Түбір сөз
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: «Морфологияны оқыту кезінде оқушылардың іскерлігі мен дағдыларын
Мазмұны
Кіріспе
I.Сөз құрамын оқыту кезінде оқушылардың іскерлігін арттыру
1.1 Түбір сөз
1.2 Қосымшалар
II. Сөз таптарын оқытуда қолданылатын әдістер мен тәсілдер
2.1 Есімдікті оқыту
III. Сөздерді таптастыруды оқытудағы оқушылардың дағдыларын қалыптастыру
Қорытынды
Әдебиет тізімі
Кіріспе.
Мектепте оқылатын пән атаулының бәрі тіл арқылы түсіндіріледі,
Морфологияны оқыту арқылы оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы, сөз
Жұмыстың өзектілігі:
Морфологияны оқыту арқылы оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы, сөз
Морфологиялық ұғымдардың бұл қасиеттерін біліп, мәнін
Зерттеу мақсаты:
Морфологияны оқытуда оқушылардың тақырыпты түсінгендігін жаттығу жұмыстары арқылы
Зерттеу обьектісі:
Морфологияны оқыту арқылы оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы, сөз
Зерттеу міндеттері:
Сабақта айтылған материалдардың барлығы оқушының есінде түгел қалмаса
Зерттеу пәні:
Морфологияны оқыту кезінде оқушылардың іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру
Зерттеу болжамы:
Морфологияның да оқушының тілдік қабілетін арттыруда өзіндік рөлі
1. Сөз құрамын оқыту кезінде оқушылардың іскерлігін
Әрбір сөздің өзіне тән тұлға- тұрпаты болады.
Сөздің лексикалық я граматикалық мағыналарын білдіретін осындай
Морфеманың да өзіне тән мағынасы және өзіне
Түбір морфемалар да, қосымша морфеманы да әрі
Түбір морфема –сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін
Түбір морфема дар түрде де, қосымша морфеманы қосып
Қосымша морфемалар деп түбірге қосылып , оған қосымша
Қосымша морфемалар өз ішінде жұрнақтар , жалғаулар және
Біріншіден түбір морфемалар мен қосымша морфемалар
Екіншіден ,қай қосымша қосылса да және қанша
Үшіншіден, бір түрлі қосымша қай түбірге және
Төртіншіден, бір түбір морфемаға қажетіне қарай бірнеше қосымша
Сөйтіп , түбір морфема мен қосымша морфеманың мағыналарындағы
Тілімізде түбір морфемалар сан жағынан көп те, қосымша
Сөзден сөз тудыратын және сөзден жаңа форма
Сөз құрамы- грамматикалық негізгі саласының бірі болып саналатын
Бұл тақырып морфология курсының қарастырылатын мәселелерінің не екендігінен
Сөз- белгілі бір ұғымның атауы. Сөздің қағаз, тақта
Мал, су, төбе, кет сөздерінің мағыналық ұғымын түсіндіріп,
Малшы, сула, төбешік, кетір сөздеріндегі әрі тұлғалық, әрі
Демалыс, шекара, тасбақа сөздерінің мағыналық ұғымын түсіндіріп, әрқайсысының
Ата- ана, қып- қызыл, үлкен- үлкен сөздерінің мағыналарын
Совхоз, колхоз сөздерінің де мағыналарын аңғартып, бұлардың бірнеше
Осылайша, жеке сөздердің тұлғаларына талдау жүргізіп, сөздердің белгілі
Түбір сөз
Түбір сөздің сөздердің тұлғалық бөлшектерге бөлінбейтін түпкі негізгі
Өткен сабақта таныстырылған түбірсөздің мағынасына кең түрде түсінік
Түбір сөзінің мағыналарынын түсіндіруге ағаштың бұтақ- бұтақтарға тарамдалып,
Ат сөзі бөлекшеуге келмейтін түбір сөз. Осылайша ата,
1.2 Қосымша (жұрнақ, жалғау).
Түбір сөзден кеиін келетін сөз бөлшектері қосымша екені,
Қосымша деген сөздің бір нәрсеге қсылатын үстеме, қосымша
Мұнан соң қосымшаның жеке тұрғанда мағынаға ие бола
Осылайша қосымшалардың жұрнақ және жалғау болып екіге бөлінетінібайқалды.
Бұдан соң сөз түрлендіруші жұрнақтың қызметі түсіндіріледі. Айт
Жұрнақтың түрлерін түсіндіріп болған соң, олардың құрамының да
Туынды түбірдің жұрнақтар арқылы жасалатынынын аңғартып, туынды түбірлерден
Туынды түбір мен түбірлес сөздерді екі бөліп өтудің
Ал қызыл, үлкен, кіші, жаз, айт сөздеріне –дау,
Ендігі кезекте туынды түбірден де көптеген туынды жаңа
Мұнан кейін түбірлес сөздер түсіндіріледі, оған мынадай таблица
Таблицадағы өн сөзінің түбір екендігін оқушылардың өздері айтады.
