Сөз мүшелері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ..........................5
1 А. Байтұрсынов - қазақ тіл білімінің негізін
1.1 А.Байтұрсынов – қазақ жазуының авторы .....................7
1.2 «Тіл құрал» еңбегінің ерекшеліктері................15
2 А.Байтұрсынов және қазақ теориясы..................23
2.1 «Әліп-би үйретудің әдістері»................23
2.2 Сөйлеу оқу, жазу тілін жұмыс тәжірибесі арқылы танытатын
2.3 Қазақ тіл білімі мен әдебиеттануының реформаторы..............36
3 Ахмет Байтұрсынов ана тілін оқыту мәселесі жөнінде.............50
3.1 А.Байтұрсынов әдістемелік еңбектері .............50
3.2 А.Байтұрсынов және қазақ фольклорының теориясы.............60
Қорытынды ...........................72
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.....................74
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басында Ресей
Сондай әлеуметтік астары бар құбылыстардың бірі – ағартушылық идеясы,
Демократтық-ағартушылық қызметті өзінің азаматтық борышы деп санаған Ахмет
Кезінде, Ахаң жайында Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов, Мыржақып Дулатов
Есімі дүние жүзіне мәлім аса беделді түрколог академик А.Н.Кононов
Р.Сыздықова, Р.Нұрғалиева, Д.Әлімханов,С.Кәкішев, Т.Қожакеев сияқты зиялы ғалымдар Ахаң жайында
А.Байтұрсынов және қазақ тілі білімі деген объектінің маңызының зор
Бұл пікірді қазақ тілі біліміне келгенде қостауға болмайды, өйткені
Демек, А.Байтұрсыновтың «Оқу құралдары» мен «Тіл құралдарын» зерттеуді «тіл
Осы жағдайларды ескере отырып, аталған мәселені диплом жұмысы тақырыбы
Зерттеу материалдары мен дерек көздері: Зерттеудің
Зерттеулердің мақсаты мен міндеттері: Ғалым-ағартушының әдістемелік мұраларына ғылыми талдау
1 Ахмет Байтұрсынов қазақ тіл білімінің негізін қалаушы
1.1 А.Байтұрсынов – қазақ жазуының авторы
Қай елдің тарихында да халыққа сіңірген еңбегі мен көрсеткен
Ахмет Байтұрсыновтың атын естімеген адам жоқ шығар.
Ахмет Байтұрсынов 1873 жылы Торғай облысы Торғай уезінде Ақкөлдің
А.Байтұрсынов мұғалімдер даярлайтын оқу орнын /мектебін/ бітірісімен, 1895 жылдан
Қазақ тілінің дыбыс жүйесі мен оны таңбалайтын әріптер туралы
«Айқаптың» 1912 жылғы 9 – 10 сандарында «Шаһзаман
Сөйтіп, әрі қарайғы ізденістерінде араб графикасын қазақ жазуы үшін
Қазақ жазуы үщін араб алфавитіндегі жуан дыбыстарының таңбаларын алмау;
Қазақ тіліндегі ы, е, и, о, ұ, у дыбыстарының
К, г дыбыстарына басқа дауссыз дыбыстармен келген сөздерінің жіңішкелігін
А. Байтұрсыновтың араб жазуын қазақ тіліне икемдеген нұсқасын
Араб таңбаларын қазақ тілінің фонетикалық табиғатына қазақтың ұлттық графикасы
Жазу, яғни орфография ережелері;
Әліп-би /яғни алфавит, графика мәселесі/;
Қазақша пән сөздер /яғни терминология/;
Ауыз әдебиетін жию шаралары;
Оқу, ғылым кітаптарын көбейту шаралары;
Бастауыш мектептердің программасы.
Съездің 15 маусымдағы мәжілісінде А. Байтұрсынов «Әліп-би тақырыпты» деген
Әліп-би /графика/ қандай қасиеттерге ие болу керек деп, қазақ
Осы баяндаманы және латын әліп-биін алуды қостаған. Төрекулов Нәріздің
Қазақ тұтынып отырған түрік /араб/ Әліп-биінің баспа түрінің дара
А. Байтұрсынов реформаланған қазақ жазуы өз кезінде қазақ халқының
Ғалым ширек ғасырдай күш жұмсап, тер тәккен бұл еңбегін,
СССР-ді мекендеген аз ұлттардың өздерінің сан ғасырлардан бері қолданып
Съезд түркі халықтарының бұрыннан қолданып отырған алфавиттерін тастап, латынға
Мен мәселенің ілім мен жүзіндегі
аңғартып өтетін бір нәрсе сол латын әрпін алу деген
Он шақты күнде, он шақты миллион қаржымен біте қоятын
Ахмет Байтұрсыновтың келер ұрпаққа қалдырған мол мұрасын саралап өтсек,
«Тіл – құрал» - 1 бөлім, фонетика
2 бөлім, морфология
3 бөлім, ситаксис
«Әдебиет танытқыш»
«Баяншы» методикалық жазбалар
«Тіл жұмсар» - 1 бөлім, практикалық грамматика
2 бөлім, пракимкалық грамматика
«Оқу құрал» балалар әліппесі
Әліппе
«Сауат ашқыш», ересектер әліппесі
«Әліппе-астар», әліппе методикалық нұсқау
«Қырық мысал» - Крылов мысалдарының аудармасының жинағы
«Масса» төлтума және аударма өлеңдер жинағы
«Оқу құрал», хрестоматия /нұсқалық/, /Шононовпен бірлесіп жазылған/ еңбектері жатады.
Ахмет Байтұрсынов 1895-1909 жылдар аралығында Ақтөбе, Торғай өңірінде ел
Қарапайым ұстаздықтан күрескер ағартушылыққа қол созған Ахмет Байтұрсынов алдына
«Мынау жаңа Әліп-биі бұрынғысынан қай ретте болса да артық.
Заңғар ғалымның әліппе оқулығындабірде-бір басқа ұлттың сөзі жоқ, кітап
Ахмет Байтұрсынов тек балалардың ұғымына лайықтап мақал-мәтел, жұмбақтар, жаңылтпаштар,
Мысалы, «Оқу – білім азығы, білім – ырыс қазығы»,
Күн, жұлдыз, ай аттарына қатысты:
Күн ұзарып қар еріп,
Су тайларға толады –
Бұл қай кезде болады?
Күндер ысып, шөп пісіп,
Ел пішінен орады –
Бұл қай кезде болады?...
«ОҚУ ҚҰРАЛЫНДАҒЫ» қызықты, қысқа әңгімелерді құлшынып, құныға оқитынбыз. Әр
«Оқу құралы» әр нәрсені естен кетпейтіндей әсерлі, шағын әңгімелермен
Бір қызығы, жас жеткіншектердің ұғым дәрежесіне лайықтап батаның да
Асың, асың, асыңа,
Береке берсін басына!
Бөденедей жорғалап,
Қырғауылдай қорғалап,
Қыдыр келсін қасына!
Сеннен байлық өшпесін,
Тәңірі берген берекең.
Тепкілесе кетпесін,
Желіңнің екі шетіне,
Тай шаптырса жетпесін!
Кешке келіп жамырасқан,
Шуылдасып маңырасқан,
Қошақанның анасы,
Саулық бассын үйіңді!
«ТАРТУ»:
Балалар, бұл жол басы даналыққа,
Келіңдер, түсіп, байқап қаралықта.
Бұл жолмен өзіңдей көп бара жатқан,
Соларды көре-тұра қалалық па?
Даналық өшпес жарық, кетпес байлық,
Жүріңдер, іздеп тауып алалық та!
