Жанғожа мен Есет бастаған көтерілістің жеңілу себептері
Қазақ халқының ұлт азаттық жолындағы күресі КУРСОВАЯ
ЖОСПАЫР
КІРІСПЕ
ХІХ Ғ. БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҰЛТ-АЗАТТЫҚ
ҚОЗҒАЛЫСТАР
ИСАТАЙ ТАЙМАНҰЛЫ ЖӘНЕ МАХАМБЕТ ӨТЕМІСҰЛЫ БАСТАҒАН ІШКІ (БӨКЕЙ)
ХІХ ҒАСЫРДЫҢ 50-ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ШАРУАЛАРЫНЫҢ ПАТША ОТАРШЫЛДЫҚ САЯСАТЫНА
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
1. ХІХ Ғ. БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҰЛТ-АЗАТТЫҚ
ҚОЗҒАЛЫСТАР
Орта жүздегі патшалық реформаларға қарсылық. Саржан Қасымұлының қозғалысы
Бұл бірінші патшалық реформа дәстүрлі билік құрылымдарын бұза
Орта жүзде хандық мемлекеттіліктің жойылуы және Қарқаралы (1824
Дегенмен үкімет көтерілісшілерді жазалау үшін олардың ізіне түсетін
Ресей отаршылдығына қарсы күресте қазақ қоғамы тағы да
Саржан көтерілісінің саяси мазмұны бұған дейінгі көтерілістерге қарағанда
С. Қасымұлы өлімінен кейін де патша отаршылдығына қарсы
Кіші жүздегі Жоламан Тіленшіұлы бастаған қозғалыс. 20–30-жылдары патша
Табын руының жайылымдары Елек өзені ауданында орналасқан болатын.
Жоламанның әкесі Тіленші кезінде Сырымның жақтасы ретінде көтеріліске
Сонымен қатар, Жоламан Тіленшіұлымен бірге Табын руының батырлары
Жоламан батыр тархан атағы бар Табын руының басшысы
Орск-Троицк бекіністерінен Торғай өзеніне қарай ығысқан қазақ шаруалары
1835 жылға қарай Жоламан батырды қолдаушылар қатары өсіп,
Ал 1838 ж. Бөкей ордасындағы көтеріліс басшысы Исатай
1838 ж. ортасына таман шекара шебінен Орск мен
Жоламан батыр жасақтарын жоюға патшалық әкімшілік үш бағытта
Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс (1837—1847). (Картаны қараңдар.)
Абылай ханның немересі, Қасым төренің баласы сұлтан
Кенесары күреске жастайынан араласты. Атасы
Кенесары көтерілісінің басты мақсатын көрсететін құжаттар “бүлікшіл сұлтанның”
— Абылай
— Қазақ жерлерін бекіністер мен жаңа округтік билеу
— Түркістан, Әулиеата қалаларымен қоса, Ұлы жүздің көп
Кенесары ордасында тұтқында болған барон Услар оның сыртқы
Революцияға дейінгі зерттеуші Н. Середа “Қырғыз сұлтаны Кенесары
“...Кенесары өз жасағының ықыласына лайықты билеуші бола білді.
Кенесарының бойындағы осы қасиеттерін біздің көшпелілер жоғары бағалайтын
Кенесары осындай еді! Иә, бұл адам бір сөзбен
Көріп отырғанымыздай, көтерілістің басталу кезіне қарай Кенесары күрестің
Біріншіден, аса қуатты Ресей мемлекетімен күресу үшін Үш
Екіншіден, сыртқы жауға қарсы тұра алатын күшті мемлекет
Кейбір сұлтан, би, рубасыларының қарсылығына қарамастан Кенесары шындығында
Көтеріліс басталған кезден-ақ бұқаралық сипатқа ие болды. ХVІІІ
Он жылға созылған көтерілістің басты қозғаушы күші —
Кенесары әскерлерінің жеке жасақтарын басқарғандар арасында белгілі халық
Кенесарының жақын серіктерінің қатарында оның туыстары да белсене
Осылардың арасынан ерекше көрінген Наурызбай еді. Наурызбай көтеріліс
Орысқа анталаған ұстатпады,
Кенекең талай шапты, бір шаппады.
