншік иесі атынан басқару. Меншіктің мұндай ережелері
Бұл келісімде:
- мүлікті пайдаланудың құқықтарын
- әр түрлі қызметті
- материалдық жауапкершілік пен өзара қаржылық қарым-қатынас
- келісімді сақтаудың негіздері мен шарттары
Меншік иесінің келісім жасалған сәттен бастап кәсіпкердің іс-әрекетіне араласуға
Кәсіпкердің құқықтары:
- келісімнің бастамаларын жүзеге асырып қаржы-қаражат тарту;
- интеллектуалды меншік объектілерінің, азаматтар мен заңды тұлғалардың мүлкі
- өндірістік бағдарламалар жасау;
- өз өнімдеріне тұтынушылар мен жеткізіп берушілерді таңдау;
- Қазақстан Республикасының заңдары мен келісімдеріне сәйкес баға белгілеуді
- сыртқы экономикалық қызметтерді жүзеге асыру;
- кәсіпорындарды басқаруда әкімшілік-тәртіптік қызметтерді жолға қою;
- кәсіпорын иесінің атынан қызметкерлер жалдау және оларды жұмыстан
Кәсіпкер тұтынушының ақша төлеп алатын қажетті заттарын өндіруді өз
Мәселен, бұлар:
- ғимарат және құрал-жабдықтар;
- үй-жай, мүлік;
- өндіріс және тұтыну тауарлары;
- ақпарат;
- интелектуальды нәтиже
- ақша, валюта, құнды қағаздар;
- басқа да тауарлар, жұмыстар мен қызметтер болуы мүмкін.
Кәсіпкерлік қызмет:
- өндірістік;
- коммерциялық;
- қаржылық;
- кеңестер беру болып бөлінеді.
Бұлардың әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктері мен жетістіктері бар.
Өндірістік кәсіпкерлікке қатысты негізгі қызметтер:
өнім өндіруге бағытталған жұмыстар мен қызмет көрсетуді атқару;
ақпараттарды өндеу және жинау;
рухани құндылықтарды игеру;
тұтынуға жататын басқа да өткізілімдер.
Бұлардың негізгі қолдану өрістері:
- өндірістік кәсіпорын және мекемелер;
- коммерциялық сауда мекемелері;
- тауар-қор биржалары;
- банктер мен халықтар.
Қызмет түрін таңдауда алдын-ала маркетингтік зерттеу жүргізу керек және
Өнімді тиімді сату шаралары кәсіпкерліктің үшінші сатысын құрайды. Бұл
Коммерциялық кәсіпкерліктің мазмұны тауар-ақша қатынастары мен
Мұндағы ең басты мәселер:
- "нені сатып алу керек";
- "нені сату керек";
- "қайда сату керек" деген сұрақтарға жауап іздеу.
Кәсіпкер тауар және қызмет көрсету қозғалысына болжам жасап, алдын-ала
Міне, осылардың қорытындысында:
- сатып алу-сату мәмілесін жүргізу;
- тауарларды көтере сатып алу және сату бағалары бойынша
- шығын мен ақырғы нәтижелер;
- жұмысшылардың саны;
- көлік жұмысының ауқымы;
- жарнама;
- коммерциялық құжаттарды дайындау жұмыстары нақтылы анықталады.
1.3. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдары.
Бәсекелес - өнім өндіру мен оны сатудың ең қолайлы,
Бәсекелестік:
еркін (жеке, дамыған) бәсеке;
олигополиялық бәсеке;
бағалық бәсеке;
бағасыз бәсеке болып бөлінеді.
Еркін бәсеке – нарықта көптеген белгілі бір тауарларды тұтынушылар
Олигополиялық бәсеке – нарықтың белгілі бір бөлігінде бақылау жайтын,
Бағалық бәсеке – тауар өндірушілердің тауар бағасын сұранысқа байланысты
Бағасыз бәсеке – бұл сұранысқа қарай әр түрлі нысандардағы
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі. Тауарлардың тұтынушы қажетін жоғары деңгейде қанағаттандыруын
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыру жүйесі. 1-схема.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі белгілі бір факторлардың ықпалымен қалыптасады. Олардың
жаңалық;
сапалық;
пайдалану сенімділігі;
көркемдеу, мәнерлеу;
буып-түю;
энергияның жұмсалуы.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі дегеніміз кәсіпорынның экономикалық, техникалық, ұйымдастыру мүмкіндіктері
Кәсіпорынның әлеуетті мүмкіндіктері бәсеке кезінде айқын көрінеді. Ол кәсіпорында:
өндіріс шығындарын азайтуға;
өнім сапасын жоғарылатуға;
жоғары табыс, пайда табуға ұмтылдырады.