«Оқу құралы» А, Р, З таңбаларын танытудан басталады. Кітап
Ұзақ жылдар тәжірибесі тұңғыш зерттеу еңбек, оқулық кітап –
1912-1913 жылдары Ахаң ұсынған әліпби ғылым дүниесінде «Жаңа емле»,
«Оқу құралы» халық сұранысында болып, кеңінен қолданысқа түсті. «Оқу
1.2 «Тіл құрал» еңбегінің ерекшеліктері
Ахмет Байтұрсынұлына өзі көшбасшы болған қазақ тіл білімінде
«Тіл – құралы» оқулығы «Сөз басы», «Тіл мүшелері», «Сөйлеу
Сөздердің кейбіреуі нәрсенің өзін айтады: мәселен, жер, тау, тас,
бу, сағым, кісі, мал, аң, құс, бақа, шаян, мылтық,
Осындай тілдік ұғымдарға берілген анықтамалардың дәлдігі, ғылыми тереңдігі түлрі
Тағы оқып көрейік: «Сөйтіп сөз тұлғасына қарай беске бөлінеді:
түбір сөз
туынды сөз
қос сөз
қосалқы сөз
қосымшалар
Сөздер мағынасына қарай тоғыз топқа бөлінеді:
зат есім
сын есім
сан есім
үстеу
есімдік
етістік
демеу /демеуіш/
жалғау
одағай /еліктеуіш, лептеуіш/
Алғашқы бесеуін «есімдеуіш атау сөздер», ал соңғы төртеуін «шылау
Ахмет Байтұрсынов 1912 жылы «Айқап» журналының төртінші санында «Жазу
«Тіл – құрал» тұңғыш оқулық болуымен қатар, бастауыш мектепке,
«Тіл – құрал» тек мектеп оқулықтарының басы емес, қазақ
қалаудағы Ахаңның және бір зор еңбегі – ғылымның осы
Енді Ахаңның «Тіл – құрадына» дәлірек тоқтала кетейік.
Ахаң еңбегінде жіктеудің бір ғана түрі, дыбыстарды үнділік дәрежесіне
Ахаң бастауыш кластар оқулығы шеңберінде болса да, қазақ тілі
Бұл екеуінің алғашқысы «Сөз басы» деген тақырыпшамен басталады. Онда
Сөз басы былай басталады:
«Тіл адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі. Осы
Бұдан кейін жазуға үйрету, хат таныту мәселері сөз болады.
Еңбектің негізгі бөлімі «Сөз мүщелері» деп аталады. Бұнда «сөз»
Ахаңның еңбегінің үшінші саласы «Жазу қиғидалары» деп аталады. Мұнда
«Тіл – құралының», «Сөз тұлғасы» деп аталатын төртінші бөлімінде
айтушылардың біразы қазірде ед жұрнақты сөз туғызушы, ал жалғауды
Ахмет Байтұрсынов қолданған терминдік атаулар мен жіктеу түрлері сөздерді
«Тіл – құралының» әр жылғы басылымдары көлемі жағынан әрқалай
Еңбектің І бөлімінде сөйлем мүшелері туралы арнайы сөз болады.
Ахаңның баяндауыш туралы пікірі де тың. Автор баяндауыштың қазір
Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерін анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш деп бөліп, олардың
Автор оқшау сөздер деген терминді бұратана сөздер деп оны
Еңбектің /ішкі/ екінші бөлігі сөйлемнің түрлеріне арналған. Автор оларды
Одан әрі автор сөйлемдерді айтылуына қарай сұраулы, лепті және
Ахаң құрмалас сөйлемдерді сиыса, қиыса құрмаласу деп бөледі. Бағыныңқы
Әрине, оқылықты олқылықсыз деп те айтпаймыз. Бірақ ол автордың
Бұл оқулық ситаксис саласы бойынша қазір де студенттер мен
Міне, Ахмет мұрасының құндылығын бақалаңыздар.
Ғаламның тіл үйретуде жасаған еңбегі «Оқу құралы» мен «Тіл
1928 жылы Қызылордада жарыққа шыққан «Тіл жұмсар» атты екі
Автор жалпы оқулыққа тән «жеңілдеген ауырға, оңайдан қиынға, жайдан
Иллюстрация ретінде көбірек келтірілген тұтас текстер «Тіл – құралдың»
Шығармаларының ішінде таң қаларлық тамаша еңбектерінің бірі 1926 жылы
«Тіл қисыны» атты тарауда Ахаң мынадай пікір айтады: «Айтушы
«Әдебиет танытқышты» оқып отырып ана тіліміздің ұшан-теңіз байлығына, оралымдығына
Ал, қазіргі мектеп оқушылары мен студенттерге оқытып жүрген термидер
Әдебиет арабша «сөз өнері» деген сөз. Ал Ахмет асыл
Ахмет Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқыш» атты теориялық туындысы нағыз данышпандықпен
Институттар мен университеттердің филология факультеттерінде Ахмет Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқышын»
Ахмет Байтұрсыновтың асқан ағартушылық жұмысын «Масса» атты кітабының басында
Ахмет Қожаның осы бір әпенділігін кітабында тегіннен – тегін
Сөйтіп, Ахмет Батұрсынов өзінің аталған еңбектері арқылы қалайда өз
2 Ахмет Байтұрсынов және қазақ теориясы
2.1 « Әліп-би үйретудің әдістері»
Әліп-би үйретудің өзінде толып жатқан әдіс бар. Сол әдістерді
Бұған дейін сөз болған әліп үйрету жүзіндегі әдістердің негізгі
Орыс данасы Лев Толстой «Жақсы дерлік те, жаман дерлік
Толстой олай десе, өзгелердің де тәжірибе жасағанна кейін келген
Бұл не деген сөз болады?
Әдіс – керекшіліктен шығатын нәрсе. Әдістің жақсы-жаман болмағы жұмсалатын
Тілінің шартына қарай дыбысына сәйкестеп әріп арнауға болмағандықтан, сөзінің
Бізде көпше жалғау, немесе басқа жалғау қосылғанда, тек жалғау
Сөздің дыбыстары сондай өзгеріс болған соң, орыс тіліндегі сөздердің
дыбысына сәйкестеп әріп алынбаса, сөздің жазылуы мен айтылуы бөлектенбей
қала алмайды.
Мұндай жазуы бар жұрттың кей сөздерін дыбыстарына қарай жазуға
Дыбыстар мен әріптер арасында сәйкестік күштік болғандықтан, сөзінің жазылуы
Солай болған соң бізде сөздің ішіндегі дыбыстарын айыра білу
Біздің жазу жүйемізбен ағылшын, америка, француз жазу жүйесінің арасы
Сөйтіп жоғарыда айтылған сөзден мынадай нәрсе байқалады: Әуелі, жазу
Осы күнгі қолданып отырған емлелердің бәрі төрт жүйеге бөлінеді:
Таңбаша емле – таңба негізді жазумен тәртіптес, негіздес емле,
Дағдыша емле – баяғыдан бері жазып келе жатқан қалыпты
Туысша емле – сөздің тек басына қармай, басқа түбірлес,
Дыбысша емле – сөз дыбыстарының естілуінше жазу жолын қолданатын
Бұл айтылған емле жүйелерінің бәрі де әріп незізді жазулардың
Емле тәртібінің жүзіндегі жақындық, алыстық сауаттау әдісінің жүзінде де
«Ауыз» деген сөзді мынадый (=) таңбамен жазатын қытай дыбысты
Ондай таңба салмағанмен, «ит деп жазып, шошқа деп оқыған»
Олар түгіл, «борода» деп жазып «барада» деп оқитын емле
Солай болған соң бұлардың бәрі де сөзді таңбаша жазып
«Сақал» деп жазып, «сақал» деп оқитын, «тырма» деп жазып,
«Тұтас сөз» әдісін не мәніспен қолданып отырғандарына назар салмай,
Сауаттауға қайсысы қолайлы десек те қолайлығын
дәлелдері болуға керек.
