Мұстафа Шоқай эмиграцияда
Мазмұны
Кіріспе .............................................................................................................. 2
Тарау - І. Түркістанның ұлы перзенттерінің бірі- Мұстафа
Тарау –ІІ. ІІІ.Мұстафа Шоқай және тұтас Түркістан идеясы .............
Тарау-ІІІ. Мұстафа Шоқай ХХғ.басындағы Қазақстан мен
Түркістанның қоғамдық - саяси өмірі туралы ...................
21
Тарау-ІV. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы және Мұстафа Шоқай ......
Тарау-V. Мұстафа Шоқай эмиграцияда .................................................. 41
Қорытынды ................................................................................................... 52
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ............................................................. 54
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының әлем қауымдастығы қатарынан егемен ел
Өткен тарихымызды еркін қорытып, одан объективті теориялық тұжырымдар жасауға
Жүріп өткен жолымыздың ешқандай да бұрмалаусыз, тура қорытудың бірден-бір
Мәселенің зерттелу деңгейі. М. Шоқайұлының қоғамдық- саяси қызметі
Бұл есімді ауызға алғанда отандастарымыздың ойына «Мұстафа Шоқай кім?
Азаматтық міндетін ең жоғары адамгершілік деңгейде орындап, бірақ көзі
Мұстафа Шоқайұлының өмірі мен қоғамдық қызметін талдауға алған дискуссиялық
Мәселен: «Туркестан под властью Советов» атты зерттеуі, 1917 жылға
Түркістанның қилы тағдыры, Алматы: Жалын. 1992ж. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы
Міне, осы атқарылған істер оқырман қауымға Мұстафа Шоқайұлының еліміздің
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом мақсаты- М.Шоқайдың ғұмырының
-М.Шоқайдың өскен және білім алған ортасын, оның көзқарасының қалыптасуына
-ХХғасыр басында М. Шоқайдың қоғамдық-саяси өмірге атсалысуына объективті баға
-М. Шоқайдың шығармашылық қызметінің ерекшелігін ашып көрсету;
-1917 жылғы ақпан революциясынан кейінгі қоғамдық-саяси өмірдің М. Шоқайдың
-М. Шоқайдың Түркістан мұхтариятына және кеңестер билігіне көзқарасынан және
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысында негізгі деректер мұрағат
Зерттеу жұмысының методикалық негізі. Диплом жұмысында қойылған мәселелерді ғылыми
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Нақтылы деректер негізінде М. Шоқайдың
Зерттеу жұмысының құрылымы Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
Тарау- І. Түркістанның ұлы перзенттерінің бірі- Мұстафа Шоқай.
Ата тегі орта жүздегі қыпашақ руының ақсүйектерінен шыққан Мұстафа
Петербургте Шоқайұлы қазақ және Түркістан басшыларынан Мемлекеттік дума мүшесі
Ақпан революциясы басталғанда Түркістандағы саяси жағдай қатты шиеленсіп жатқан-ды.Орыстар
Ташкенте шығатын «Тараққий» газеті 1906 жылғы 19 тамыздағы санында:
Ақпан революциясының Түркістан зор ілтипатпен, қуана қарсы алды.
Бұған қарсы мұсылмандар екі саяси ұйымды- әсіресе діншіл «Ғұлама
Мұстафа Шоқай мұсылман қауымының саяси санасын оятуда басты рөл
М. Шоқай 1917 жылғы сәуірде орта Азияда ең беделді
1917 жылғы маусымда Мұстафа Шоқай Алашорда партиясының бір топ
Қазан революциясы орыстар мен байырғы мұсылман қауымының қарым-қатынасын бұрынғыдан
1917 жылғы 22 қарашада бүкіл мұсылман ұйымдарының өкілдері бұрынғы
1918 жылғы қаңтарда Ташкент кеңесі мұсылман өкіметін жою жөнінде
Мұстафа Шоқай жаппай қырғыннан әрең аман қалды. Ол әуелі
1920 жылы Қызыл Армия Гүржістанға шабуыл жасап, басып алған
- «Йени Туркистан» ( «жаңа Түркістан»), ай сайын шығатын
- «Ёш Туркистон» («Жас Түркістан») 1929-1939 жылдары Берлинде басылды.