Аруақты Кенесары, Наурызбайға
Жортқанда қарсы келіп жан батпады.
(“Ағыбай батыр” поэмасынан)
Наурызбай 1847 ж. ағасы Кенесарымен бірге қырғыз жеріндегі
Өзінің әскери ерлігімен Кенесарының әпкесі Бопайдың да аты
Ал орысшаға жүйрік тағы да бір інісі Әбілғазы
Көтеріліске қатысушылардың құрамы көп ұлтты еді. Онда қазақтар,
Көтерілістің басталуы және барысы. 1837 ж. қараша айында
Әскери қимылдар 1838 жылдың көктемінде қайта жанданып, көтерілісшілер
Ақмола приказының аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендіұлы мен бекініс
1841 ж. қыркүйекте үш жүздің ықпалды би-сұлтандары Кенесарыны
1841 жылдың күзінде көтерілісшілер тобы Ташкентке аттанып, Созақ,
Кенесары ұйымдастырған мемлекет феодалдық мемлекет болды. Белгілі қазақ
Экономикалық салада жер шаруашылығымен айналысуды қолдады. Кенесары саудадан
Кенесары әскерінде қатаң тәртіп орнатылды. Атақты батырлар мен
Патша үкіметі 1843 жылға дейін ірі жазалаушы күштер
Кенесарыға қарсы шыққан әскери құрамалардың ішінде сұлтандар Ахмет
Ал патшалық Ресеймен жүргізілген келіссөздер нәтиже бере қоймады.
1845 жылдың жазында көтерілісшілерді Орынбор өлкесінен ығыстырып шығару
Кенесарының Жетісуға келуі тұрғындардың арасында үлкен толқу туғызды.
Күші басым әскерлерден ығысқан Кенесары Балқаш көлі аумағын
Кенесарыны Ұлы жүздің Саурық, Тойшыбек, Сұраншы батырлары барынша
Алайда Ресей мен Қоқан бектерінің арасында екі жүзді
Кенесары 1847 ж. қырғыз жеріне басып кірді. Көтерілістің
2. ИСАТАЙ ТАЙМАНҰЛЫ ЖӘНЕ МАХАМБЕТ ӨТЕМІСҰЛЫ БАСТАҒАН ІШКІ
Ішкі Орданың құрылуы. (Картаны қараңдар.) Көтерілістің ошағы болған
Еділ мен Жайық арасын, Каспий теңізінің солтүстігінен Ырғыз
Зерттеушілер Сырым қозғалысы мен қазақ билеушілерінің өзара қырқысулары
Орал казак әскері қазақтарға маза бермеген соң, қоныстануға
Орда басында Сыртқы істер министрлігіне, кейіннен Мемлекеттік мүлік
Әуелгі жылдары мал саны аз ауылдар Нарын құмында
Көтерілістің алғышарттарының қалыптасуы. Бөкейдің заманында-ақ Бөкей ордасындағы елдің
1815 ж. Бөкей қайтыс болады. Оның жас баласы
Сөйтіп, сол кездегі патша офицерлерінің мойындауынша, қазақ шаруалары
Сонымен жайылым, суат, орман, қыстауға қолайлы өңір мәселесі
1836 ж. губернатор Перовский басшылығымен 550 казак жасағы
Жоғарыда айтылғандай қазақтардың Жайықтан әрлі-берлі өтіп, көшіп-қонып жүруі
1823 ж. 20 қарашада (кейбір деректер бойынша 22
“Жәңгір Астрахань губернаторы Андреевский дегеннің қолында өседі. Орысша,
Хан 1830 жылдан бастап патша өкіметімен келісе отырып,
Кіші жүз ХІХ ғасырдың 20–30-жылдары саяси бірлігі ыдыраған,
Елде саяси бірліктің, күшті өкімет болмауы салдарынан феодалдық
Сұлтан, билер, патша әкімдері руды айдап салып, араздастырып
Тұрмыстан қысылған көшпелі шаруалар Орал, Орынбор казак әскерлеріне
Көтерілістің дамуы, кезеңдері. Үстем тапқа қарсы бас көтеру,
Исатай Беріш руының биі еді. Исатайдың 25 жылдай
Еділ үшін егестік,
Жайық үшін жандастық,
Қиғаш үшін қандастық,
Тептер үшін тебістік, —
деуі осы күйігін білдіреді. Езілген шаруалар мұндай аз
1835 ж. Исатай ханға қарсы ашық күреске шығады.