Сауаттауға әдістерін тексеру үшін, әуелі, сауаттылық дегеннің не нәрсе
Ахмет сауаттылық туралы: «Сауатты адам деп қандай адамды айтамыз?
Жазу білу үшін:
тілдегі дыбыстарды тани білу керек;
ло дыбыстарға арналған әріптерін тани білу керек;
таныған әріптерін жаза білу керек;
жазған әріптерін дыбыспен айта білу керектігін айтып, нақтылайды:
«Сауаттау әдісі дегеніміз – соны білдіруге жұмсалаиын түрлі әдістердің
Сауаттылық негізі жазц екендігін сауаттылық шыққан жолы көрсетеді.
Сауаттылық асылы оқу болмай, жазу болса, сауаттылық әдісінің де
Әріптердің бәрін шапшаң жазуға жарағанда, жазған әріптерін атауға жарағанда,
Әдісін алғанша қай істе болса қиын болады. Әдісін алған
Сауаттану жас балалардың жүруге үйренгені, мысалы, бастапқы кезде балалар
Балалар түгіл үлкендерді алсақ, олардың да бір нәрсемен жүгіруге
Міне сауатанарда балаға болсын, үлкенге болсын әдісін алғанша сөздің
Жазу да, оқу да бір істеліп қана қойылатын іс
Жалқылау әдіс
Жалқылау әдіс – жалпылау әдіске қарсы жөндегі әдіс. Жалпылаудың
Жалқылау әдістің жалпылау әдістен артықтығын қуаттайтын пікір 18-ғасырдың аяғында
терді, ежіктерді жаттаудан мағаналы сөздерді жаттау балаларға жеңіл де
ды көңілді де болады дейді.
Францияда мұндай пікір туып тарай бастағанда, немістерде де осы
Неміс әлімі Гедике деген жалқылау әдісін қуаттаушының бірі болып
1791 жылы Гедике тұтас сөзбен үйрететін әліп-би кітабын шығарады.
Бір әріпті үйрету үшін бір Гедике неше сөз алады.
Кітаптың бірінші бетіндегі бірінші жлдағы сөздер осылар болмақ. Басқа
Оны былай істегені мұғалім бірінші сөзді алып, «а -
Мұның тәсілі жеке балаларды оқытуға жараса да, мектепте көп
Жалпылау әдіске жан беріп, күшейткен атақты француз оқытушысы Жакото.
Жакото үйрету – асылында үйренуге дағдыландыру дейді. Баланың үйрену
Жакотоның әдісін өзгетіңкіреп осы күнде де қолданып отырғандар
Жакотоша үйрету реті былай болмақ:
Кітаптың алған бетіндегі әуелі келетін, мәселен, мынадай сөйлем екен
Осы сөйлемді мұғалім кеспе әріптен жасап, тақтай бетіне тізіп
Қалаға
Қалаға жақын
Қалаға жақын жердің
Қалаға жақын жердің бәрі
Қалаға жақын жердің бәрі жиын.
Осылай оқу балалар сөйлемнің ішіндегі кез келген сөзді танып
Сонан кейін мұғалім басындағы сөзді алып, кеспе әріптен буынға
Бір сөйлемді солайша үйреніп болғаннан кейін басқаларын алып, бұлайша
Сүйтіп, он шақты сөйлемді оқи білген кезде, балалар бір
Жакото оқытуға ұста, әдісінде шебердлік толық болғанмен, Гедикенің әдісіндегі
«Жалқылаулы –жалпылау әдіс». Бір жерде жалпылау, бір жерде
Бұл әдістің өзі қолдану жүзіндегі басқалдақтарына қарай бірнеше түрге
«Шағын сөзді» деген түрі. Мұның асылы балаларға шағындап алған
Әліп-би кітабы болмақ. Ол кітаптың ішінде: 1) сүгіреттер болмақ,
Осылайша шығарылған әліп-би кітаптары бірінен-бірі негізгі жағынан емес, 1)
Үйрету көшесі былай:
Әліп-би кітабының 1-і бетінде тұрған сүгіретті оқытушы тақтайға салады
Салынған сүгіретті балалар дәптерлеріне көшіреді. Бұл көшіру балаларды сүгірет
Сүгіреттегі нәрсенің атын көшіру. Оқытушы сөзді тұтас күйінде тақтайға
Сөздің дұрыстарын айыру. Ол үшін оқытушы тиісті сөзді алады
Сөзді әріптен бұтарлау. Ол үшін оқытушы әріп араларын ашығырақ
Әріптерден сөз жасау. Балалар 4 – 4 әріпті танитын
Баспа тану. Ол үшін жазба сөздің астына баспа сөз
Шағын сөзді алдыңғы әдістерше не әріп жаттатып, не сөз
Мұнысы алдыңғы әдістерден артық бір жері болмаса, екінші бір
«Жазу-оқу» деген түрі. Былай деп біреулер жазу иен оқу
Мұны былай дәлелдейді: «Жазу жоқ кезде оқу жоқ. Оқудан
Оқу білмейтін адамды үйреткенде, жазу мен оқудың пайда болған
Бұл әдістің өзі онша дүниеге көп жайылмағанымен, өзге жайылған
Бұл «Жазу-оқу» әдісін орыстар, орыстан үлгі алған Ресейдегі басқа
«Дыбысты әдіс» . Дыбысты әдіспен үйреткендегі істелетін істің негізі
Балалармен әңгімелесу.
Оқу үйретуге де даярлайтын жұмыстар.
Сөзден дыбыстарды айырып шығару.
Әріптермен таныстыру.
Білген әріптерінен сөз құрау соны оқу.
Әңгімелесу. Бұл балалардың бойын үйрету үшін істеледі. Әңгімелескеннен кейін
Оқуға даярлайтын істер. Бұл - әуелі, «сөз» деген ұғым
«Сөз» деген ұғымды таныту үшін оқытушы балаларға бір нәрсені
«Дыбыс» ұғымен таныту үшін істелетін нәрсесі екі түрлі болады.
Дыбыс айырту үшін оқытушы өзі не балаларға бірдеме айтқызады.
Буынды айыра білгеннен кейін дыбыстарын айыруға келеді. Ол айыруға
Дыбыстарды айыра білгеннен кейін оларды қоса білуге кіріседі.Дыбыстарды қосып
Сөздің дыбыстарын айыра білу – соңыра жазуға керегі бар
Әріптермен таныстыру. Сөздің дыбыстарын айыра білгеннен кейін түрлі дыбыстарды
Сонан екйін танытқан әріптерінен құрастырып сөз қылып оқытады. Дыбыстарды
Адағында Европпа жұрттары соңғы кезде қолданып жүрген америка әдісі
Бұл – ескі емлелі жұрттың шығарған, ескі емлелі жұрттардың
Бұл күнде бұл әдісті әр жұрт өз тілінің, емлесінің
тұтынып отыр. Нағыз өзінің шыққан жері Америкада тұтынуы былай:
Жылдың ортасына дейін кітап қолдану жоқ. Балалар оқытушының тақтайға
Оқытушы: «Не әкелді?» - деп балалардан сұрайды. Балалар: «Шегіртке
Сонан соң «шегіртке» деген сөзді кірістіріп, басқа сөйлемдер
Солай етумен жарты жылдың ішінде 125 шамалы сөзді танып
Дыбыс айыртуға тұқымдас сөздер алынады. Тұқымдас сөздердің дыбыстарының көбі
Американың жазуға үйретуді де оқуға үйрету сияқты әріптен басталмай,
2.2 Сөйлеу, оқу, жазу тілін жұмыс тәжірибесі арқылы
Тіл – құрал. Құрал бодғанда толып жатқан есепсіз бөлшектері
Қандай құрал болса да, оны жұмсаушысы екі түрлі болмақ.