Қазақ тілінде жалғаудың төрт түрі барын, олардың сөз
2 Сөз таптарын оқытуда қолданылатын әдістер мен тәсілдер.
Бұл тақырып сөз таптарынан мәлімет беретін кіріспе сабақ
Мысалы: Терезе алдында түрлі ағаштар өседі деген сөйлемді
Терезе алдында түрлі ағаштар қайтеді? (өседі)
Терезе алдында нелер (ағаштар) өседі?
Терезе алдында қандай (түрлі) ағаштар өседі?
Түрлі ағаштарқайда (терезе алдында) өседі?
Деген сұрақтар қойылып, әрбір сөздердің мағыналары мен сөйлемдегі
2.1 Есімдік.
Есімдіктің зат есім, сын есі, сан есімдердің орнына
Есімдікке дейін зат есім, сан есімдер түгел өтіліп,
Жіктеу есімдіктері - өзіндік ерекшеліктерін түсіндіруде ең алдымен
Мен, сен, сіз, ол деген 4 есімдік тақтаның
Ендігі жерде жіктеу есімдігіне көптік жалғауы жалғанып қолданылатыны
Осындай сұрақтар қойып, тәуелдік жалғауының жағы, қосымшалары қайталанып,
Мен, сен, ол сөздерді ілік, табыс, шығыс септіктерінде
Мен, сен, есімдіктерінің барыс септігінде жуан буынға айналатын
Көмектес септігінде мен, сен, ол сөздерінің түбірі сақталып,
Біз, біздер, сендер, сіз (сіздер), олар жіктеу есімдіктерінің
Жіктеу есімдіктерінің жекеше, көпше түрлерінің жіктік жалғауы жақа
а) Мен, біз (дер) деген бірінші жақ
ә) Сен (дер), сіз (дер) деген екінші жақ
б) Ол (лар) деген үшінші жақ жіктеу есімдіктері
Мысалы: Мен оқушымын. Оны кинодан көрдім. Кітапты алған
Жіктеу есімдігінің мағынасын, грамматикалық формаларын, синтаксистік қызметін және
Сілтеу есімдігі – мағынасын аңғарту, сілтеу есімдіктерінің сын
Сілтеу есімдіктері мыналар: бұл, ол, осы, осынау, сол,
Сілтеу есімдіктері нұсқау, көрсету, мезгеу мағыналарын білдіріп, негізін
Сілтеу есімдіктерінің контексте қолданылу ерекшеліктеріне байланысты зат есімдердің
Бұл,ол, осы, мына, ана деген сілтеу есімдіктеріне көптік
Сол сияқты сілтеу есімдігінің бұл, ол, сол, осы,
Сөйтіп, сілтеу есімдіктерінің лексика- грамматикалық белгілерінен толық мәлімет
Сілтеу есімдігін пысықтауға тапсырмалар беруге де болады.
Сұрау есімдіктері – мағыналарын аңғарту, сұрау есімдіктеріне жататын
Сұрау есімдіктерін түсіндіруде тақтаға бір сөйлем жаздырып, ол
Сұрау есімдіктері: кім? кім туралы? не? не жөнінде?
Бұл топтағы есімдіктерден әрбір сұраулардың өзіндік мағыналық ерекшеліктері
Сұрау есімдіктерінің ішінде кім? не? қайсы? нешеу? деген
Сұрау есімдіктерінің қолданылу ерекшеліктеріне байланысты сөйлемде белгілі бір
Сен нешедесің?
Бос уақытыңды қалай өткізесің?
- Сөреден кітапты кім алды? – деген сөйлемдердегі
Сұрау есімдіктерінің теориялық жақтары түсіндірілген соң, жаттығу
Өздік есімдігі- тіліміздегі бір ғана өз сөзі жататыны
Өздік есімдігін бұдан бұрынғы өтілген жіктеу, сілтеу, сұрау
Өздік есімдігі мағынасы жағынан сілтеу, сұрау мағыналарын білдірмейді,
Өз сөзінің түбірі мағынада қолданылмайтыны оқушы көздерін жеткізе
Өзіміз, өзіңіз есімдігінің жай септеудің үлгісімен септелетінін оқушыларға
Өз есімдігіне жалғанған тәуелдік, көптік жалғаулары, ілік септіктері
Өз есімдігінің өздік бір ерекшелігі бұл есімдік жіктеу
Мен, өзім, біз, өзіміз днгендердің мен, біз сөздері
Өз есімдігі тәуелдік жалғаулы тұлғада тұрып, сөйлемде бастауыш
Отырсың баяу ырғалып,
Өзіңмен өзің сырласып –
Дегендегі өзіңмен – толықтауыш.