Машина және техниканың технологиялық деңгейдегі белгілері.
Рентабельділіктің шекті мөлшерін белгілеу арқылы толық реттеу.
Құрылған бірлестіктер, кәсіпорындар және холдингтік компонияларды бақылау арқылы және
Нарықты экономика кезінде кез – келген кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін
Бәсекені талдау 3-кесте
Бәсеке жөнінде жалпы мағлұмат (ақпарат)
Бәсеке жөнінде нені білуі керек.
Жалпы сату көремі
Негізгі нарық буындарындағы сату көлемі.
Негізгі нарық буындарындағы үлестері.
Маркетинг қызметінің шығындары. Бәсекенің мақсаты қандай.
Олар жағдайларын қарай бағалайды.
Бәсекелестердің тараптары.
Бәсекенің күшті және әлсіз жақтары.
“Нимекс корпорациясы” ЖШС мысалында. 4-кесте.
Параметрлерін, салыстыру бағыттары.
Өзі кәсіпорынның қажеттілігімен салыстыра бағалау
Жақсы Орта Қанағаттанарлық
1 2
1.Өнім
көлемі және ассортименті
сапасы
көркемдеу, мәнерлеу
сервис
кепілді қамтамасыз ету
қайтару мүмкіндігі
+
2.Баға
баға саясаты
жеңілдіктер
төлем шарттары
+
3.Жылжыту
жарнама
сатудағы ынталандыру
«Паблик рилейшнз»
өткізу каналдары
көлік құралдары
+
Кәсіпорынның шаруашылық қызметтерінің пәрменді және әлсіз жақтары.
5-кесте.
Негізгі сипаттары Күшті Әлсіз
МАРКЕТИНГ
Тауар саясаты
Баға саясаты
Жылжыту
Өткізу
ӨНДІРІС
Қуаттылығы
Техника мен технодогиясы
Ғимарат, құрылыс.
Инженерлік инфрақұрылым
«НИОКР”
Зерттеу жұмыстары
Ноу-хау
Патенр, лицензия
ҚАРЖЫ
Инвестициялық және капитал салымдары
Пайда мөлшері
Айналым капиталы
Өтімділік
Қаржылық капиталы
КАДР және БАСҚАРУ
Кадрдың сандық және сапалық құрамы
Иновациялық басқару қызметтерін
жоспарлау және бақылау.
+ +
+
+
+
Бәсекеге қабілеттіліктің негізгі факторлары. 6-кесте.
Бәсекеге қабілеттіліктің факторлары
Кәсіпорын
Негізгі бәсекелестіктер
А Б В
1 2
1.Тауар
сапасы
техника-технодогиялық көрсеткіштер
сауда таңбасының мәртебесі
буып –түю
кепірлі мерзім
сенімділік
патентпен қорғалған
............
2.Баға
сату
баға жеңілдігі (процент)
төоем мерзімі
несиені ұсыну шарттары
сатып алуды қаржыландыру шарттары
3.Өткізу каналдары
өткізу нысандары
тікелей жеткізу
сауда өкілдері
көтерме делдалдар
маклар мен дилер
нарықты қамту деңгейі
қойма-жайды орналастыру
транспорттау жүйесі
запастарды бақылау жүйесі
Нарықта тауарларды жылжыту
4.1. Жарнама
тұтынушылар үшін
сауда делдалдары үшін
........
4.2. Индивидуалды сату
тұтынушыларды ынталандыру
наразылық сауда демократия
тауар үлгілерін көрсету
өткізу жұмыстары бойынша кадрлар дайындау
4.3. Өткізу каналдары бойынша тауарды жыжыту
бәсеке жағдайында сату
сауда делдалдарына сылық
4.4. Теледидар маркетингі
+
-
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
+
-
+
-
+
-
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
+
-
+
-
+
-
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
+
-
+
-
+
-
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
+
-
+
-
Тауар және тауар саясаты.