Солай танығаннан кейін ананың да, мынаның да құрал жұмсауы,
Жалпақ жұрттың құрал тұтынуы көбінесе екінші жолды болды. Тігін
Бұл күнде бала үйрету табиғи қолы – тәжірибе арқылы
Бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алу керек. Мұғалімнің қызметі
Бұл « Тіл жұмсар» деп атқойып отырған кітап ана
«Тіл құрал» қазақ тілі қандай құрал екендігін тұтас түрінде
Бұл айтылған «Тіл құралдан» «Тіл жұмсардың» негізгі басқалығы мұнан
Әріптен басқа жазуда қолданатын белгілерге бүгінге дейін анықтап белгілі
Тыныстық – дауыстың танытатын жеріне қойылатын белгі.
Жапсарлық (,) – дауыс таыбай, тек сөз арасы көбірек
жерге қойылатын белгі. Сөз арасының олай ашылуы көбінесе сөйлемдер
Қосарлық (=) – сөзді қосу керек болған орында, бір
Тастарлық ( - ) - жазбай тасталған сөздің орнына
Дәлдеулік («») – бұлжытпай дәлдеп жазып көрсетерлік жерде қойылатын
Сөйлем атына кірген өзгеріс бар. Мәселен: жапсарлы сөйлем деген
Сөз аттарына кірген өзгеріс бар. Мәселен: 1) «қосар сөз»
4) Дыбыс түрлерінің атына кірген өзгеріс бар. Дыбыстар естілу
«Тіл жұмсардың» қазір екі бөлімі гәнә шығып тұр.
1-нші бөлімдігісі көбінесе әріптер мен әріп белгілерін түрлі орында
Бұл бөлімде бақылау мен мәнісін білу жағынан тура тұтыну
Жаңа бір ескертетін нәрсе – 1-нші бөлімде берілген тіл
«Тіл жұмсардың» 2-нші бөлімінде 1-нші бөлімдегілердің көбі қайта келеді.
Оның үстіне жаңадан сөйлемдердің түрлерін тану, орын талғайтын дыбыстар
Бұл бөлімде істеу жүзінде байқаумен алған білім жұмсау жүзінде
Адағында айтып өтетінім – емле үйретуге «Тіл жұмсардың» екі
Соның бәрін балалар дұрыстап, түгел қолданып өтсе, емленің тоқсан
Сүйтіп бақылау мен жұмсау тәжірибе жолымен «Ті жұмсардың» үш
2.3 Қазақ тіл білімі мен әдебиеттанудың реформатары
Ахмет Байтүрсынов (1873-1938) — мемлекет және қоғам қайраткері, ғалым-лингвист,
Қоғам қайраткері Ахмет Байтүрсынов — Алаш қоғамы жетекшілерінің бірі
Ахмет Байтүрсынов қай салада жүмыс істесе де, саяси, ғылы-ми,
А. Байтұрсынов патша өкіметінің қазақ халқын экономика-лық түрғьщан ғана
Халқымызды жарқын болашаққа бастауға бүкіл саналы ғүмы-рын арнаған Ақаңның
ҚКП Орталық Комитетінің «Мағжан Жүмабаевтың, Ахмет Байтұрсыновтың және Жүсіпбек
Ұлт ғылымьш, мәдениетін, өдебиетін жаңа, биік деңгейге көтер-ген осынау
Жоғарыда келтірілген сөз тіркесі арқылы А. Байтүрсынов клас-сикалық мүраның
«Қазақтың бас ақыны» атгы мақаласында («Қазақ» газеті, №39-41) сонау
Ахмет Байтүрсынов қазіргі Қостанай облысындағы Сарытүбек (Торғай уезінің Тосын
Оқ тиіп он үшімде ой түсіріп,
Бітпеген жүрегімде бар бір жарам.
Алданып тамағына, оны үмытсам,
Болғандай жегенімнің бөрі харам.
Адамнан туып, адам ісін етпей,
Үялмай не бетіммен көрге барам? (1909)
Ахмет Байтұрсыновтың «Оқу қүралы» (Орынбор 1912) «Би исми-иллаһи-рахман-рахим» сөзімен
Әкесінің інісі Ерғазының тәрбиесінде болған Ахмет алғашқы білімді Ыбырай
Ақын А. Байтүрсынов қалың қазақ бұқарасының мүң-мүқта-жын көздеген ойларға
Шығыс әдебиеттерінде мысал жанры XX ғасырдың басынан бүрынырақ дамығаны
Орыс әдебиетімен жақсы таныс А. Байтұрсыновтың мысал жанрына көңіл
Мысал жанры қазақ жазба әдебиетіне аудармалар арқылы XIX ғасырдьщ
А. Байтүрсынов мысалдарывда сюжетгік жүйе сақталғанымен, мазмүны қазақ өміріне
Меңзеймін қара суды, қазақ, саған,
Талпынбай талап ойлап, қарап жатқан.
Барады қатар жұртгың бері озып,
Ілгері жылжымайсың жалғыз аттам.
Оянып, жан-жағыңа сал көзіңді,
Түбіңе жетпей қалмас қамсыз жатқан.
Өткізіп уақыпы өкінерсің,
Пәледен, басқа келмей, деймін сақтан.
Қазағым, сал қүлағың нақылыма,
Түсініп айтқан достық ақылыма.
Сөз емес еріккенде ермек еткен,
Айтамын жаным ашып жақыныма.
Қозғалмай бүл күйіңмен жата берсең,
Боларсың қара судай ақырында.
XX ғасырдың басындағы қазақтың саяси, зиялы жақсы-жай-сандарының ел қамын
Мысалы, қазақ - малшы үйықтап жатқан,
Жыланды пәле дедік аңцып баққан.
Пәленің түрін көретін мен - Сарымаса,
Халықты оянсын деп сөзбен шаққан.
Ойлаймын: «Осы сөз де жетеді, — деп,
Үйқысы ашылмаған жүрт өзімді
Қорқамын Сарымасадай етеді»,— деп.
Келесі өлең жолдары Абайдың белгілі тақырыбын жалғасты-рып түрғандай. Азаматгық
Қазық боп жүртқа,
Қорған боп сыртқа,
Кім ойлады намысты?
Бү неткен жүрт үйқышыл?!
Болсын кедей, болсын бай,
Жатыр бейқам, жым-жырт, жай.
Ахмет Байтүрсыновтың лирикалық кейіпкері шындықты айтады, ол — білімге,
Ақын елін маса болып шағып, оның намысын, жігерін оятуға
Қазағым — елім,
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып.
Талауда малың,
Қамауда жаның,
Аш көзівді оянып.
Қанған жоқ па өлі үйқың?
Үйықтайтын бар не сиқың?
А. Байтүрсыновтың біліктілігін, кең көлемде ойлау жүйесінің ерекшелігін, оньщ
Я, Құдайым! Аққа жақ!
Өзіңе аян: мен нақақ.
Аққа деген жолымның
Абыройын ашпай, жап.
Аят пенен хадисте
«Адал ниет, ақ іске, —
Жаңылмасам, жоқ еді, —
Жаза тартсын», — деген бап.
……………………………….
Қатты айтты деп кектемей,
Сыйынғанды тек демей,
Он екі имам өулие,
Жиырма сегіз өмбие, -
Қолда, өңшең аруақ!
……………………………….
Мұны керіп көзіміз,
Бірігер деп сөзіміз.
Кен болар деп балшықты,
Көл болар деп шалшықты,
Біз үмітпен қазып ек.
Дәреті жоқ аяқтар,
«Қорсылдаған саяқтар
Былғамасын қасыңды,
Қасиетті басынды», —
Дегеніміз болмаса,
Қазаққа не жазып ек?!