Түріктер елі - Түркістанның тарихын бес саусағындай білген ол
Думаның зорлық-зомбылық пен жүгенсіздікті тоқтату шараларын белгілеуіне де, казак-орыстар
Ташкент пен Верныйда, Бішкек пен Бұхарада, Самарқан мен Ашхабадта
Большевиктер 1917 жылғы сәуірде Петерборда өткен өз конференциясында мынандай
Дәл осы конференцияда қабылданған қарарда мынандай жазу бар: «Ресейдің
Осыдан кейінірек большевиктер Ресей мен Шығыстың мұсылман еңбекшілеріне Үндеу
«Уақытты өткізіп алмаңдар, ғасырлар бойы жерлеріңізді жаулап алып келегендерді
Тарау-ІІ. Мұстафа Шоқай және Тұтас Түркістан идеясы.
М. Шоқай өнегесінің құндылығы — халқымыздың жүріп өткен жолын,
Ал енді осы «тұтас Түркістан» идеясы қашан және қалай
Басқаша айтқанда «Тұтас Түркістан» идеясы түркі халықтарымен бірге өмірге
Мұстафа Шоқай, міне, осы тарих тезінде өмірге келіп, заманнан-заманға,
1924-1925 жылдары кеңес өкіметі іске асырған территориялық әкімшілік жіктелуден
Ішкі себептер дегенде алдымен аталары, әрине, түркістандық мемлекеттердің өзара
Екіншіден, Түркістанның келесі бір көршісі - Қытай. Түркістанның шығыс
Үшіншіден, Түркістан қазіргі кезеңде белгілі дәрежеде АҚШ, Батыс Еуропа
М.Шоқай басқа қазақ зиялылары сияқты Ақпан төңкерісі нәтижелерін үлкен
1917 жылдың аласапыранында мұндай ой жалғыз М. Шоқайды қинаған
Ал осы 1918 жылдың 11-ақпанында большевиктер күшпен Қоқан ойранын
1917 жылдың желтоқсан айында М. Шоқай Орынборда өткен екінші
Оқырманға мәселе толығырақ түсінікті болуы үшін косымша мына жағдайды
Оқиғалар ағымы бұл екі автономияның да ғұмырын ұзақ еткен
Тарау-ІІІ. Мұстафа Шоқай ХХғ.басындағы Қазақстан мен
Түркістанның қоғамдық-саяси өмірі туралы.
Мұстафа Шоқайдың сан салалы қайраткерлік, ғылыми-зерттеушілік қызметінің бір қыры
«1917 жыл туралы естеліктерінде» М. Шоқай 1917 жылғы қос
Сонымен бірге М. Шоқай сол кездегі Түркістан мен Қазақстанның
Сондықтан да М. Шоқай және басқа да ұлттық-демократиялық бағыттағы
Егер кеңестік билік үстем болып тұрған кезде біздер «Шоро-и-исламия»
«Букіл Түркістан тұрғындарының көңіл-күйіне ықпал жасамақ болған осы екі
Ал Ақпан революциясы ұлттық мәселені азаттық тұрғысынан күн тәртібіне
1917 жылдың бірінші жартысындағы жағдайға баға бере келіп, Мұстафа
1917 жылы Қазақстан мен Түркістанның Ресей құрамынан шығып, жеке
Революция берген мүмкіндіктерді Қазақстан мен Түркістан халықтарының ұлттық азаттығы
Қазақстан мен Түркістанның 1917 жылғы Қазан революциясы қарсаңындағы қоғамдық-саяси
Осындай шарасыздықтан дәрменсіздік туындайтыны әлімсақтан белгілі. 1917 жылғы Қазан
Мұстафа Шоқайдың еңбектерінде Түркістан (Қоқан) автономиясының құрылуы мен күйреу
М. Шоқайдың осы пікірлерін Алаш партиясының мемлекеттік құрылыс жөніндегі
Сондықтан да Мұстафа Шоқай екі ай ғана өмір сүргеннен
«Алаш туы астында
Күн сөнгенше сөнбейміз.