Тауар дегеніміз қажетттілік пен тұтынуды қанағаттандыратын зат. Нарықтық экономика
Тауарларды жіктеу
Тауарларды, пайдалану мерзімдеріне қарай былайша бөлуге болады.
ұзақ пайдаланылатын тауарлар, әдетте, көп мәрте пайдалануға төтеп
қысқа мерзімді пайдаланылатын тауарлар бір немесе бірнеше кезеңде толығымен
Қызмет көрсету пайда табу немесе қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында
Қолдану аясы бойынша тауарларды екі топқа біріктіруге болады:
күнделікті тұрмыста пайдаланылатын көпшілік қолды тауарлар ;
өндіріске қажетті тауарлар.
Көпшілік қолды тауарларды жіктеу.
Тұтынушылыр көпшілік қолды тауарлардың көптеген түрін сатып алады. Бұлар
Сондықтан осы белгіге байланысты көпшілік қолды тауарлалды:
күнделікті сұраным;
алдын – ала таңдау;
ерекше сұраным;
пассивті сұраным тауарлары деп бөлінеді
1.Күнделікті сұраным тауарлары. Тұтынушылардың қажеттерін өтеу мақсатында күнделікті ойланбастан
Күнделікті сұраным тауарлар:
тұрақты сұраныстағы негізгі тауарлар;
ойда жоқта сатып алынатын тауарлар;
төтенше оқиғаларға байланысты қажетті тауарлары болып бөлінеді.
Тұрақты сұранымдағы негізгі тауарлар тұтынушылар рет-ретімен сатып алады, яғни
Ойда жоқта сатып алынатын тауарлар алдын – ала жоспарланбайды.
Төтенше оқиғаларға байланысты тауарлар оларға деген қажеттілік пайда болғанда
2.Алдын - ала таңдау тауарлары. Тұтынушы таңдар немесе сатып
ұқсас;
ұқсасапайтын болып бөлінеді.
Ұқсас тауар сапа жағынан көбінесе біріңғай болып келеді, алайда
Ұқсамайтын тауарлар сату кезінде, олардың жекелеген талғамын қанағаттандыру үшін
3.Ерекше сұраным тауарлары жеке маркалы тауарлар немесе айрықша сипатты,
4.Пассивті сұраным тауарлары тұтынушылардың білетін немесе біле бермейтін тауарлары.
Көпшілік қолды тауарларды жіктеу. 2-схема.
Өндіріске қажетті тауарларды жіктеу.
Кәсіпорындар өздеріне қажетті көптеген тауарлар мен қызмет түрлерін сатып
материал мен бөлшектер;
күрделі мүліктер;
қосымша материалдыр мен қызметтер
1.Материал мен бөлшектер - өнім өндіруде іске толығымен жаратылатын
шикізаттар;
жартылай фабрикаттар.
Шикізатқа жататындар: мұнай, газ, темір рудасы дәнді дақылдар, ауыл
Жартылай фабрикаттар құрамына: материал компенеттері (темір, цемент, сымдар, иірілген
2.Күрделі мүліктер – құндарын дайын бұйымдарға біртіндеп сіңіретін тауарлар.
а) тұрақты құрылыс:
ғимараттар (зайат, әкімшілік үйлер);
тұрақты жабдықтар (бұрғылау станоктары, генераторлар) кіреді;
ә) қосалқы жабдықтар:
-зауыт жабдықтары (қол саймандар, автоматты тиегіштер);
-кеңсе жабдықтары (компьютерлер, көшірме аппараттары, арнайы үстелдер, жазу қағаздары
Қосымша материал мен қызметтер. Дайын бұйымға мүлдем қатысы жоқ
а) қосымша жұмыс материалдары (жағар және жанар май, көмір)
ә) іскерлік қызметтер: техникалық қызмет көрсету, жөндеу жұмыстары, кеңес
. Өндірістік белгідегі тауарларды жіктеу. [1. 135-бет.]