Бұл ойлар «Қырық мысал» (СПб, 1909) мен «Маса» (1911),
«А. Байтүрсыновтың ғалымдық, реформаторлық деңгейі қай дәрежеде?»— деген сауалға
«Қазақ» газетінің сүтін еміп ескен бір буын осы күнде
Қазақ жастарының ардақты тәрбиешісі Ақаң сөйлегенде менің есіме «Қазақ»
...Жас буьшның жаңа туып келе жатқан әлсіз ойын «жол
Қазақтың еңкейген кәрі, еңбектеген жасына түгелімен ой түсіріп, өлім
А. Байтүрсыновтың қазақша әліппе жасауы, араб алфавитінің негізінде үлттық
А. Байтұрсыновтың ғылыми еңбектерінің негізгілері мыналар: 1. Тіл құралы,
А. Байтұрсыновтың шығармаларының қайта басылуына келсек:
1. Ахмет Байтұрсынов. Шығармалары: өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. Қүрастырушылар: Ә.
2. Ахмет Байтүрсынов. Ақ жол: өлеңдер мен тәржімелер, пуб-лңцистикалық
3. Ахмет Байтүрсынов. Тіл тағылымы. (Қазақ тілі мен оқу-ағартуға
Жоғарыда аталған бірінші және екінші кітаптардағы «Әдебиет танытқышты» (Қызылорда
Ұсынылып отырған академиялық басылымда жоғарыдағы кітаптарға енбеген, кезінде араб
А. Байтүрсыновтың Т. Шонановпен бірге жазған «Оқу қүралы» кітабы
Жоғарьщағы тізімге назар аударсақ, А. Байтүрсыновтың линг-вистикалық еңбектерінде бүгінгі
1. Сөз мүшелері.
2. Қазақ сөзіндегі дыбыстар һәм олардың харіфтері.
3. Жазу қағидалары.
4. Атауыш сөздер (зат есім, сын есім, сан есім,
5. Шылау сөздер (үстеу, демеу, жалғаулық, одағай сөз). Тарау
1) түбір сөз, 2) туынды сөз, 3) қос сөз,
2) сьш есім, 3) сан есім, 4) есімцік, 5)
А. Байтұрсынов — қазақ балаларының ана тілінде сауат ашуы-на
А. Байтүрсыновтың араб таңбаларын қазақ тілінің фонетика-сына сай қолданған
Үлт тіліне лайықталып реформаланған араб таңбаларын ла-тыншаға ауыстырудың тиімділігі
Араб жазуы тікелей ислам дінімен байланыстырылып, ғалым-ның сан жылғы
Қазақ жазуының реформаторының араб таңбалары — XX ға-сырдың 10-жылдарынан
А. Байтүрсыновтың термин жасау саласында атқарған ғылыми жүмысына да
XIX ғасырдың соңында халық ауыз әдебиетінің үлгілерін жи-нап, оны
1923 жылы Мәскеуде шыққан «Ер Сайын» кітабында Шоқанның жолдасы,
Ғалым қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін, өзі айтқандай, «ел аузын-дағы
Қазақ тіл ғылымының теориялық негізін орнықтъірған А. Бай-түрсынов әдебиеттанудың
1926 жылы жарияланған «Әдебиет танытқыш» қазақ тіліндегі әдебиет теориясының,
Әдебиет деген не? Бүл сауалға бүгін дайын жауап бар
«Әдебиет танытқышта» белгілі әдебиет терминдерінің тек қазақ-ша баламасы аталып
Қара сөз бен дарынды (көркем) сөздің айырмашылығын Ахмет Байтұрсынов
Ахмет Байтүрсынов ғылыми түсініктің негізін жалғастырып, нақтылай түседі. Демек
Көркемдік түсінігінің, көркем шығарманың белгілері қандай деген сауалға Ахмет
Ахмет Байтүрсынов теориялық талдаудың, әдебиеттің, көркем сөздің басты мақсатьш
Қазақ әдебиет теориясьшың жетекші терминдерін, түсініктерін А. Байтүрсынов сонау
Ахмет Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқыштағы» басты ойлары:
1. Әдебиетгің өз даму зандылықтары бар екені және олар
2. Әдебиетті өз категориялары арқылы түсіндіруге шақырады, яғни, «пән
3. Көркемдік әлемнің қүдіреті тікелей жазушының ішкі ру-хани бостандығымен
4. Зертгеушінің кітабына кең ауқымды ойлау қабілеті тән. «Біздің
5. А. Байтүрсыновтың пайымдауынша, көркемдік заңцылығы біреу ғана және
6. Ресей ғалымы М. Бахтиннің «роман теориясы» бойынша дүниежүзілік
7. Романның стилінде қорытылып, жинақталатын үлттық сөйлеу жүйесінің жанрлық
Үлы әңгіме жазушы көркем сөздің әуезе, толғау, айтыс —
8. Көркем туыңцьшы талдағавда, оның ішіндегі осы көркемдікгі тудыруға
9. А. Байтұрсыновтың еңбектерінен сьшайылық (корректность!) пен әдебиетті танытуға
Ұлтына, еліне, ғылымға, әдебиетке таза арымен беріліп, оған адал
Алаштың ұмбетінің бәрі мелім,
Кім қалды таразыға тартылмаған, -
деп Ақаң айтса, біз де осы күнде соны айтамыз.
Ақаң ашқан қазақ мектебі, Ақаң түрлеген ана тілі, Ақаң
Бүдан артық айта алмаспыз. Бүл үрпақ бірінің қадірін бірі
3 Ахмет Байтұрсынов ана тілін оқыту мәселесі жөнінде
3.1 А. Байтұрсыновтың әдістемелік еңбектері
Ахмет Байтұрсынов – қазақ тілінде дыбыс негізінде сауаттандыру әдісінің
Мектеп балаларына арналған оқулықтарына болсын үлкендерге арналған «Сауат ашқышта»
Ахмет Байтұрсыновты ғалым-лингвист, әдебиет зерттеушісі, түрколог, дарынды ақын аудармашы,
Елім деп еңіреп жүрген Ахаңдар елдің надандығын, қараңғылығын көріп
Елдің көзін ашу үшін ең алдымен білім беру, сауаттандыру
Бірақ Ахметті қазақша оқу кітаптарының жоқтығы, тәртіппен оқытатын мұғалім
Ахмет 1910-1913 жылдарында қазақ тілі бойынша оқу құралдар жазумен,
Ахмет Байтұрсынов оқу-ағарту ісін өзінің азаматтық міндеті мен өмірінің
Ғалым «Әлі қазақ оқытушыларына соны» пікірлер айтуға қалай келді?
Біз Ахаңды әдістемеші ғалым деп толық айта аламыз. Әдістемелік
Ахмет Байтұрсынов әдістемелік пікірлерін құр ойдан шығара салмаған. Ол
Балаларға білім берудің алғашқы басқышы – бастауыш мектеп дейді.
Ең алдымен, қазақ балаларының сауатын қазақша ашатын ұлттық жазу
Ахметке өзге елдің оқыту саласындағы әдістемесінің қыр-сырымен танысу да
Ахмет Байтұрсыновтың әдістеме мәселелерін хақында еңбекткрінде ауыз толтырып айтарлық
Әдістемеші ғалымның еңбектерінде нені басты нысана ететінін, бүгінгі таңдағы
Балалар оқудың басында қиналмаса, оқудан тауы шағылмай, көңілі қайтып,
Бүкіл түрік тілдес мұсылман шығысындағы ең таңдаулы әліппе /алфавит
Әліппенің құндылығы әріптері сұлу жазылады, жазуға жеңіл, қағаз бетінде
Еңбектің «Қазақ дбыстарды әм олардың жазылу белгілері» , «Дыбыс
«Қазақ тіліндегі дыбыстар әм олардың жазу белгілеріне» үңілсек, ғалым:
Араб әліппесіне 43-ке жететін әріп жоқ. Ал өзге әліппелерді
Дауысты дыбыстар а, о, ү, ы осы тұрған күйінде
Автор дауысты дыбыстардың ерекшілігіне, жуан, жіңішке айтылуына, сөз басы,
Оқу үйренгендегі бас мақсат - керек сөзді жаза
әуелі балаларға әр түрлі дыбыс бар екенін білдіру;
балаларға таныс сөздерді алып, олардың ішінде қандай дыбыстар барын
бөлек – бөлек дыбыстарды тіздіріп, сөз айтуды білдіру.