Көтерілістің басталу себептері:
1) Бөкей ордасындағы қауымдық жерлерді ірі орыс помещиктері
2) Жәңгір хан өзінің қайын атасы Қарауылқожа Бабажанұлын
3) Алым-салықтың өсуі, бұқара шағымдарының қаралмауы, халық мүддесімен
Көтеріліс 3 кезеңнен тұрады:
1) 1833—1836 жж. — көтерілістің алғышарттарының қалыптасуы;
1) 1837 жыл — көтерілістің етек алған кезеңі,
2) 1838 жылғы шілдеге дейін көтерілісшілер күшінің әлсіреп
Көтерілістің қозғаушы күші — қатардағы қарапайым малшы-шаруалар, сонымен
Беріш руы, Жайық бөлімінің старшыны, Исатайдың жауынгер серігі,
1836 ж. ақпанда көтеріліс ұлт-азаттық сипат алды. Исатайдың
1837 ж. қыркүйекте көтерілісшілер Қарауылқожаның ауылын шауып, малын
Исатайды қамауға алу үшін 1837 ж. 2 қазанда
1837 ж. қазан айында Жәңгір хан ордасын қоршау
И. Тайманұлымен келіссөз жүргізе бастайды. Келіссөз қасақана ұзаққа
Исатай тобының Тастөбе түбіндегі жеңілісінен кейін көтерілісшілер қатары
Исатай болса 1837 ж. 13 желтоқсанда Жаманқала (Сарайшық)
Көтерілістің аяқталуы. 1838 ж. Кіші жүздің Шекті руы
1838 ж. 12 шілдеде Геке мен Падуров жасақтары
Көтерілістің жеңілу себептері: көтеріліске қосылған үстем тап өкілдерінің
Көтеріліс буферлік зонаға жататын тұйықталған иелікте өткендіктен, С.
3. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ 50-ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ШАРУАЛАРЫНЫҢ ПАТША ОТАРШЫЛДЫҚ
Есет Көтібарұлы көтерілісінің алғышарттары (1847—1858 ). ХІХ ғ.
Ресей экспансиясының оңтүстік аудандарға, Сырдария өңіріне қанат жаюы
Сыр өңіріне орыс әскерлерінің келуі, әрине, осы өңірге
Ал Ресейдің Орынбор әкімшілігі 1837 ж. түтін салығын
Сырдария бойында бекіністер салу мен 1853 жылғы Қоқан
Әсіресе заттай жиналатын земстволық алымдарды жинауда жергілікті билік
Түйе жинауға қырға шыққан казак жасағымен қақтығыстар жиіледі.
Көтеріліс басшысы Есет Көтібарұлы Кіші жүздегі саны жағынан
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген Сегіз сері
Аралас Шекті, Табын қонған екен,
Олар да патшаға өшті болған екен.
Көтібар заманында ту көтеріп,
Халқына хал-қадірі болған екен. —
деп жырлайды.
Сырым мен Көтібардың түпкі мақсатына жете алмай, біреуі
Сырым мен Көтібардың,
Пайдасы тиген жалпыға.
Екеуінің өлімі
Қатты батты халқына, —
деп көрсетеді.