Тауарды көрсеткіштері мен параметрлерін айрықша белгілері бойынша былайша топтастыруға
-экономикалық көрсеткіштер: бұйымның бағасы, пайданың мөлшері және өнімнің өзіндік
-техникалық параметрі: жүк көтергіштігі, дәлдігі, сенімділігі, жөндеудің күрделілігі, салмағы,
-пайдалану көрсеткіштері: пайлану шығындары, қызметкерлердің оқуларына және қайта оқуларына
Сонымен қатар тауарлар тұтыну қасиеттеріне қарай да бөлінед, яғни:
экономикалы;
эстетикалық;
экологиялық;
стандарттық;
патентті – құқықтық.
4-схема. Тауардың бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың блок – кестесі.
Тауар саясаты. Бұл кәсіпорынның маркетинг қызметінің бір саласы, жаңа
Кез – келген тауардың өмірлік циклы болады.
Тауардың өмірлік циклы дегеніміз өндірілген тауардың өтімділігін және сатушының
тауардың нарыққа түсуі;
сатып алушылардың тауарды тануы және таңдап алуларының нәтижесінде сату
жетілу кезеңі, оған барынша мол пайда келтіру тән;
нарықтық тауармен толығуы;
сатылатын өнім мен пайда мөлшерінің төмендеуі.
Кәсіпорынның бәсеке параметрлеріне байланысты тауардың барлық өмірлік циклын шешуші
1.енгізу кезеңі;
2.арту кезеңі;
3.жетілу кезеңі;
4.тоқырау кезеңі.
Кәсіпорынның тауардың өмірлік циклының кезеңдері бойынша бәсекеге қабілеттілігі. 7-кесте.
Көрсеткіштер
Енгізу Арту Жетілу Тоқырау
Сатылған өнімнің өсуі Баяу Тез Баяу Азаяды
Пайда Жоқ Арту Азаяды Төмен
Ақша тасқыны Жоқ Жақсы Жоғары Төмен
Клиенттер Ынтлы Артады Артады Ынта бәсеңдейді
Бәсеке Әлсіз Өседі Тұрақты Төмен
Енгізу кезеңі немесе тауарды нарыққа шығару кезеңі. Ол өнлірістік
Арту кезеңі өндірістік қуаттың толығымен іске қосылуымен және өнім
Жетілу кезеңдері тауарлар ірі – ірі партиямен шығарыла бастайды.
Тоқырау кезеңі тауарларды сату және бұдан түскен пайда мөлшерінің
Тауардың өмірлік циклының негізгі
сипаттары. 8-кесте.
Кезеңдері Өндіріс динамикасы Нарық
1 Енгізу Шамалы Жасалынды
2 Арту Тез өседі Өсу экстенсивтік сипатта, сатып алушылыр
3 Жетілу Өрлеу жоқ, төмендеу үрдісі байқалады Сату көлемі
4 Тоқырау, өндірістің құлдырауы Төмендейді Сату көлемі және пайда
Өзгеріс бар жерде даму, ілгерілеу де бар. Олай болса
Тауардың өндірілуінен бастап, оның дайын күйінде тұтынушысына ұсынылуына дейінгі
-Алғашқы кезең. Болашақ тауар жөніндегі пікір дүниеге келіп, бұл
-Өндіріс – тауардың дүниеге келуіндегі бірінші, ірі шешуші кезең,
-Енді дайын тауарларды зерттеуге, өндіруге, жариялауға және тиімді сату
-Тауар үшінші кезеңде өзінің жоғары деңгейіне жетіп, сандық және
-Тауардың өмірлік циклінің төртінші кезеңінде тауардың өту қарқыны біртіндеп
Қорыта айтқанда, өмірлік цикл тұрғысынан қарағандағы тауар тағдыры:
1)тауардың жеке қасиетіне тікелей қатысы жоқ экономикалық, технологиялық мәдени
2) Тауар сапасы, ерекшелігі, өндіру мерзімі, ортасы және соған
Сауда таңбасы – сауда кәсіпорындары өздері өткізетін, өздерінің тапсырыстары
Маркалық атаулар – айтылылуға болатын марканың бөлігі. Мәселен, «Үркер
Маркалық белгі – ерекшелендіріп тұратын марканың бөлігі, бірақ айтылуға
Тауар белгісі - құқықтық қорғау мен қамтамасыз етілген
Авторлық құқық - әдеби, ғылыми және көркем туынды авторларын
Тауарды орналастыу – жаңа тауарға, бұрынғылардың орын белгілеу процесі.