Өз есімдігі ілік септік жалғауының ашық, жасырын түрінде
Өз есімдігі жіктік жалғауында тұрғанда, әрқашан баяндауыш қызметінде
Өз есімдігінен қос сөз де жасалады: өзді- өзі,
Сөйтіп, өздік есімдігінің лексика- семантикалық және гамматикалық белгілері
Белгісіздік есімдігі- мағынасы мен тұлғасын түсіндіру, оларға жататын
Белгісіздік есімдіктері затты я құбылысты нақты атамай, белгісіз
Белгісіздік есімдіктердің қолданылуында өзіндік ерекшелік бар.
Біреу, кейбіреу, қайсыбіреу, бірдеме, әрне, кімде- кім, әлдекім,
Қайсібір, кейбір, әр, әрбір, кейбір, әлдеқандай есімдіктері сын
Әлденеше, бірнеше, біраз, әлденешеу есімдіктері сан есім орнына
Болымсыздық есімдіктері- қандай сөздердің орнына қолданылатынын айтып және
Болымсыздық есімдіктеріне жататын сөздерді көрнекі етіп жазып қою
Болымсыздық есімдіктері: дәнеме, ештеңе, ештеме, ешкім, ешбір, ешқашан,
Бұларды оқушыларды қатыстыра отырып талдаған жөн. Оқушылар сөздерді
Жалпылау есімдіктері- ерекшеліктерін түсіндіру онша қиындыққа түспейді. Олардың
Жалпылау есімдіктері: бар, бәрі, барша, барлық, күллі, тегіс,
Ендігі кезеңде оқушылардың есімдіктен алған мәліметтері прпктикалық жұмыс
3. Сөздерді таптастыруды оқытудағы оқушылардың дағдыларын
Тілдегі сөздерді грамматикалық топтарға бөлу, оларға тиісті грамматиканың
Негізгі сөздер - өздеріне тән лексикалық та, грамматикалық
Сонымен, категория дегеніміз- етістік болмаса да, сөйлемде баяндауыштың
Көмекші сөздер - өздеріне тән лексикалық мағыналары солғындаған,
Қазақ тілінде көмекші сөздерге шылау (жалғаулық, септеулік, демеулік),
Одағай сөздер деп ешқандай ақиқат ұғымдарыды білдірмейтін, тек
Қорытынды.
Қорыта келе, морфологяны оқыту кезінде оқушылардың іскерлігі мен
Есімдікке дейін зат есім, сан есімдер түгел өтіліп,
Тілдегі сөздерді грамматикалық топтарға бөлу, оларға тиісті грамматиканың
Морфологияны оқыту арқылы оқушыға сөздердің грамматикллық мағынасы, сөз
Әдебиет тізімі.
Б. Кәтембаева, М. Нұрғалиева «Морфологияны оқытудың методикасы»
Ж. Мұсаұлы, Р. Әміренова «Қазақ, орыс тілдерінің салыстырмалы
Ш. Есмағанбетова «Оқушылардың танымдық іс- әрекетін қалыптастыру» Алматы
А. Әбілқаев «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» Алматы, 1985
Ә. Алдамұратов «Оқушыларға грамматикалық ұғымдарды меңгерту психологиясы» Алматы,
А. Арғынов «Қазақ методикасы» Алматы, 1974 жыл.
Р Адамбаева «Қазақ тілі оқулықтарына методикалық нұсқау» Алматы,
Е. Елубай «Тапқырлар тапсырмасы» Алматы, 1996 жыл.
М. Балақаев «Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту»
Б. Құлмағамбетова «Қазақ тілі сабақтарында техника құралдарын пайдалану»
Ш. Сарыбаев «Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері» Алматы,
«Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламасы» Алматы, 1994
«Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы, 2005 жыл.
«Қазақ мектебі» 2000-2005 жыл.
«Дауыс» журналы, 2004-2005 жыл.
М. Тәтенбаева «Морфологияны оқыту методикасы» Алматы, 1994 жыл.
«Әдіскер» журналы. 2005 жыл.
«Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде» журналы, 2001
Б.Катембаева «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» Алматы, 1991 жыл.
С. Әлемжанов, М.Маманов «Қазақ тілін оқыту методикасы» Алматы,
Ә. Исабаев « Қазақ тілін оқыту дидактикасының негізі»
2
Түбір сөз
Сөздің құрылымы
Морфологияны оқыту кезінде оқушылардың іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру жағдайлары және әдістері мен тәсілдері
Жалпы білім беру мектебінде сөз құрамын оқыту
«Сөз құрамы» тақырыбын оқытуда көмекші мектептің 5-7 қазақ сынып оқушыларының грамматикалық білім және орфографиялық дағдыларының жағдайын анықтау
Сөзжасамның жалпы түсініктері. Морфемдік талдау және орфография
Сөзжасамдық тәсілдердің бөлінісі
Негізінен сөзжасам саласында біріккен сөздер - туынды сөздер
Сөз және оның морфологиялық құрылымы
Сөздердің морфологиялық құрылымы