Енді Алашты ешкімнің
Қорлығына бермейміз!» —
деп жар салды. [28]
Жоғарыда айтылғандай, Мұстафа Шоқайдың бізге жеткен еңбектерінің қатарында оның
Осыған орай айтайын дегенім мынау еді: Мұстафа Шоқай осы
Мұстафа Шоқай еңбектерінде оның өзі жақсы білген, достық немесе
Сіздер мен біздердің бүгінгі басқосуымыз халқымыздың біртуар ұлы, бүкіл
М. Шоқай қалдырған бай мұраның айтарлықтай бөлігі әлі де
Тарау-ІV. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы және Мұстафа Шоқай.
Қоғамдық қозғалыс және жеке қайраткерлер. Олардың өзара тығыз байланысы
Ал қоғамдық дамудың түрлі өтпелі кезеңдерінде тер төгіп, еңбек
Еліміз тәуелсіздік алғанға дейін кеңес үкіметі қазақ елінің
Кеңестік биліктің ұлттық мәселелерді шешу емес, белгілі дәрежеде, ескі
Біріншіден, бүгінгі талап тұрғысынан қайта қарайтын мәселе, әрине, ұлт-азаттық
Қазақ жерінде патшалық империя мен орыстың зорлыққа қарсы шын
Бүгінгі қалыптасып отырған рухани ахуал контексінде қарайтын келесі,екінші. мәселе,
Шетелдік эмиграцияның ең ірі өкілі, әрине, Мұстафа Шоқайұлы еді.
Ал осы ұлт-азаттық қозғалыстың ішкі жәпе сыртқы күштері арасындағы
Бұл хатында И. Сталин газет материалдарымен таныс екендігін, ондағы
Архивтік құжаттардан бізге белгілісі сол, 1928 жылдың соңына қарай
Міне осы келтірілген фактілер мен тұжырымдар, біздің пікірімізше, XX
17-18 жылдардағы қазақ тарихына қатысы бар үлкен тарихи оқиғалардың
Ал енді осы бізге бейтаныс, оқулықтар мардымды хабар бермейтін,
1920 жылы Қеңестік Қазақ Автономиясы құрылып, әкімшілік-территориялық тұрғыдан мемлекет
Облыс аттары барша халқының саны соның ішінде қазақтарды саны
Жетісу 1.307.900 857.982 65,6
Сырдария 2.142.200 1.272.290 62,3
Ферғана 2.190.200 418.328 19,1
Самарқанд 1.145.500 116.841 10,2
Таблица көрсетіп тұрғандай, бізге дәл саны мәлім емес Амудария
Аумалы-төкпелі саяси оқиғаларға толы, оларға жайсыз қысы мен құрғақшылығы
Дегенмен, М. Шоқайұлы мен оның Алаш қозғалысы бойынша басқа
Біз бұл арада талдап отырған құжаттарға байланысты тек 1917
Егер құжаттарға сүйенсек, Алаш басшыларында 17 жылдың қарашасына дейінгі
Түркістандағы оқиғалар ағымына түбегейлі өзгеріс енгізген 22 қарашада Ташкентте
Түркістан Уақытша Кеңесі құрамына барлығы 54 адам енді, оның
Түркістан Уақытша Кеңесі 12 орыннан тұрған Түркістан автономиясының Уақытша
Міне осы арада біздің тақырыбымызға қатысы бар мынадай мәселеге
Уақытша Үкіметтің сыртқы қатынастар бөлімінің меңгерушісі (сыртқы істер министрі)
Кеңестік тарихнама, сонымен бірге, Түркістан автономиясы жергілікті халықтардың қолдауын
Әрине, Қоқанда жарияланған билікті тек ұлттық-демократиялық тұрғыдан ғана емес,
Сонымен, Алашорда автономиясы қазақ елінің дербес ұлттық мемлекетке ұмтылысының
Алаш автономиясын жария ету мерзіміне байланысты тартыс барысында, жалпықазақ
1. Бір айдың ішінде Алашорда Түркістан қазағын бүкіл Алашқа
2. Егер бір айдан кейін Алаш баласы қосылмаса һәм
3. Егер Түркістан қазағы бір айда бізге қосылса, автономияны
Екінші жалпы қазақ съезінің барлық қазақ облыстарының өкілдерін
Бұл жеделхат жарияланған «Қазақ» газетінің 1917 жылғы 18 желтоқсанындағы
«Алашорда өз алдына автономия иғлан қылып болып, Түркістан автономиясымен
ХАТ [51]
13-інші ғинуар күні күндізгі сағат 2-де Қоқан большевиктерінің бізге
Шоро- исламие үйінде жиналып отырған үкімет адамдары писар һәм
Тарау-V. Мұстафа Шоқай эмиграцияда.