Нарық сегменті -өндірістік өнім өткізу саясатының бағдар нұсқасын таңдау
“Паблик рилейшнз» - беделді жарнама, жұртшылықпен байланыс орнату, өндірістің
Нарық жағдайындағы бағаға көптеген факторлар әсер етеді. Бұлардың ішіндегі
Бағаның өзгеруі факторлар әсер ететін уақыттың ұзақтығына қарай үш
-Баға қозғалысының ұзақ мерзімді тенденциясы ғылыми – техникалық жетістіктерлің,
-Орта мерзімдік циклдік бағаның ауытқуы сұраным мен ұсынымның салыстырмалы
-Қысқа мерзімдік бағаны өзгеруі әртүрлі маусымдық және кездейсоқ факторлардың
Ішкі нарықтағы бағаларға ақшаның сатып алу қабілетінің өзгеруі, ал
Бағаны реттеу жөніндегі мемлекеттік әкімшілік шаралар:
1.Бағаның белгілі бір деңгейде ұстап тұру. Бұл сирек кездесетін
2.Тауар сатушы мекеменің пайда деңгейі өндірушінің орташа пайда көрсеткішінен
3.Монополистер қойған бағаларды бақылау.
4.Бағаны реттеу міндеті жүктелген үкімет мекемелері мен монополиялар арасындағы
5.Баға өзгерісінің шегін белгілеу.
Бағаны жаңа реттеу жөніндегі шаралар:
1.Тауар өндірушінің белгілі бір дәрежеде пайда алуына бағытталған шаралар
2.Тауар өндіру шығындарына ықпал ету:
-Тауар өндіруде қолданылатын шикізат, материал, энергияның т.б. бағасын зерттеу
-Тауар өндірушілерге тасымалдау төлемі және басқада қызмет көрсету жағынан
3.Сұраным мен ұсынымның нақты тауарлар бойынша белгілі салыстырмалы қалпының
4.Мемлекеттік меншіктің барлық түрінің қызмет етуіне қажетті тауарлар мен
Баға бәсекесінің пайда болуы және оның әрекет етуі мынадан
1.Бір түрлі немесе ұқсас тауарды ең төменгі бағада сату
2.Тауар алушының ұсынылған тауарға деген қажетін қанағаттандырау салдарынан тартатын
3.Тауар алушы мен сатушының, бірінің арзан алуға, екіншісін қымбат
4.Тауар алушылардың бірыңғай қажеттерін қанағаттандыратын субститут – тауар өндіріетін
Баға өз табиғатымен аса маңыздылығына және әрекет ететін ортасына
Қорыта айтқанда, баға қаншама көтерілгенімен, мұқтаждықтың бәсеңдемеуіне байланысты айналымдағы
Практикада қолданылатын баға стратегиялары:
1.Жоғары баға стратегиясы. Алғашқыда өндіріс шығындары жоғары болады, одан
1.Төменгі баға стратегиясы немесе нарыққа өту стратегиясы. Бұл сұранымды
1.Сараланған баға стратегиясы Барлық жеңілдіктер қарастырылған, алдын - ала
2.Жеңілдіктегі бағалар старатегиясы сатып алушалырмен жұмыс істеу, яғни кәсіпорынға
3.Икемді баға стратегиясы. Бағалар сатып алушылардың мүмкіндіктеріне қарай белгіленеді.
4.Тұрақты, стандартты, өзгермейтін баға стратегиясы.
5.Дөңгелексіз баға стратегиясы, яғни сатып алушы 100 теңгенің
6.Жаппай көтере сатып алу сртатегиясы, яғни көтерме баға.
Бағаның түрлері:
1.Анықтама баға анықтамалық басылымдарға, каталогтарда, журнал мен газеттерде жарияланады.