«Мұны білмей тұрғанда, балаларға хәріп көрсету жарамайды. Ол жайпақпен
Бұлардан кейін дыбыспен қалай оқыту жайына тоқтайық.
Алдымен бір буынды, кейін екі буынды, сосын 3-4 буынды
- Бұл сөзде неше дыбыс? Олра не дыбыс?
Балалар айта алмаса, сөзді буындап бөлгізеді. Сонан соң
бас буында неше дыбыс? – дейді де, балалар
/а/
Соңғы дыбыстар нешеу?
Екі дыбыс
Олар не дыбыс?
/р/ һәм /а/
Әуелі қайсысы? Сонан соң қайсысы?
Әуелі /р/, сонан соң /а/
Олай болғанда /аза/ деген сөздің ішінде баршасы неше дыбыс
/аза/ деген сөздің ішінде үш дыбыс бар, әуелі /а/,
Өзге екі буынды, үш буынды, төрт буынды сөздердің дыбыстарын
Балалар сөзді буындап бөле білгеннен кейін, сөздердің әр буынындағы
/ал/ менен / ма-ны/ қосыңыздар не сөз шығады екен,
алма деген сөз болады.
/мар/ менен /қа-ны/ қосыңыздар!
марқа деген сөз.
/а-ны/ һәм /т-ны/ қосыңдар!
ат деген сөз.
Сөздің ішіндегі дыбыстарды айыра һәм қоса білуге аз аз
Біз талай /ала/ деген дыбысты айттық. Ол дыбыс талай
Балалар: /а/, - деп айтқаннан кейін, мығым балаларға
Балалар бірнеше рет қайта-қайта жазғаннан кейін, мұғалім олардың қисық
Сонан соң а-ны, р-ды балаларға қосып айтқызады. Балалар /а/
Келесі бір күні балалардың жазғанын оқытып, онан соң әліппедегі
Екінші, үйрететін дыбыстың хәрпән кеспе әліппедеп алып, яки тақтайға
Ұсынылған әдәстеме бүгінде еш жоймағаны былай тұрсын, қайта А.Байтұрсыновтың
Ахметтің тағы бір сабақ беру әдісін көрсек, мыалы: «Ш»
Не болса әріптерді бөлек – бөлек бір-бір парақ қағазға
Сонымен қарап отырсақ
әдістердің қандай екенін көріп отырсыздар.
«Орыс әдісқойларын алып сөз қылар болсақ, оның өзі әлденеше
Автор «әр әдіс өз орында жақсы», «әдіс – керекшіліктен
«Жазу үшін әріп алғанмен, ол әріптерді дыбыстарына сәкес келмейтін
Олардікінен гөрі тәуірлеу жазу жүйесі француздікі 26 әріптің 100
«Сондықтан ағылшын, американ, француз жазуларының жүйесі әріпті болғанмен, мағынасы
Еңбекке әрі қарай үңілсек, орыс тіліндегі дыбыстарағ сәкестіріп әріптер
Дыбыстар мен әріптер арасында сәйкестік күшті болғандықтан, сөзінің жазылуы
«Орыста бір сөз дыбысына қарай жазылып, он сөз дыбысына
Осылайша тілдік талдауларын жасай келе: «біздің жазу жүйемізбен ағылшын,
жазу екі негізді екендігі: таңба негізді, әріп негізді;
әріп негізді жазуларының емле жүйелері түрлі – түрлі болатындығы;
емле жүйелеріне қарай, әріп негізді жазуладың таңба негізді жазуға
Автор қолданып отырған емлелердің бәрін төрт
келіп, былайша саралайды:
таңбалы емле /таңба негізід жазумен тәртіптес, негіздес емле, мәселен
дағдыша /тарихша емле баяғыдан бері жазып келе жатқан қалыпты
туысша емле /сөздің тек басына қарамай, басқа түбірлес, туыстас
дыбысты емле /сөз дыбыстарының естілуінше жазу жолын қолданатын емле,
Осы талдаулардан келіп, автор: «сөздің айтылуы мен жазылуының арасындағы
Ахаңның әдістемелеріне тағы да тоқтала кетейік. Ахаңның алғанын жазу
/ар/ /ара/ /араз/
/аз/ /аза/ /азар/
Бұларды бөлек – бөлек сызық бойымен кесіп, екі бала
Қисындау кезінде а, р, з әріптерін қосып, қисынын келтіріп,
Оқушының өз бетімен ойлау қабілетін арттыру үшін, есепке де
Бір көрген – біліс, екі көрген – таныс,
Кісі бір көргенде бұлан,
Екі көргенде құлан,
Үш көргенде адам – деп мақал айтып жіберсе, оларға
А.Байтұрсынов бала тәрбиесіне де ерекше көңіл бөлген. Оқытушыға бағыт-бағдар
Бәріміз тату-тәтті болайық;
Бірімізге-біріміз көмектесейік;
Құр бетімізге шулай бермейік;
Сабақ үстінде тыныш отырайық – деп ақыл-кеңес беріп,
қажет. Яғни оқушымен ортақ тіл таба білу де ең
Енді жалқылау әдіс мәселесіне тоқталайық. Жалпылаудың асылы ұсақтан ірілеу
Жалқылау әдісі бойынша:
Балалар үйренген нәрсесін нық білу, ол үшін оқу сабағын
Жаңа сөйлемді оқытуға алғанда ішінде келетін бұрынғы таныс буындармен
Жалқылау-жалпылау әдісінде:
Әліп-би кітабының 1-ші бетінде тұрған
салады да, сол нәрсенің жаынан әңгіме қозғайды. Оқушы балалалмен
Салынған сүгіреттерді балалар дәптерлеріне
баланы тек сүгірет салуға үйрету емес, өзінің қолынан келе
Сүгіреттегі нәрсенің атын көшіру.
тақтаға жазады. Балалар дәптерлеріне көшіреді. Мұғалім оқушының мұқияттылығын, ұқыптылығын
Сөздің дұрыстарын айыру. Ол үшін оқытушы
дыбыстарын анық етіп ашық дауыспен айтады. Әсіресе, кезінде үйрену
Әріптерден сөз жасау. Балалар 4 - 4
солардан құрап, сөз жасайды.
баспа тану. Ол үшін жазба сөздің астына баспа
әрпі салыстырылады.