Ал енді оның шетелдік эмиграцияға кетуі қаншалықты негізді еді?
Екіншілері Алаштық идеологиядан (яғни ұлт-азаттық) бас тартатындықтарын ресми түрде
Өз отанында қалған Алаш зиялыларына тиесілі басқа үлес жоқ-тын.
Абзал жан, демократ Орта Азия мен Кавказ халықтарының арасындағы
Қызыл Армия 1920 жылы Грузияға кірген кезде Мұстафа Шоқай
Сол күнен бастап, жиырма жылдан астам уақыт бойы Мұстафа
Осы жұрттардың көне тарихы, Әбунасыр әл-Фарабидің, Фердоуси мен Рудакидің,
Бір анығы сол Мұстафа Шоқайұлы мұндай шешімге Ресей империясында
Мұстафа Шоқай Түркістан халықтарының тіршілігін әмбеге әйгілейтін журнал-газеттер ұйымдастырып,
«Мұсылмандардың барын тартып алуда алып қана қоимай, өздерін өлтіруде
«Правда» газетінің 1922 жылғы 20 мамырдағы №111 санында жазылғандай...
Кеңес баспасөзінің беттерінен тек 1919 жылдың өзінде ғана «Бір
Осыны білген Мұстафаның ашу-ызаға булығып, қанша қайғы жұтып, қасірет
«Халық жауы», «түрікшіл», «әлемдік буржуазияның тыңшысы», «түрік тыңшысы» деп
Мұстафа Шоқай үлкен ағартушы, Орта Азия мен Қазақстан халықтарының
«Мұстафаның Париждегі, Лондондағы, Женевадағы және басқа Батыс орталықтарындағы қызметінің
Мағұлмат бергенде Мұстафа әрдайым аса ыждаһатты болатын, ешнәрсені
Алғашқыда большевиктік билік ұзаққа бармайда деп ойлаған ұлт зиялылары,
Алмания сапарында эмиграциядағы шовинистердің және сапардан кейін мәскеулік Шовинистердің
Ия, шовинистік пиғылдың Кеңестік жүйе мен эмиграцияда астасып, бір
Түркістанның тәуелсіздігі мен тұтастығы жолында шейіт болған азаттық ерлері,
Қорытынды
Өткен ғасырдың сексенінші жылдарынан бастап, жиырмасыншы ғасырдың қырқыншы жылдарына
Мұстафа Шоқай үлкен ағартушы, Орта Азия мен Қазақстан халықтарының
Алаш немесе XX ғасырдың алғашқы ширегіндегі ұлт-азаттық қозғалыстың бірден
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Мұстафа Шоқай, Мария Шоқай. Естеліктер 1988ж 28-б.
Мұстафа Шоқай. Таңдамалы. Том-1., Алматы, «Қайнар», 1998ж 7-б.
Сонда 11-б.
Бақыт Сыздықова. Мұстафа Чокай. Алматы, Алаш. 2004ж. с.33
Түркістанның қилы тағдыры, Алматы, Жалын. 1992ж. б-14.
Жас Түркістан. Мұстафа Шоқай мырзаның рухына. Париж 1949-50ж 6-
Төңкеріс және ұлттық мәселе. Мәскеу 1930ж. Т.3. б-8.
Сонда 26-б.
Алаш-Орда. сб. документов. Сост. Н. Мартыненко. Кызыл-Орда, 1927. С.73-76.
Қазақ тарихы. 1997ж. №2 13-15б.
Сонда 17-б.
Қойгелдиев М. Ұлттық саяси элита. Алматы, 2004ж, 191-б.
Алаштың азаматы, олар кімдер еді? «Қазақстан коммунисті», 1991ж. №8,9,10.
Байшуақұлы Ә. Түркістан легионы туралы шындық. «Қазақ әдебиеті», 1992ж.