2.Контракты бға стушылар мен сатып алушылар арасында келіс
3.Жылжымалы баға шарттар өзгерген жағдайда, келіссөздерге белгіленген бағалар қайта
4.Өзгермелі баға дайндалатын бұйымдарға сауда мәмілесінде ұзақ уақыт белгітенетін
Тауардың экспорттық бағасы. Экспорттық баға деңгейіне көптеген факторлар әсер
-өнімнің сапасы;
-сату көлемі;
-тауарды ішкі нарықта сатудың пайдалығы;
-тауарды сату уақыты мен мерзімі;
-тауарды жеткізу кезеңдері.
ІІ. Бөлім. Кәсіпкерлік қызметтің ұйымдастырылуы мен дамуын
талдау.
2.1. Қазақстан Республикасы кәсіпкерлік субъектілер іс-әрекеттері мен даму ерекшеліктері.
Экономикалық көрсеткiштер тұтасымен алғанда өндiрiс мәселесiмен байланысты. Бұл өндiрiстiң
Экономиканы реформалауды iс-жүзiнде асыру процесiнде меншiк пен
Қазақстан Республикасына кәсiпкерлiк қызметтi
жүргiзудiң iс-әрекеттерi. 9-кесте.
Жiктеу белгiлерi Кәсiпкерлiк қызметтi жүргiзудiң әдiстерi
Заңдылық-құқықтық жағдайы бойын-ша Жеке және заңды тұлғалар
Меншiк түрi бойынша Жеке, ұжымдық, мемлекеттiк
Ұйымдық - құқықтық жағдайы мен құрылымы бойынша Шаруашылық
Экономикалық маңызы мен таратылу аймақтары бойынша Жергiлiктi, аймақтық
өндiрiстiң масштабы бойынша Шағын, орта, iрi
Экономикалық қатынас түрi бойынша Әкiмшiлiк, шаруашылық есептегi, мердiгерлiк,
Жоғарыдағы белгiлерi бойынша Қазақстан Республикасындағы
Қазақстан Республикасындағы осы көрсеткiштерге тиесiлi әсер ететiн кәсiпкерлiк субъектiлерi
Қазақстан Республикасындағы кәсiпорындар. 10-кесте.
Кәсiпорындар Барлығы Соның iшiнде:
Мемлекеттiк Жеке меншiк
ҚР-сы бойынша 143329 25958 109580
Шағын 124445 17216 101623
Орта 13904 7126 5355
Ірi 4080 1616 2608
Қазақстанда көрсетiлген мәлiметтер бойынша өнеркәсiптер саны 143329 жеттi. Соның
Қазақстан Республикасы егемендi ел болғаннан берi және iрi жекешелендiру
Әрi жекешелендiру кезеңiндегi кәсiпорындардың бөлiнуi. 11-кесте.
Кәсiпорындар атауы 2000 2001 2002 2003
Кооперативтер:
Кәсiпорындар саны 10100 5100 3300 2000
Жұмысшылар саны (мың адам) 250.0 28.0 57.0 34.0
Шағын кәсiпорындар саны:
Кәсiпорындар саны 8400 12700 16100 21200
Жұмысшылар саны (мың адам) 130.0 220.0 247.2 172.6
Қазақстан Республикасындағы жекешелендiру этабының үшiншi кезеңiне дейiн кәсiпорындар көрсеткiшi
Төмендегi кесте бойынша Қазақстан Республикасының жекешелендiру процесiнiң үшiншi кезеңiнде
Қазақстан Республикасының жекешелендiру процесiнiнiң үшiншi кезеңiнде кәсiпорындарының меншiк
Көрсеткiштер Барлық кәсiпорын-дар саны Меншiк түрлерi бойынша
Мемле-кеттiк Жеке меншiк Шет ел қатыспай-тын аралас меншiк
1 2 3 4 5
Барлығы 21260 999 19936 169
Сауда 7850 136 7681 23
Өнiм өндiретiн 2929 213 2460 53
Құрылыс 2959 134 2808 14
Тұрмыстық қызмет көрсету 948 44 899 2
Жабдықтау өткiзу 777 17 751 8
Ғылыми –зерттеу 367 36 320 10
конструкторлық және ен-гiзу 259 23 232 4
Құрылысқа қызмет көрсе-тетiн жобалау iздестiру 158 24 131
Жоғарғы кестеде Қазақстан Республикасындағы кәсiпорындар саны мен меншiк түрлерi
1-диаграмма. Қазақстан Республикасындағы меншiк нысандарының құрылымы.