Бұл әдіс арқылы балалар аз сөзді оқи білумен қатар
Ал «Жазу – оқу» әдісі бойынша, оқу мен жазу
Әңгімелесу – бұл балалардың бойын үйрету үшін істелінеді. Әңгімелескеннен
Міні әдістің де озығы бар, тозығы бар, әр бір
3.2 Ахмет Байтүрсынүлы және қазак фольклоры теориясы
А.Байтүрсьшүлынық фольклор теориясын сөз еткен еңбегі "Әдебиет танытқыштың" "Ауыз
Ғылыми қүндылығы терен "Әдебиет танытқыш" кітабы Ташкент, Орынбор, Қызылорда
"Бірінші баскыштағы мектептерде тіл сабағы жүзінде халык әдебиеті басым
Әдебиеттану теориясы түрғысында жазылған "Әдебиет танытқышта" А. Байтүрсынүлының сан-қырлы
"Әдебиет танытқыштың" оқулық сипатында жазылғанын кірішеде баяндалатын өнер түрлеріне
Әдебиетті адамның жан, коңіл қоштау керегінен шыққан көрнек өнеріне
Жан қоіитау- кернек өнері әдебиеттің адам санасының үш негізіне
Сананың үш негізіне сүйеңген сөз өнеріне жүмсалатын қызметшісі -
Мүнан әрі сөз өнерін жасаушы шебердің (өнерпаздың) сөздің асыл
Дегенмен де бүл еңбектің. фольклор теориясын зерттеуге қосқан үлесі,
А.Байтүрсынүлы "Ауыз әдебиеті" бөлімін жеке тарау ретінде бермес бүрын
Бүл пікірлер - фольклордың тарихилығы турасындағы методологиялық үғым. Фольклортану
1. Фольюіор болмыстан туған,
2. Қиялдан туған сюжетте
3. Орындауяіы болмысты сол күйінде керсетуге тырысады, мүндай шығармалардың
А. Байтүрсынүлы фольклорлық шығармалардың түрлері не себептен түтыну орнына
Ғалымның оқушысына үғындырып отырғаны — фольклордың мифтік шығармалармен байланыстылығы,
Фольклорлық сананың төркіні — мифтер. Жер жүзіндегі халықтардың көне
Байтүрсыновтың сөзімен айтсақ, адамзат баласы "Күркіреген күннің, дүрілдеген желдің,
Халықтың табиғат күштері мен қүбылыстарына өзінше мағына бергенін, жыл
"Адам анайы шағында, - деп жазады А. Байтүрсынүлы, -
Ғалымның анайы шақ дёп түсіндіріп отырған үғымы - адамзат
Ғьшым мен білімнің кем заманында молынан дүниеге келген мифтік
Фолыслордың осы бір қрекшелігі туралы әлемге әйгілі ғалым В.Я.
Тіл адамның қажеттілігіне орай адам санасы мен еркінен тыс,
Ол адам қарым-қатынасының кажетіне жүмсалады. Фольклорлық шығарманың да табиғаты
"Халықтың тарихи дамуында өзіне қолайлы жағдай туғанда пайда болатын"
Ауыз әдебиеті халықтың жазу-сызуы жоқ кезеңінде туатынын, ал жазба
Жогары көрсетілген көлемді түжырымдардан А.Байтүрсынүлының халық ауыз әдебиеті шығармаларын
А.Байтүрсынүлы ауыз әдебиетін жұмсалатын орнына қарай сауықтама, сарымдама деп
Сауықтама және сарындама деп екіге бөлген жіктеу қазіргі фольклористикадағы
Өкінішке карай, "тіл терминдсрін жасауда кандай кемеңгер, данышпан болса,
"Барша сауық үшін айтылатын сөздерді" [Байтүрсынов (1989), 232] сауықтама
Ермектеме (ермек сөзі) деп аталатын салаға ертегі, ертегісымақ, аңыз
Ермектеме саласы ертегі жанрына сипаттама беруден басталады. Ертегіде қиялдың
Халық шыгармашылығынан тәлімгерлік дәнін іздеп, оны игілікті қазына етіп
1. Халықтың үмтылған сездері ертегіден табылмақ. Олай болса, ертегі
2. Балалар әдебиеті жоқ жерде ертегі баланың рухын, қиялын
3. Бүрынғылардың сана-саңылауы, қалпы-салты жағынан дерек берумен
Ертегінің жанрлық белгілерін зерттеген ғылыми еңбектердін басым көпшілігі тоқталатын
Ермектеме тарауында көңіл аударатын жанр - ертегісымақ. Ғалым ертегісымаққа
А.Байтүрсынүлының "ертегісымақ" деп отырған термині халык прозасының бүгінгі күнгі
Әпсананың ертегіден көркемдік қүндылығы төмен, тәрбиелік маңызы жоғары. Әпсаналарда
Қазак фольклортанушыларының пайымынша, әпсана - аңыз бен ертегінің аралығындағы
Қазақ фольклоршылары әпсана терминін XX ғасырдың 80-жылдары парсының "әфсона"
Сауықтаманың екінші тарауы зауықтамаға батырлар жыры (ертегі жыр), тарихи
Батырлар жырына "ертегі жыр" деп атау берген А.Байтүрсынүлы оған
қорыған қайратты батырлардың озінс, мінген атына, түтынған затына, ерекше
Осындай белгілеріне қарап А. Байтүрсынүлы батырлар жырына "ертегі жыр"
Таддауда рухты ертек жырлар, яғни батырлар әңгімелері халықтың рухы
Батырлар жырының екінші бір қүндылығын кессмсөзші ел азаматтарын ел
А. Байтүрсынүлы батырлар жыры сынды қымбат қазынаның халық арасында
Зауықтамаға жатқызылған екіңші бір эпостық мұра - тарихи жырлар.
Зауықтама тарауында ғалым айтыс өлеңіне арнайы тоқталады. Автордың ел
Зауықтаманың бір бөлігіне ғалым үгіт, үміт, терме, толғау өлеңцерін
Ауыз әдебиетінің екінші бір үлкен саласы сарыңдамаға "жүрттағы келе
Салт сөзіне салт сарынымен/яғкк салт жояымен айтылатын сөздерді жаткызып,
Сарындаманың екінші бір тарауы - ғүрып сөзі. Ғүрып сөзіне
Қазіргі фольклортану үйленугс байланысты салт өлендері- той бастар, жар-жар,
Осы түрғыдан қарағанда, А.Байтүрсынүлының түрмыс-салт жырларын жүйелеуі қазіргі жіктеуге
Ал неке қияр А.Байтүрсынүлына дейін де және одан кейін
Ғүрып сөзіне жатқызылған ендігі бір жанр - жоқтау. Жоқтау
Зерттеушілер көзінен таса қылып жүрген бата жанры ғалымның жіктеуінде
"Әдебиет танытқышта" түрмыс-салт жырларының қазіргі қазақ фольклортану ғылымьшда жүйеленіп
Бүгінгі фольклористика ғылымында түрмыс-салт жырлары деген атаута ие болған
Ғалымның сарындаманы ішкі жанрлық белгілері бойынща үш тарауға —
салт сөзі, ғүрып сөзі, қалып сөзі деп бөліп, жеке-жеке
себептері бар.
Салт сөзінен ғүрып сөзінің, ғүрып сөзінен қалып сөзінің поэтикасы
Сарындаманың бүл үш түрінің поэтикасында өзгешеліктер бар скснін А.Байтүрсынүлы
Халқымыздың тарихында шамандық үғым бірнеше рет қыспаққа үшырап, қуғын-сүргінге
Көптеген Европа және орыс саяхатшылары мен зерттеушілердің назарына іліккен,
Салт сөзіндегі мысалдар, ділмар сез (афоризм), тақпақ, мақалдардың вариаттары
Жаңа келді дәу пері,
Жаңа келді күн пері,
Жаңа кедді су пері,
Жаңа келді Ай қожы (Жын шақыру)
Арқадағы алты қүрт,
Арқаласын келер қүрт,
Желкедегі жеті қүрт,
Желкелесін келер қүрт (Қүрт шақыру )
Әлди, әлди, ақ бөпем,
Ақ бесікке жат, бөпем (Бесік жыры )
А.Байтүрсынүлы сарындаманы үш түрге бөлгенде осы ерекшеліктерді меңзесе керек.