Мұстафин А. Аңызы қайсы, ақиқаты қайсы. «Ана тілі», 1990ж.
Нүрпейісов К.Н. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1996ж. 54-б.
Казахстанская правда. 1932. 10 июль.
Мұстафа Шоқай. Таңдамалы 2-томдық Алматы: Қайнар. 1998ж. 24-25б.
Қазақ тарихы. 2001ж. №2 31-32б.
Ақиқат. 1993ж.№3 71-б.
Бақыт Сыздықова. Мұстафа Чокай. 112-б.
Мария Чокай: Я пишу Вам из Ножана...(Воспаминания, письма, документы)
Мустафа Чокаев и большевизм: Сборник статей //сост. С.Ж. Сапанов
Қойгелдиев М. Ұлттық саяси элита. 197-б.
Ибрашев С. Мұстафа Шоқайұлы. «Лениншіл жас», 1991ж. 27-28 маусым.
Шоқайұлы М. Советтер билеген Түркістан. «Социалистік Қазақстан», 1991 ж.
Султанғалиев М. Статьи. Выступления. Документы. Казань. 1992. С.469.
Торайғыров С. Таңдамалы. 1998ж. 141-б.
Әбішұлы Қ., Мектептегі А., Әнес-тегі. Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан.// Ана
Ақиқат.1993ж. № 3
Қазақ тарихы 2000ж № 4-5
Мұстафа Шоқай. Таңдамалы. 56-57б.
Елуов Т. Народно-освободительное восстание 1916 года в Казахстане. А,
Байшуақұлы Ә. Түркістан легионы туралы шындық. «Қазақ әдебиеті», 1992ж.
Сыздыкова Б. Туркестанские легионеры Алматы, 2002ж.
Правда, 1929, 6 маусым, № 127
Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? А,
Қойгелдиев М. Ұлттық саяси элита. 201-б.
Әлімжанов Ә. Мұстафа Шоқай-ол кім? «Қазақ әдебиеті», 1991ж. 24,31
Қоңыратбаев О. Т.Рысқұлов. Қоғамдық- саяси және мемлекеттік қызметі.Түркістан кезеңі.
Очерки истории Коммунистической партии Узбекистана. Ташкент, 1974, с 54
Г. Сафаров «Колониальная революция» Ташкент. 70-71б.
«Туркестанский вестник» газеті, 1917, 9 желтоқсан.
Сонда 1- желтоқсан.
Климов С. Военно-организаторская деятельность Коммунистической партии в Средней Азии
Түркістанның қилы тағдыры. 56-б.
Г. Сафаров «Колониальная революция.. 73-б.
Мустафа Чокаев и большевизм. 58-б.
Ақиқат. 1993. № 3
Мұстафа Шоқай. Таңдамалы. 88-б.
Сонда 91-б.
Қымбатқа түскен совет үкіметі. «Қазақ әдебиеті», 1992ж. 15 мамыр.
Шәкібаев С. Үлкен Түркістанның күйреуі. Алматы, 1968ж. 36-б.
Түркістанның қилы тағдыры. 61-б.
Мария Чокай: Я пишу Вам из Ножана., 78-б.
Сонда 87-б.
Рыскулов Тұрар Төңкеріс және Түркістанның түп халқы.Мембаспа, Ташкент 1925ж
Сонда 77-б.
Жас Түркістан. Париж. 30-б.
Мария Чокай: Я пишу Вам из Ножана. 98-б.
Деловая неделя. 2005. 7-январь
Бақыт Сыздықова. Мұстафа Чокай. 47-б
Деловая неделя. 2005. 10-январь
53
Мұстафа Шоқай қоғамдық - саяси қызметі
Мұстафа Шоқай - халықаралық саясат сарапшысы
Мұстафа Шоқай еңбектеріндегі тәуелсіздік идеясы
Мұстафа Шоқайдың ұлы
Мұстафа Шоқай және тұтас Түркістан идеясы
Мұстафа Шоқайдың өмір жолы
Мұстафа Шоқай жайлы
Мұстафа Шоқай (1889-1941)
Мұстафа Шоқай өмірі туралы
Түрік халқының даңқты күрескері Мұстафа Шоқай