Нарықтық экономика жағдайында кәсiпорындар дербестiгiне ие болу
Елiмiздегi экономикалық дағдарыс пен өндiрiстiң құлдырауын тоқтатудың бiр жолы
Кәсiпорындары жекешелендiру бағытына сәйкес соңғы жылдардың көрсеткiштерi
Кәсiпорындардың жекешелендiрiлу бағыты. 13-кесте.
Жекешелендiрiлгенi 2001 жылы 2002 жылы 2003 жылы
Жекешелендiру бағыттары бойынша:
Әлеуметтiк және өзге де объектiлер 2187 1770 2044
Жаппай 131 79 161
Жеке жобалар бойынша - 3 -
Жекешелендiрiлгенi барлығы
оның iшiнде 2318 1852 2205
өнеркәсiп 26 24 39
Құрылыс 16 7 10
Ауыл шаруашылығы - - -
Көлiк 147 18 11
Сауда және қоғамдық тамақтандыру 141 1 56
Тұрмыстық қызмет көрсету және комму-налдық шаруашылық
74
1
52
өзге де салалар 1855 1801 1995
Тоқтап қалған объектiлер мен бiтпеген құрылыстар
55
-
42
Жоғарыдағы кестелерден кәсiпорындардың санын, меншiк түрлерiн тал-дай отырып
Ал, осы жекешелендiрiлiген кәсiпорындар мен басқа да жалпы және
Меншiк нысандары бойынша кәсiпорындардың өнiммен, тауарлар өндiру және қызмет
Млн. тенге 14-кесте.
Кәсiпорындар Жылдар
2001 2002 2003
Жалпы кәсiпорындар бойынша 1049368 1680360 1868733
Мемлекеттiк 33910 40371 49299
Республиканың меншiгiндегi кәсiп-орындар
21347
26755
31340
Коммуналдық 12563 123616 17959
Жеке меншiктегi 870246 1399465 1568352
Азаматтардың меншiгiндегi 1520 17434 14317
Мемлекеттiк емес заңды тұлғалар мен олардың бiрлестiгiндегi
868726
1382031
1554034
Мемлекеттiң және шетелдiң қатысу-ынсыз
263065
293664
356561
Шетел қатысуынсыз мемлекеттiң қа-тысуындағы
205457
347333
370781
Шетел қатысқан бiрлескен 400123 740939 826679
Қоғамдық 81 96 13
Басқа мемлекеттiң заңды тұлғалары мен азаматтарының меншiгiндегi
145212
236164
251083
Шетел мемлекеттерiнiң 3 235 -
Шетел заңды тұлғаларының 145212 236164 251083
Шетел жеке тұлғаларының 3 - -
Меншiк формасындағы жалпы кәсiпорындар 2003 жылмен 2002 жылды салыстырғанда
2. 2 Кәсіпорынның даму жағдайын талдау.
Кез келген деңгейдегі шаруашылық субъектісін басқару үшін, оған ғылыми
Сондықтан да көптеген экономикалық әдебиеттерде оның ролі мен алатын
Экономиканы дамыту мен қызмет етудің жетекші критериясы болып жалғыз
Негізгі көрсеткіштерді талдау кестесі 2004-2005ж. мың т. 15-кесте.