Осындай күрескер әкенің ұлы Есет жас кезінен-ақ Кіші
Сонымен, Есет Көтібарұлы көтерілісі қарсаңында Кіші жүз көлеміндегі
Көтерілістің себебі ХІХ ғ. 40-жылдары күшейе түскен патша
Ортаазиялық хандықтар қазақтардан зекет, ұшыр жинау арқылы өздеріне
Мәселен, Жанғожа Нұрмұхамедұлы Хиуа, Қоқан хандықтарына байланысты бітіспейтін
Кіші жүз қазақтары ХІХ ғ. 20–30 жж. шекара
Көтерілістің басталуы және барысы. Патша үкіметіне қарсы қарулы
Есет Көтібарұлына қарсы Орынбор бекінісінен Кіші жүздің орта
Ал Дәуіт Асауұлы бастаған Шөмішті, Табын, Ысық, Таз,
Енді Есет жасақтары 10–40 адамнан тұратын шағын топтарға
Орынбор әкімшілігі көтерілісшілерге қарсы Орал, Орынбор казак әскерін,
Есет Үстіртке жақын Асмантай, Сам құмдарына шегінуге мәжбүр
Есеттің Хиуамен көмек жөніндегі келіссөздері нәтиже бермеді. Есеттің
Есет 1859 ж. бірнеше би-сұлтандармен Петербургке барып, империяның
Осылайша Есеттің халық алдындағы беделімен санасқан патша үкіметі
Арынғазы Әбілғазыұлы мен Жанғожа Нұрмұхамедұлының Хиуа мен Қоқан
Міне, осылардың бәрі ХІХ ғасырдың ортасында үлкен маңызға
Орыс бекіністерінің салына бастауы хиуалықтардың табанды қарсылығына кезікті.
Арынғазының күшеюінен сескенген патша үкіметі Арынғазыдан құтылу үшін
Арынғазының тұтқындалуы Сыр өңірі қазақтары үшін орны толмас
Енді Сыр бойындағы қазақтарды Қоқан, Хиуа хандықтарынан азат
Екі күннен кейін Жанғожа өз сарбаздары және Райым
Патшалық әкімшілік Жанғожаның халық алдындағы зор беделін ескеріп,
Сонымен, Сырдария бойындағы қазақтар көтерілісінің негізгі себебі де
Жаңа тәртіпке наразылар Жем бойында көшіп жүрген Есет
1857 ж. қаңтарда Ақмешіттен Перовскийдің бұйрығымен Фитингофтың әскері
Жанғожа бастаған көтерілісшілер Фитингоф әскерімен 1857 ж. 9
Сырдария әскери шебінің бастығы Жанғожаға қарсы оның ежелгі
Жанғожа келе жатқан жасақты көрсе де асықпай намазын
“Аттанды Елекей хан жұртын жиып,
Ауыр қол жүре алмайды жолға сиып.
Бар болса Елекей хан жау болмас деп
Тұр екен таң алдында намазға ұйып,
Жанғожа жұрттан асқан батыр еді
Өлтірді оны неғып көзі қиып”.
(В.И. Аничков Мұсабай жыраудан жазып алған дастаннан үзінді.)
Жанғожа мен Есет бастаған көтерілістің жеңілу себептері. Біріншіден,
Екіншіден, көтерілісшілердің қарулану дәрежесінің төмендігі, патша үкіметі әскерімен
Көтеріліс сипаты жағынан ұлт-азаттық мазмұнға ие болды. Себебі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
3
Қазақ халқының патша үкіметінің отаршылдық саясатына қарсы азаттық күрестері
Қазақ халқының ұлт азаттық жолындағы күресі
Есет Көтібарұлы көтерілісі
Патша үкіметіне қарсы Сыр бойындағы ұлт-азаттық көтерілістер тарихы
ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс мәселелері
ХҮІІІ – ХІХ ғасырлардағы ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҰЛТ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСТАРЫ
Қазақ халқының 1837-1847 жылдардағы азаттық қозғалыстың жақтаушылары және қарсыластары
Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс
Сырдария қазақтарының Жанқожа Нұрмұхмедұлы бастаған көтеріліске қатысуы
Арал өңірі қазақтарының XIX ғасырдағы Хиуа хандығы мен Ресейге қарсы ұлт – азаттық күресі