А.Байтүрсынүлының фольклор теориясын алғашқылардың бірі болып зерттеген еңбегінде ойға
Қорытынды
Аса көрнекті ағартушы, өткендегі саяси және мәдени тарихымыздың ірі
Бір басында сан – салалы өнер тоғысқан, телегей теңіз
Қайта құру кезеңінің шарапатымен Ахмет Байтұрсынов мұрасы халық қазынасына
Ахмет Бйтұрсынұлы мәдениетіміз бен ғылымымызға қалтықсыз беріле қызмет сіңірген,
Ахаңның ұлт алдындағы еңбегі өлшеусіз, бұлай дегенде біз ол
Түркістан Республикасы ОРТАЛЫҚ Атқару Комиеті мен Түркістан Орталық Партия
«Қазақтың дыбысына, сөзіне арнап Әліппе мен әріп, тіл һәм
дарын шығарып, қазақтың жалпақ тілін талайға үйреикен Ахаң еді.
Ахаңның қай еңбегін алсақ та, келер ұрпаққа берер тәрбиелік
«Әдебиет танытқышын» алып қарасақ, нағыз данышпандықпен жазылған ұлы еңбек.
Сол сияқты Ахаңның тарихтағы орнын, оның әлеуметтік қоғамдық істерін,
халықтың намысын жыртып, ұлттың арын жоқтаған патша заманында жалғыз-ақ
Шынында да қазақтың дыбысына, сөзіне арнап Әліппе мен әріп,
Қалайда халықты ояту, оның санасына, жүрегіне, сезіміне әсер ету
Міні, ақтаңдақтар ақталып, есімі ортамызға орлғаннан кейін, ұлы азаматтардың
Ахмет өзінің алдына жүйелі түрде бағдарлама қойған, әуелі қазақтың
Міне бұлар Ахмет Байтұрсыновтың қазақ тілін зерттеудегі және оқу
Бар ғұмырын өз халқына
бағыштаған, бар бақытын содан тапқан ұлы тұлға – Ахмет
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Библиографический словарь отечественных тюркологов. Дооктябрьский период. М, 1947, стр.
Қ. Мұқаметов. «Бес арыс», 261 б.
Қазақ тілінде басылған кітаптардың көрсеткіші «Білім кеңесі»,
1926, 56 б.
Байтұрсынов А. «Тіл тағылымы», Алматы, 17 б.
Байтұрсынов А. «Өмірбаян», 1929, 8 наурыз, 9 б.
Байтұрсынов А. «Жазу тәртібі», «Айқап», 1912, №4-5
Байтұрсынов А. «Тіл құрал», 141 б.
Байтұрсынов А. «Тіл тағылымы», «Тіл қисыны» тарауы, 31 б.
«Қазақ», 1913, 16, МАИ, №14, /бас мақала/
Байтұрсынов А. «Баяншы», 323-324 б.
Байтұрсынов А. «Жаңа мектеп», «Қай әдіс жақсы?», 1928,
Байтұрсынов А. на Всесоюзном Тюркологическом съезде 26 февраля
Байтұрсынов А. «Тіл тағылымы», 10 б.
Байтұрсынов А. «Тіл тағылымы», 9 б.
«Ақжол», 1923, 4 ақпан, № 270
«Еңбекші қазақ», 1923, №4, 30 қаңтар
Байтұрсынов А. «Ақ жол», Алматы, 1994, №464.
Байтұрсынов А. «Әдебиет танытқы», Алматы, 1991.
Байтұрсынов А. Өлеңдер мен тәжірибелер публицистикалық мақала, әдеби зерттеулер,
Байтұрсынов А. «Әліп-би», «Қызыл-Орда», 1926,116 б.
Байтұрсынов А. «Әліппе таңбалар жұмысы», Жалын, 1988, №2
Байтұрсынов А. «Тәні сұлудың жаны сұлу», «Соц. Қазақстан», 1989,
Байтұрсынов А. «Оқужай жайы», «Соц. Қазақстан», 1989,7 ақпан.
Айтбаев Ө. «Қазақ терминологиясының атасы», «Қазақстан әйелдері», 1989, №4,
Алимжанов А. «Сомкнув начала и концы», «Дружба народов», 1990,
Айтбаев Ө., Қайдарин А. «Ұлт мәдениетінің хан тәңірі», «Егеменді
Әбдішев М. «Халық қамқоршысы» А. Байтұрсыновтың қазақ-татар студенттерімен кездесуі»,
Әнесов Ғ., Мектепов А. «Ана тілін түрлеген Ахаң», Жалын,
Әуезов М. «Ахаңның елу жылдық тойы», «Қазақ әдебиеті», 1988,
Бекметов М. «Киргизская поэма», «Казахстанская правда», 1992, 9 маусым.
Дәуітов С. «Айтықшы мұң», «Алматы ақшамы», 1989, 30 мамыр.
Дәуітов С. «А. Байтұрсынов», «Алматы ақшамы», 1989, 4 қаңтар.
Дәуітов С. «Байтұрсыновтың әліппесі», «Алматы ақшамы», 1990, 19 қаңтар.
Дәуітов С., Шәріпов Ә. «Сөз арқауы – Ахмет», «Қазақ
Ерғалиев Қ. «Ахаңды зерттеу – азаматтық борыш», «Торғай таны»,
Жолдаббеков М. «Халқыма қайта оралған қосарыс», «Тоғай таныс», 1991,
Кәкішев Т. «Қазақстан ұлы ағартушылары демократтарының сыншылық ойлары», «Сын
Қайдаров Ә., Сыздықова Р. «Сан қилы саңлақ дарын», «Соң.
Қордабаев Т. «А. Байтұрсынов – Ы. Алтынсариннің ізбасары», «Қазақ
Қордабаев Т. «Көне шындыққа жаңа көзқарас», «Халық кеңесі», 1993,
Сомжүрек Ж. «Ақыл-ойдың асқар алыбы», «Торғай таңы», 1990, 28
Шаяхметов А. «Ахаң түрлеген тіл», Дала қоңырауы», №1, жылқы
Ысмағұлов Ж. «А. Байтұрсынов», «Торғай таңы», 1994, 27 қаңтар.
Байтұрсынов А. «Оқужай жайы», «Соц. Қазақстан», 1989,7 ақпан.
Айтбаев Ө. «Қазақ терминологиясының атасы», «Қазақстан әйелдері», 1989, №4,
Алимжанов А. «Сомкнув начала и концы», «Дружба народов», 1990,
Айтбаев Ө., Қайдарин А. «Ұлт мәдениетінің хан тәңірі», «Егеменді
Әбдішев М. «Халық қамқоршысы» А. Байтұрсыновтың қазақ-татар студенттерімен кездесуі»,
Әнесов Ғ., Мектепов А. «Ана тілін түрлеген Ахаң», Жалын,
Әуезов М. «Ахаңның елу жылдық тойы», «Қазақ әдебиеті», 1988,
Бекметов М. «Киргизская поэма», «Казахстанская правда», 1992, 9 маусым.
Дәуітов С. «Айтықшы мұң», «Алматы ақшамы», 1989, 30 мамыр.
Библиографический словарь отечественных тюркологов. Дооктябрьский период. М, 1947, стр.
Қ. Мұқаметов. «Бес арыс», 261 б.
Қазақ тілінде басылған кітаптардың көрсеткіші «Білім кеңесі», 1926, 56
Байтұрсынов А. «Жаңа мектеп», «Қай әдіс жақсы?», 1928,
7
Сөзжасамдық жұп және оның мағынасы
Қысқарған сөзді сөйлем мүшелері
Сөзжасамдық жұп және оның семантикасы
Тұрлаусыз сөйлем мүшелерінің зерттелуі
Сөйлем мүшелері - сөйлемнің ішкі бөліктері
Қазақ тіл біліміндегі сөйлем мүшелерін оқыту
Көсемшелердің күрделі етістік жасауы
Тұрлаулы мүшелердің тіл біліміндегі зерттелуі
Сезім мүшелері атауларының лексика-семантикалық өрісі және олардың орыс тіліне аударылу мәселелері
Сөйлем мушелерінің зерттелуі