№ Көрсеткіштер Өткен жылы Есепті жылы Ауыт
1 Сатудан түскен табыс м.т 69214 69886 +672 109.7
2 Жұмысшылардың орташа тізімдік адам саны 426 431
3 Негізгі активтердің орташа жылдық құны 94190.0 94384.1
4 Ағымдағы активтердің орташа жылдық құны 313967 314614 +647
5 Еңбек өнімділігі 162474 162148 -326
6 Қор қайтарымдылығы 7.34 7.40 +0.06 100.8
7 Қор сиымдылығы 1.36 1.35 -0.01
8 Өнімнің өзіндік құны 64085 64830 +745 101.1
9 Жалпы табыс 5129 5056 -73
10 Кезең шығыстары -
11 Салық салынғанға дейіңгі табыс 5129 5056 -73
12 Корпаративтік табыс салығы 2338 2304 -34
13 Көзделмеген жағдайдан табыс -
14 Таза табыс 2791 2752 -39
15 Активтер айналымы -
16 Ағымдағы активтердің айналымы -
17 Ағымдағы активтердің бір рет айналымының жалғастығы
18 Сату табыстылығы % 4.35 4.24 -0.11
19 Меншікті капиталдың табыстылығы -
20 Актив табыстылығы -
21 Ағымдағы жою коэффиценті -
22 Жедел жою коэффициенті -
23 Дебиторлық қарыздардың айналым коэффициенті
24 ТМК-дың айналымдық коэффициенті -
Осыдан, ірі ұйымдық құрылымдары басқару стратегиясын қатаң бәсекелестік жағдайында
Әрине, бұл жағдайда ЖШС-нің қызметін басқару жүйесі түбегейлі өзгеріске
Өзінің спецификалық ерекшеліктеріне байланысты жедел талдау жоғарыда келтірілген талдау
Жедел басқарушылық талдау – бұл ішкі ресурстардың ситуациялық процесін
Өкінішке орай бірде-бір автор өз анықтамаларында жедел басқарушы талдаудың
Онда басқа, шарушылық субъектісінің күшті және әлсіз жақтарын анықтауда,
Бірақта, экономикалық әдебиеттерде әлі де болса жедел талдаудың әдістері
Өйткені, жедел талдауды ұйымдастыру жүйесінің нәтижесі көптеген критерийлерімен байланысты
Жедел талдауды пайдаланудың арқасында, басқарушылық шешімдерді қабылдаудың мүмкіндіктері артады
Шығындар қозғалысының маңыздылығын көрсететін бір мысалға тоқталайық. Кез-келген шаруашылық
Осы кезге дейін, біз саналы түрде белгілі бір шығындарға
Тиімділікті және өнімділікті жедел басқару үшін, өзінің талдау процедурасына
2
Көпшілік қолды тауарлар
Тұрақты сұранымдағы негізгі тауарлар
Ойда жоқта сатып алынатын тауарлар.
Төтенше оқиғаларғақажетті тауарлар.
Алдын – ала таңдау тауарлары Ұқсас Ұйқаспайтын
Ерекше сұраным тауарлары
Пассивті сұраным тауарлары
Материал мен бөлшектер
Шикізат
Жартылай фабрикат
Күрделі мүлік
Тұрақты құрылыс
Қосалқы жабдық
Қосымша материал мен қызметтер.
Қосымша жұмыс материалдары
Іскерліек қызметтер
Бәсекегеқабілеттілікті көтермелеу шараларын талдау
Тауар өндіруші
қанағаттанғысыз
қанағаттанарлық
пайдалану
техникалық
экономикалық
Парамеирлік салыстыруларды топтастыру
Бағалауға жататын параметрлердің тізбегі
Тауарға қойылатын талаптарды қалыптастыру
¤німніњ сапасы
Техникалыќ
Ќуаттылыѓы
¤німділігі
Сенімділігі
Технологиялыѓы
Стандарттыќ дењгейі
Экономикалыќ
¤зіндік ќ±ны
Ењбек сиымдылыѓы
Пыйладану процесі
Техникалыќ параметрдіњ т±тынушы талабы мен сєйкестігі
Экономикалыќ кµрсеткіштер
Т±тынушылар ќолданар техникасыныњ ќ±ны. Кєсіпорынныњ баѓа саясаты
Пайдалану ж±мыстары
Єлеуметтік кµрсеткіштер
Эгономикалыќр
Экологиялыќ
Эстетикалыќ
Сервистік кµрсеткіштер
¤нім µндірудіњ негізгі кµрсеткіштері
Т±тынушыныњ єлеуметтік талаптарын ќанаѓаттандыру
¤німді дайындау процесі
Өндірістік цикл аудиті
Өндіріс құрылымы
Өндірістік бағыттар
Экономикалық цикл түрлері
Өндіріс циклындағы сәйкестікті тексеру
Экономикалық өсу және экономикалық цикл
Экономикалық даму
Макроэкономикалық тепе-теңдік экономикалық дамудың циклдылығы
Экономикалық цикл теориялары
Экономикалық цикл факторлары және даму ерекшеліктері